Ludzie i miejsca – z dziejów miejscowości i regionu w XIX wieku. Kalisz w XIX wieku
robić teoretycznie andruty według instrukcji,
rozróżniać „szrajerki” od innych lalek,
wskazywać przejawy repolonizacji w polityce carskiej na przykładzie Kalisza.
Kim byli „kaliszanie”? Kto zbudował pierwszy most stalowy w Polsce? Czym zajmował się Gustaw Arnold Fibiger? Zapoznaj się z materiałem, a wtedy poznasz odpowiedzi na powyższe pytania.
Kalisz w dobie powstań narodowych
Kalisz, uznawany przez część badaczy za historyczną stolicę Wielkopolski, może się poszczycić jedną z najstarszych tradycji osadniczych na ziemiach polskich. W czasie rozbicia dzielnicowego w XIII wieku był stolicą osobnego księstwa. W czasach nowożytnych w mieście miał siedzibę wojewoda i szafarz podatków dla Wielkopolski. Rozwijało się sukiennictwo i stolarstwo. Kalisz stał się wówczas ośrodkiem naukowym i religijnym z uwagi na obecność w pobliżu wspólnoty braci czeskichbraci czeskich. W mieście, na terenie założonego przez jezuitów kolegiumkolegium, prowadzono pierwsze w Polsce obserwacje astronomiczne przy użyciu lunety, której montaż udoskonalono, aby lepiej śledzić poruszające się po niebie obiekty.
Kalisz po drugim rozbiorzedrugim rozbiorze w 1793 roku znalazł się w granicach Prus. Liczył wtedy niespełna cztery tysiące mieszkańców, których dotknął rok wcześniej wielki pożar. Spłonęły 274 budynki, w tym średniowieczny ratusz i zamek. Władze pruskie wykorzystały odbudowę do germanizacji miasta. Kościół pojezuicki przekazano ewangelikom, a zabudowania klasztorne przeznaczono na cele wojskowe.
Rozwój Kalisza
Z ogrodu warzywnego zakonników w 1798 roku wydzielono znacznych rozmiarów teren zielony pod park miejski. Zburzono mury miejskie, aby dotychczasowe przedmieścia: Wrocławskie i Toruńskie otworzyć na nową zabudowę. W ten sposób Wojciech Bogusławski mógł w 1801 roku wznieść pierwszy teatr miejski, który działał przez następne 15 lat. W trakcie przebudowy miasta od podstaw stworzono też nowe arterie wylotowe m.in. na tzw. Przedmieściu Warszawskim. Gdy Kalisz w 1807 roku wszedł w skład Księstwa WarszawskiegoKsięstwa Warszawskiego, zaczęto wznosić domy murowane wokół rynku i placu św. Józefa. Rozbudowę miasta czasowo przerwały wydarzenia 1813 roku, gdy po wschodniej stronie miasta rozegrała się bitwa saskich oddziałów wchodzących w skład VII Korpusu Wielkiej Armii francuskiej pod dowództwem gen. Jeana Loiusa Reyniera[czyt.: żana lui renie] z rosyjskim korpusem gen. Ferdynanda von Wintzingeroda[czyt.: łyncygeroda].
Po pokonaniu Francuzów Rosjanie zaatakowali miasto bronione zażarcie przez polskie oddziały gen. Edwarda Żółtowskiego. Niestety, wobec groźby okrążenia wojska polskie liczące 7 tysięcy żołnierzy musiały się wycofać na zachód za Odrę, pozostawiając bezbronnych Kaliszan na łaskę najeźdźców. Po wkroczeniu do miasta Rosjanie podpisali w Kaliszu traktat z Prusami, który dał początek sojuszowi politycznemu. Na mocy postanowień kongresu wiedeńskiegokongresu wiedeńskiego w 1815 roku miasto weszło w skład Królestwa Polskiegorólestwa Polskiego, stając się przygraniczną metropolią. Na szczególną pozycję Kalisza miał wpływ sentyment, jakim darzył miasto namiestnik królewski książę Józef Zajączek, od czasu, gdy posiadał na tym terenie dobra ziemskie. Dzięki jego protekcji miasto otrzymało w 1818 roku ogromny fundusz pożyczkowy na budowę gmachów rządowych oraz wsparcie dla osiedlających się w Kaliszu przedsiębiorców z Prus. Dodatkowo impulsem prorozwojowym była działalność „kaliszan”„kaliszan” na czele z braćmi Bonawenturą i Wincentym Niemojowskimi, który jako posłowie tworzyli w Sejmie Królestwa Polskiego legalną opozycję. Byli zwolennikami daleko idącej liberalizacji życia politycznego i gospodarczego. Opowiadali się m.in. za oczynszowaniem chłopów i postępem technologicznym w krajowej gospodarce. Dzięki nim w 1825 roku utworzono Archiwum Akt Dawnych przy Trybunale Cywilnym w Kaliszu, które działało w mieście do 1876 roku.
Uregulowano również Warszawskie i Wrocławskie Przedmieście, wytyczając m.in. plac św. Józefa i aleję Wolności. Nowe arterie komunikacyjne miasta zdobiły gmachy publiczne jak postawiony w 1821 roku Pałac Trybunalski czy zbudowany w 1824 roku pałac Komisji Województwa Kaliskiego. Obiekty reprezentacyjne dla miasta tworzyli rządowi architekci: Sylwester Szpilowski i Franciszek Reinstein [czyt.: rajnsztajn]. Pobudowali m.in. na dawnym rynku w miejscu spalonego w 1793 roku ratusza odwach, czyli wartownię dla wojska. W 1829 roku wznieśli nowy teatr miejski. Przy wylotowych drogach z miasta stworzyli rogatki dla pobierania opłat za wjazd. Szczególną rolę odgrywała wśród nich Rogatka Wrocławska przy bitym trakcie od strony Szczypiorna, gdzie mieścił się punkt graniczny z Prusami. Dzięki ich działalności powstało w mieście w 1827 roku 288 gmachów murowanych i 305 domów drewnianych.
Kalisz to ostatni przystanek Fryderyka Chopina przed opuszczeniem na zawsze ojczyzny. 2 listopada 1830 roku wyjechał z Warszawy do Kalisza żegnany przez przyjaciół i kolegów z konserwatorium. Pożegnał się też na zawsze z Konstancją Gładkowską i wręczył jej pierścień przechowywany przez nią aż do śmierci. W Kaliszu, gdzie dotarł 3 listopada, spotkał się z przyjacielem Tytusem Wojciechowskim, z którym razem spędzili trzy ostatnie dni w ojczyźnie. Z Kalisza przez Wrocław Fryderyk Chopin udał się do Drezna, a potem do Wiednia.
Kalisz mógł się poszczycić w tym czasie największą w Królestwie Polskim liczbą hoteli i domów gry. W śródmiejskich kamienicach mieściły się zgodnie z ówczesną modą loże masońskieloże masońskie i pokoje iluminarzyiluminarzy. W parku miejskim pojawiły się pierwsze cukiernie. Modne stały się przejażdżki po mieście odkrytymi powozami, dlatego poszerzano ulice i budowano trakty spacerowe (chodniki) przy jezdniach, aby umożliwić wszystkim mieszkańcom korzystanie z publicznych dróg.
Prasa w Kaliszu
Istotną rolę w utrzymaniu tradycji narodowej odegrała w Kaliszu prasa. Pierwszym lokalnym periodykiem była wydawana w 1805 roku „Kronika Miasta Kalisza”. Tygodnik redagowany przez Henryka Ibbeckena [czyt.: ibekena] zajmował się sprawami społeczno–kulturalnymi miasta m.in. przedstawieniami teatru miejskiego. W okresie powstania listopadowego wydawany był w Kaliszu „Dziennik Wielkopolski”, będący pierwszym poza Warszawą pismem powstańczym. Każdy numer periodyku pod redakcją Józefa Zaleskiego opatrzony był dewizą pochodzącą od Jana Kochanowskiego: „Służmy poczciwej sławie, a jako kto może, ku powszechnemu dobru niechaj dopomoże”. Na łamach wychodzącego w latach 1830‑1831 pisma zamieszczano wiadomości krajowe oraz przedruki z gazet zagranicznych. Sporo miejsca zajmował w dzienniku dział publicystyki politycznej. Poza tym drukowano wiersze religijne i patriotyczne oraz pieśni wojskowe. Rozprowadzaniem pisma zajmowała się drukarnia Wojciecha Koszewskiego i Piotra Karśnickiego w Kaliszu. Przejął ją w 1849 roku Karol Hindemith [czyt.: hindemic], który będzie dbał o upowszechnienie kolejnego czasopisma o tytule „Kaliszanina”. Była to typowa gazeta miejska wydawana dwa razy w tygodniu w latach 1870‑1892.
Do powstania pisma przyczynił się carski wicegubernator Kalisza Paweł Rybnikow, który był znany ze swych propolskich sympatii. Dzięki zaangażowaniu lokalnych prawników Adama Chodyńskiego i Kazimierza Witkowskiego, który od 1875 roku był właścicielem pisma, powstał periodyk informacyjny o sprawach bieżących Kalisza, kwestiach społecznych i ekonomicznych, które relacjonował Teodor Esse oraz historii i literaturze polskiej. Na łamach pisma w 1870 roku debiutowała Maria Konopnicka. Swoje utwory publikowali w gazecie Adam Asnyk, Józef Kraszewski i Gabriela Zapolska. Wiele miejsca zajmowały opracowania historyczne i krajoznawcze, które przygotowywali Adam Chodyński i Michał Witanowski. Kontynuatorką pisma od 1893 roku była „Gazeta Kaliska”, będąca od 1898 roku dziennikiem. Miała ona znacznie szerszy zakres tematyczny niż jej poprzedniczka. W piśmie pojawiły się m.in. wiadomości sportowe i reklamy.
Inwestycje budowlane
Przejawem ożywienia inwestycyjnego Kaliszan było budowanie obok kamienic pałaców miejskich z rozległymi ogrodami, gdzie urządzano pokazy fechtunku i loterie fantowe. Najokazalszy taki budynek powstał w 1829 roku dla pułkownika Grzegorza Puchalskiego. Charakter reprezentacyjny miał również dworek śródmiejski Leopolda Weissa, zbudowany przy placu św. Józefa w latach 1832‑1833 według projektu Franciszka Reinsteina. Tempo rozwoju miasta zahamowało jednak wraz z powstaniem listopadowym. W tym czasie rozrastała się jedynie dzielnica żydowska, która w 1850 roku obejmie 40% mieszkańców miasta. Ich ilość ciągle spadała z uwagi na częste epidemie. W 1841 roku powstał nowy szpital miejski, który zaczyna przyjmować również chorych wenerycznie. Pojawiły się przenośne jadłodajnie, które wydają na ulicach ciepły posiłek ubogim. Tragedią mieszczan były bowiem częste pożary i powodzie, rujnujące dobytek całych pokoleń. Dla ochrony przeciwpowodziowej opracowano plan dostosowania układu Prosny do potrzeb osadnictwa. W latach 1842‑1843 inżynier Teodor Urbański przekopał na terenach pozakonnych na wschód od śródmieścia Kanał Bernardyński, aby połączyć rzekę ze starym jej korytem. Dla poszerzenia odpływu na południe od centrum zlokalizowano Kanał Rypinowski. W ten sposób powstał Kaliski Węzeł Wodny, który wraz ze zbudowanymi w 1873 roku wałami przeciwpowodziowymi stanowił system kanałów i mostów. Pod koniec stulecia było ich w mieście ponad trzydzieści.
Na miejscu dawnego drewnianego mostu zwodzonego, zwanego Wrocławskim ze względu na lokalizację przed bramą w dawnych fortyfikacjach miejskich lub Młyńskim z racji sąsiedztwa z tymi obiektami poza murami miasta, powstał w 1825 roku most kamienny, uznawany za najpiękniejszy obiekt tego typu w Królestwie Polskim. Pierwotnie nosił nazwę Aleksandryjski na cześć cara Aleksandra I, panującego w Królestwie Polskim, ale nazwa się nie przyjęła z powodu niechęci Kaliszan do zaborcy.
W północno‑wschodniej stronie miasta powstał natomiast pierwszy na ziemiach polskich most stalowy. Zbudował go w latach 1865‑1866 Julian Majewski, aby połączyć tę część Kalisza z Warszawskim Przedmieściem. Most nazywany bywa Bernardyńskim od nazwy kanału, nad którym został postawiony lub Żelaznym od formy kratownicy, która znajduje się w jego konstrukcji.
W Kaliszu zmarło najwięcej ostatnich powstańców styczniowych. Najstarszym był Józef Półrolniczak, który zmarł w wieku 99 lat w 1941 roku. W trakcie powstania walczył jako kosynier podczas bitwy pod Pyzdrami w kwietniu 1863 roku w oddziale generała Edmunda Taczanowskiego. Miesiąc później odznaczył się też w bitwie pod Borowcem, gdzie z Rosjanami starł się oddział Edmunda Calliera. Sędziwego wieku dożyło w Kaliszu również dwóch innych powstańców styczniowych: w 1940 roku zmarł Ludomir Chojnowski, a w 1943 roku Władysław Otocki. Obaj dożyli 97 lat.
W dobie popowstaniowej Kalisz przeżywał okres prosperity gospodarczej, która odbywa się w cieniu rusyfikacji. Jej symbolem stała się wybudowana w latach 1875 - 1877 cerkiew św. Apostołów Piotra i Pawła dla stacjonujących w mieście rosyjskich żołnierzy i urzędników carskich. Innym aspektem życia miejskiego stała się działalność społeczna, którą inicjuje w 1864 roku Kaliska Straż Ogniowa, pierwsza taka formacja ochotnicza w Królestwie Polskim. Z czasem w mieście zaczęło działać blisko 50 organizacji i stowarzyszeń oświatowych, kulturalnych, sportowych i charytatywnych. Dzięki nim ożywa budownictwo. W 1871 roku w Kaliszu były 432 kamienice, 396 oficyn i 685 budynków gospodarczych. Większość obiektów była murowana. Gmachy rozświetlały uliczne lampy gazowe. W mieście zamontowano 235 takich latarń.
Zmieniły się społeczne oczekiwania. Od 1870 roku po brukowanych ulicach jeździły dorożki, które zatrzymywały się na każde wezwanie przechodnia. Powszechne stały się zawieszane w bramach kamienic żółte skrzynki pocztowe, które opróżniały się co czwartek. Wzrastała liczba punktów gastronomicznych, wśród których przeważają jednak punkty przelotowe: garkuchnie i szynki. W 1880 roku w mieście było jedynie 8 restauracji, 5 cukierni i 6 winiarni. Pod koniec XIX wieku pojawiła się jednak moda na słodycze, która sprawia, że w Kaliszu fabrykę łakoci założył Kazimierz MystkowskiKazimierz Mystkowski. Obok biszkoptów maczanych w kawie popularne stały się kakaowe wafelki i herbatniki „bebetki”.
Produktem regionalnym z Kalisza są andruty wypiekane w mieście od końca XVIII wieku, początkowo jedynie w gminie żydowskiej, a po 1850 roku również w domach mieszczan. W piątkowy wieczór zwyczajowo wylewano ciasto opłatkowe do żeliwnych form, zwanych „żelazkami”, aby odbić bladobrązowy krążek podawany ze słodką śmietaną i owocami w trakcie podwieczorku. Andruty wytwarzano też przy piekarniach i rozprowadzano w trakcie odpustów jako piwną przekąskę lub dodatek do lodów.
Rozbudowie uległa sieć miejskich hoteli, wśród których rangę światową utrzymywał dawny Hotel „Europa”, zwany Berlińskim. W 1896 roku posiadał już elektryczną windę i elektryczne oświetlenie. Goście na miejscu mogli zamówić szereg usług, w tym wizytę fotografa. Popularne stały się fontanny, które można zobaczyć przed domami słynnych fabrykantów. Pałace stały się bardziej okazałe i posiadały różne udogodnienia, jak gazowe kuchnie czy łazienki z zimną i ciepłą wodą.
Nawiedzające Kalisz powodzie dewastowały park miejski. W 1843 roku z inspiracji inżyniera Franciszka Zandrowicza władze miejskie podjęły decyzje o budowie wałów przeciwpowodziowych, które otaczałyby częściowo zadrzewiony teren w rozwidleniu głównego koryta Prosny i zabezpieczały stworzony tam okrągły staw z wyspą pośrodku. Prowadzić do niej miała romantyczna kładka. W pobliżu postawiony był „szwajcarski domek”, który porwała kolejna powódź. Powołany w 1871 roku Komitet Parkowy dążył do zasypania odnóg Prosny, aby jeden przekop, zwany złośliwie „kaliskim Kanałem Sueskim”, przecinał tereny zielone. Prace naprawcze przerwała kolejna powódź w 1880 roku, po której inżynierowie Edmund Jankowski i Franciszek Szanior przeprojektowali cały obszar parku miejskiego. Wobec powalenia drzewostanu oparli się na skalniakach, egzotycznych krzewach i niewielkich sadzawkach, otoczonych wodną roślinnością. Zbudowali bramy wejściowe i oranżerię. Na osobiste życzenie carskiego gubernatora w 1888 roku wznieśli sztuczne ruiny, do których poprowadzili kamienne schodki.
W tym czasie trwała druga w XIX wieku, wielka przebudowa Kalisza pod kierunkiem architekta Józefa Chrzanowskiego. Po stu latach od zburzenia przywrócono do życia ratusz miejski. W 1900 roku ukończono budowę trzeciego gmachu Teatru Miejskiego, a w 1902 zbudowano salę koncertową dla Kaliskiego Towarzystwa Muzycznego, powstałego w mieście w 1818 roku. Serię inicjatyw architektonicznych w Kaliszu uzupełniał w tym czasie budynek straży pożarnej, tor wyścigowy dla Towarzystwa Cyklistów, przystań w parku nad Prosną dla Kaliskiego Towarzystwa Wioślarskiego oraz schronisko dla starców i kalek, finansowane przez Towarzystwo Dobroczynności.
Ostatnim wielkim przedsięwzięciem XIX wieku w mieście było wybudowanie w latach 1900‑1902 Kolei Warszawsko‑Kaliskiej, która pozwalała skomunikować ze sobą cały okręg przemysłowy Kongresówki i przedłużyć do Prus sieć trakcyjną. Przejawem pozycji transportowej Kalisza było wzniesienie w 1905 roku budynku dworca kolejowego według projektu architekta Czesława Domaniewskiego. Należał on do trzech najobszerniejszych obiektów tego typu na ziemiach polskich poza miastami stołecznymi.
Ustal, dlaczego doszło do wielkiej przebudowy Kalisza w okresie Królestwa Polskiego. Zapisz odpowiedź.
Najdalej wysunięta na zachód gubernia rosyjska w Kaliszu miała szczęście do urzędników carskich. Pierwszy wicegubernator Paweł Rybnikow (1831 - 1885) był polonofilem, który własne dzieci wychował na Polaków. Synowie po 1918 roku przyjęli polskie obywatelstwo i pracowali jako polscy sędziowie, urzędnicy i nauczyciele. Rybnikow od 1867 roku angażował się w życie lokalnej społeczności oraz przewodniczył wielu organizacjom sportowym i charytatywnym. Dbał o zachowanie dziedzictwa narodowego Kalisza, wspierał inicjatywy wydawnicze i publicystyczne. Zaangażował się w powołanie w 1870 roku pisma „Kaliszanin”, gdzie drukowano utwory wybitnych polskich autorów jak Adam Asnyk, Maria Konopnicka, Józef Ignacy Kraszewski czy Gabriela Zapolska. Będąc carskim cenzorem, dopuszczał do publikacji teksty, które nie zawsze były zgodne z polityką zaborcy. Po nim w 1883 roku funkcję gubernatora objął Michał Daragan (1834‑1917), któremu Kalisz zawdzięczał niebywały rozkwit.
W mieście powstał m.in. ratusz, nowy teatr, szkoła realna, schronisko dla starców i budynek straży ogniowej. Rozbudowie uległ cmentarz katolicki i prawosławny oraz park miejski, gdzie wzniesiono m.in. oranżerię, sztuczne ruiny i rzeźby parkowe. Bujnie rozkwitło życie społeczne i kulturalne. Swoje towarzystwa założyli wioślarze i cykliści. Rozwinęła się dobroczynność dzięki wsparciu obywatelskiej resursyresursy. Daragan u cara wyjednał w 1898 roku zezwolenie na budowę linii kolejowej, łączącej Kalisz z Łodzią i Warszawą. W mieście praktycznie zamierał język rosyjski w administracji: sam gubernator i jego urzędnicy w kontaktach z mieszkańcami posługiwali się językiem polskim. Ta liberalna postawa nie uszła uwagi naczelnika żandarmerii, który w raportach zarzucał Daraganowi polonofilstwo. Skutkiem donosów gubernator został odwołany z Kalisza w 1902 roku, a jego miejsce zajął Nikołaj Nowosilcow, wywodzący się z rodziny wrogiej Polakom. Daragan jeszcze tylko raz odwiedził Kalisz w 1903 roku, aby odebrać nadany mu przez mieszkańców tytuł honorowego obywatela miasta.
Ustal, czy powiodła się zaborcy rusyfikacja Kaliszan. Zapisz odpowiedź.
Kwestionariusze osób związanych z Kaliszem
Poniżej znajduje się ilustracja interaktywna. Przejrzyj zebrane kwestionariusze osób związanych z Kaliszem i zapoznaj się z biogramami zasłużonych mieszkańców miasta. Najedź kursorem na legendę pod ilustracją i przełączaj zawartość haseł, aby poznać szczegóły. Aby przełączać opisy, należy zmienić punkt legendy za pomocą strzałek, położonych w górnym lewym rogu każdej z plansz.
Ustal przyczyny aktywności zaprezentowanych w kartotece osób.
Podaj dziedziny życia, w których wykazywały aktywność osoby związane z Kaliszem.
Przedstaw, jaka była sytuacja narodowa mieszkańców Kalisza w XIX wieku.
Kalisz w epoce rewolucji przemysłowej
Poniżej znajduje się prezentacja, opisująca Kaliski Okręg Przemysłowy Królestwa Polskiego. Przełączaj slajdy za pomocą przycisków zamieszczonych w pasku poniżej ilustracji, aby poznać szczegóły.
Kaliski Okręg Przemysłowy Królestwa Polskiego
Film dostępny pod adresem /preview/resource/R15FVJM6uHPhx
Film przedstawiający pejzaż śródmieścia Kalisza. Wysokie, jasne kamieniczki, w większości ze skośnymi czerwonymi dachami. Wyróżnia się jasny budynek z wysoką wieżą zegarową, przed którą znajduje się duży, szary gmach. W tle widać bloki mieszkalne i stadion piłkarski.
Historyczne centrum Kalisza z lotu ptaka.
Korzystne położenie na dawnym szlaku handlowym oraz tradycje rzemieślnicze, związane z lokalizacją miasta nad rzeką Prosną, miały decydujące znaczenie dla procesu industrializacji Kalisza w XIX wieku. Dochodziły do tego działania rządu Królestwa Polskiego, który przez system ulg podatkowych i celnych regulował napływ przedsiębiorców i kupców, głównie z obszarów niemieckich.
Dla Kalisza najistotniejsza była branża włókiennicza, mocno promowana przez państwo z uwagi na rodzime zapotrzebowanie i eksport w głąb Rosji. Pierwszą manufakturę sukienniczą uruchomili w mieście w 1816 roku bracia Jan i Beniamin Repphanowie[czyt.: rephanowie]. Na potrzeby mechanicznych tkalni zagospodarowali zabudowania byłego klasztoru kaliskich bernardynek na Przedmieściu Warszawskim oraz wznieśli obok nich szereg nowych obiektów fabrycznych. Przejęli również dawny młyn miejski nad kanałem Prosny, gdzie urządzili folusz wodny. Postawili także w różnych częściach miasta warsztaty produkcyjne pracujące w systemie nakładczym. W 1828 roku posiadali 80 warsztatów tkackich zatrudniających ponad 800 osób. W ich rękach znajdowało się też 10 przędzalni na blisko 6 tysięcy wrzecion. Wytwarzali sukno w trzech gatunkach, z których na eksport szło ponad 95% produkcji. Na wschód wysyłano rocznie ponad 4 tysiące postawów sukna.
Do innych zakładów włókienniczych w Kaliszu należała działająca w latach 1821‑1824 nad odnogą Prosny przy Warszawskim Przedmieściu manufaktura Wincentego Przechadzkiego. Zatrudniała ona 60 pracowników. Obok niej znajdowała się fabryka Wilhelma Maya[czyt.: maja]. Istniała w latach 1827 - 1838 i miała 117 sukienników. Na Przedmieściu Piskorzewskim mieścił się natomiast od 1825 roku zakład produkcyjny „Pohl et Comp”[czyt.: poletkamp]. Zatrudniał on 220 osób, które produkowały sukno na eksport do Chin. Całość przemysłu sukienniczego w Kaliszu przed wybuchem powstania listopadowego obejmowała jeden folusz, 13 przędzalni i 157 warsztatów tkackich, z których większość upadła, gdy w 1831 roku ustanowiono granicę celną między Królestwem Polskim a Rosją.
Osobnym sektorem kaliskiego włókiennictwa był przemysł bawełniany i lniany. Reprezentowany był przez pojedyncze, niewielkie warsztaty rzemieślnicze, wytwarzające muśliny, chustki, tasiemki, satyny czy obrusy. Do najbardziej znanych zakładów należała założona w 1817 roku fabryka Jana Fryderyka Ruderischa [czyt.: ruterysza], dom produkcji Franciszka Krauzego oraz wytwórnia tasiemek Henryka Buhlego[czyt.: bulego], założona w 1828 roku i przejęta przez braci Schnerr [czyt.: szner] pod koniec XIX wieku. Hurtowym handlem przędzą bawełnianą trudnił się w Kaliszu DawidLande, który również odbierał od rzemieślników tkaniny, przesyłając je następnie w stronę Łodzi i Warszawy. W 1835 roku nadzorował w ten sposób 115 zakładów branży bawełnianej w Kaliszu.
Dzięki korzystnym rozwiązaniom podatkowym, które posiadał od 1818 roku kaliski okręg przemysłowy, w mieście rozwijały się także inne branże wytwórczości przemysłowej. Na Przedmieściu Piskorzewskim od 1823 roku przez cały wiek XIX działała manufaktura Karola Henryka Fritschego [czyt.: frytszego]. Wytwarzała ona skóry zamszowe przeznaczone do produkcji rękawiczek. Prosperowało również kilka browarów, z których większość należała do rodziny Weigtów[czyt.: wajgtów].
W budynku po byłej fabryce sukna Repphanów w 1884 roku ruszyła fabryka lalek porcelanowych Jakuba Fingerhuta, która szybko została przejęta przez jego zięcia Adama Szrajera. Zatrudniała 270 pracowników i oferowała bardzo szeroki asortyment produktów. Sztandarowym wyrobem sygnowanym z tyłu głowy rosyjskimi literami SZFI [czyt.: eszetefi] były ręcznie wykonane lalki z drewnianego korpusu na stawach kulkowych wraz z biskwitową głową, czyli wstępnie spieczoną masą ceramiczną. Lalki te miały szklane oczy, pomalowane na czerwono usta oraz rumieńce na policzkach. W fabryce, oprócz lalek, powstawały też inne zabawki: pluszowe, flanelowe, celuloidowe i drewniane; instrumenty, piłki, pojazdy, grzechotki. Wszystkie były przeznaczone na rynek rosyjski, który był ich głównym odbiorcą.
Kalisz w XIX wieku słynął również z produkcji fortepianów. Tradycję wytwórczą zapoczątkował Jan Bogusław Petera, który działał w mieście w latach 1781‑1812. Po nim przybył w 1827 roku Jan Lindemann[czyt.: lyndeman], który wytwarzał rocznie 30 fortepianów. Od 1830 roku działał w tej branży Karol Grünberg[czyt.: grynberg], którego produkcja w skali rocznej wynosiła 10 sztuk instrumentów. Fortepiany wytwarzali w Kaliszu w tym czasie również Karol Gladt [czyt.: glat], Fryderyk Zirkwitz[czyt.: cyrkwyc] oraz August Scheel [czyt.: szel]. Po 1850 roku zaniechano wytwórczości metodą rzemieślniczą i wprowadzono do produkcji system fabryczny. Nową generację instrumentów zapoczątkował Fryderyk Hintz [czyt.: hinc], którego zakłady działały w latach 1854 - 1890.
Za przełomowe wydarzenie w dziejach kaliskiej wytwórczości fortepianów uchodzi zbudowanie przez Gustawa Arnolda Fibigera w 1878 roku fortepianu koncertowego. Został on nagrodzony na warszawskiej wystawie przemysłowej w 1885 roku. Był przeznaczony na rynek rosyjski, który pochłaniał ogromną liczbę salonowych instrumentów. Grali na nim m.in. Józef Wieniawski i Artur Rubinstein [czyt.: rubinsztajn]. Fabryka Fibigeraprodukowała w owym czasie 60 fortepianów rocznie, zatrudniając 14 specjalistów.
Obok niej w mieście działała od 1887 roku firma Teodora Bettinga oraz zakłady „Apollo”, prowadzone od 1889 roku przez braci Karola i Aleksandra Fibigerów. Światowe zagłębie fortepianów wyprodukowało do wybuchu I wojny światowej blisko 30 tysięcy instrumentów, z czego 40% pod szyldem Arnolda Fibigera. Jego nowa fabryka, powstała w 1900 roku, była na tamte czasy cudem inżynieryjnym. Wzniesiono ją w konstrukcji szkieletowej, wykonanej z żelbetu. Była wyposażona w nowoczesny silnik parowy i dwa silniki gazowe. Zatrudniała blisko 200 osób i wytwarzała tysiąc fortepianów rocznie.
Zastanów się i wymień czynniki, które zadecydowały o powstaniu kaliskiego ośrodka przemysłowego w XIX wieku.
Podaj, jakie rodzaje zakładów znajdowały się w kaliskim okręgu przemysłowym w XIX wieku.
Przedstaw czynniki, które decydowały o różnorodności produkcji przemysłowej i jej rozwoju w okręgu kaliskim.
Powtórzenie
Kalisz rozwijał się najintensywniej w latach 1820‑1830 z uwagi na pozycję polityczną „kaliszan” w Sejmie Królestwa Polskiego oraz z powodu prosperity dla przemysłu włókienniczego.
Najbardziej okazałe obiekty użyteczności publicznej znajdowały się w Kaliszu przy placu św. Józefa.
Ogromną rolę w rozwoju miasta odegrał Kaliski Węzeł Wodny i Kolej Warszawsko‑Kaliska.
Kalisz był znany w XIX wieku z sukna, koronek, lalek i fortepianów.
Ożywienie narodowe w mieście było wynikiem m.in. postawy carskich gubernatorów, którzy wobec Polaków zachowywali się nad wyraz powściągliwie.
Słownik pojęć
żyjący w latach 1832 - 1902 prawnik, poeta, historyk i regionalista, dziennikarz i współzałożyciel „Kaliszanina”; od 1852 roku pracował w Trybunale Cywilnym w Kaliszu i prowadził kancelarię adwokacką; po śmierci żony i dzieci poświęcił się działalności społecznej i twórczości literackiej; nazywany był „ojcem prasy kaliskiej”. Publikował artykuły o dziejach Kalisza i okolic.
wyrosły z husytyzmu ruch społeczno‑religijny w łonie protestantyzmu, prześladowany przez Habsburgów i zmuszony w XVI wieku do emigracji m.in. na teren Rzeczpospolitej, od 1645 roku połączony z kalwinami
kontrola organów państwa nad przekazem informacji publicznej; ogranicza swobodę wyrażania myśli i przekonań do treści zgodnych z prawem i polityką państwową
bezprawny zabór terytorium Rzeczypospolitej przez państwa ościenne: Rosję i Prusy w 1793 roku; Rosja zagarniała województwa: mińskie, kijowskie, bracławskie, podolskie oraz część wileńskiego, nowogródzkiego, brzeskolitewskiego i wołyńskiego; Prusy otrzymały Gdańsk i Toruń oraz województwa: gnieźnieńskie, poznańskie, sieradzkie z Wieluniem, kaliskie, płockie, brzeskokujawskie, inowrocławskie, ziemię dobrzyńską oraz część krakowskiego, rawskiego i mazowieckiego
osoby trudniące się w XIX wieku magią, wróżbiarstwem i wywoływaniem duchów, przodkowie spirytystów
uczniowie szkół wojskowych dla kadry oficerskiej
ugrupowanie parlamentarne w Królestwie Polskim, którego członkowie wywodzili się głównie z województwa kaliskiego i działali w latach 1820 - 1831, również w okresie powstania listopadowego; swój program polityczny opierali na doktrynie liberalnej na modłę francuską; dążyli do reformy ustrojowej państwa w kierunku poszerzenia autonomii Królestwa Polskiego; wśród członków ugrupowania znajdowali się m.in. Alojzy Prosper Biernacki, Teodor Morawski, Antoni Jan Ostrowski, Ignacy Prądzyński i Walenty Zwierkowski
żyjący w latach 1871 - 1935 polski przemysłowiec, założyciel w 1892 roku Parowej Fabryki Pierników i Biszkoptów w Kaliszu, produkującej słynne maślane herbatniki do kakao, zwane „bebetkami”, oraz wafle w czekoladzie.
tu w znaczeniu uczelni jezuickiej, prowadzącej zarówno działalność naukową, jak i oświatową. W Kaliszu w latach 1583‑1773 funkcjonowało tzw. Kolegium Karnkowskiego o randze jednej z głównych uczelni Wielkopolski
odbywająca się w Wiedniu w latach 1814‑1815 konferencja międzynarodowa z udziałem 16 państw europejskich, zwołana w celu wypracowania nowych zasad ładu kontynentalnego po zakończeniu wojen napoleońskich. Wprowadzała nową mapę Europy, tworząc nowe państwa i granice, w tym obejmujące obszar ziem polskich. Likwidowała Księstwo Warszawskie, na którego gruzach tworzyła Królestwo Polskie w unii z Rosją. Z obszaru poznańskiego oraz częściowo bydgoskiego i kaliskiego powoływała Wielkie Księstwo Poznańskie pod panowaniem Prus. Z Krakowa i okolicznych miejscowości tworzyła Rzeczpospolitą Krakowską pod protektoratem trzech zaborców.
utworzone na mocy postanowień kongresu wiedeńskiego w 1815 roku państwo, połączone przez osobę władcy z Rosją, posiadające do 1832 roku własną administrację, wojsko, skarb i szkolnictwo, następnie stopniowo tracące swe autonomiczne uprawnienia, ale nigdy do 1917 roku nie pozbawione swej prawno‑ustrojowej odrębności od imperium carskiego.
istniejące w latach 1807‑1815 państwo polskie związane unią przez osobę władcy z Saksonią; posiadało własną konstytucję, Sejm, rząd i armię. Faktycznie było terytorium zależnym od Napoleona; powstało na mocy traktatu w Tylży z ziem drugiego i trzeciego zaboru pruskiego; w wyniku wojny z Austrią w 1809 roku poszerzone o ziemie trzeciego zaboru austriackiego
ideologia polityczna, której nadrzędną wartością jest wolność; chroni prawa obywatelskie oraz własność prywatną i swobodę działalności gospodarczej
miejsce spotkań wolnomularzy, czyli tajnego bractwa propagującego idee oświeceniowe, przeciwne tradycji, religii i hierarchicznej strukturze społecznej typowej dla feudalizmu
klub towarzyski, zrzeszający np. kupców lub ziemian, organizujący w wybudowanym dla własnych potrzeb budynku zjazdy towarzyskie, imprezy filantropijne, spotkania o charakterze gospodarczym
sojusz polityczny zawarty między Austrią, Prusami i Rosją w 1815 roku po zakończeniu wojen napoleońskich, wymierzony w liberalizm i ruchy rewolucyjne, za które rzekomo odpowiadała pokonana Francja; grupował państwa monarchiczne, broniące starego porządku i prymatu chrześcijańskich wartości w życiu publicznym; opowiadał się za wspólną, zbrojną obroną legitymizmu i dążył do zachowania równowagi sił między mocarstwami; w kwestiach polskich opowiadał się za utrzymaniem konwencji rozbiorowych
żyjący w latach 1792 - 1850 inżynier budownictwa wodnego na obszarze Królestwa Polskiego, z ramienia Banku Polskiego nadzorował budowę Kanału Augustowskiego w latach 1833‑1839; w 1836 sprawował nadzór nad budową mostu łyżwowego przez Wisłę w Płocku; w 1841 roku opracował dla Kalisza plan ochrony przed powodziami. Stworzył też konkurencyjny wobec zrealizowanego projekt Kolei Warszawsko‑Wiedeńskiej.
Bibliografia
Kościelniak W., Walczak K., (2002), Kronika miasta Kalisza, Kalisz: Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk.
Krokos T. (red.), (2003), Dziedzictwo przemysłowe Kalisza i regionu, Kalisz: Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk.
Polanowski E., (1979), W dawnym Kaliszu. Szkice z życia miasta 1850–1914, Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.