Ludzie i miejsca – z dziejów miejscowości i regionu w XIX wieku. Tczew w XIX wieku
wymieniać elementy wiatraka typu holenderskiego;
wyjaśniać działanie wieży ciśnień;
opisywać proces oczyszczania wody na sposób mechaniczny.
Kto otrzymał złoty zegarek od generała Jana Henryka Dąbrowskiego? Jak działała wieża ciśnień? Komu poświęcone były mosty tczewskie? Zapoznaj się z materiałem, a poznasz odpowiedzi na powyższe pytania.
Tczew w okresie powstań narodowych
Tczew po pierwszym rozbiorze w 1772 roku znalazł się pod panowaniem pruskim. Ducha polskiego podtrzymywali w mieście (aż do kasaty zakonu w 1818 roku) dominikanie. Ożywienie nadziei na odzyskanie wolności nastąpiło w okresie insurekcji kościuszkowskiejinsurekcji kościuszkowskiej w 1794 roku, a potem w okresie napoleońskim podczas wkraczania do Wielkopolski i na Pomorze Gdańskie polskich LegionówLegionów. Stanęły one pod Tczewem 17 stycznia 1807 roku. Miały na celu zająć dobrze ufortyfikowane miasto i obsadzić je własną załogą, aby w ten sposób kontrolować lewy brzeg Wisły w czasie ofensywy wojsk francuskich na Gdańsk. Tczew liczył wtedy 1 645 mieszkańców i posiadał 201 domów, z których większość była drewniana. Szturmowi na miasto sprzyjały liczne pożary, a przez to ogólne rozprężenie ludności, niejednoznacznie podchodzącej do polskich oddziałów.
Atak na Tczew przeprowadzały z trzech stron wojska generała Jana Henryka DąbrowskiegoJana Henryka Dąbrowskiego i generała Antoniego Amilkara KosińskiegoAntoniego Amilkara Kosińskiego. 23 lutego 1807 roku natarcie od strony Wisły przełamało pruską obronę i doprowadziło do usunięcia nieprzyjacielskiej armii z miasta. Do zaciętych starć doszło na ulicach Tczewa, co spowodowało m.in. utratę ręki przez syna generała Dąbrowskiego, pułkownika Jana Michała. Sam dowódca polskich Legionów też odniósł rany. Miasto zmuszone było zapłacić wysoką kontrybucję oraz wydać 24 znaczniejszych obywateli jako gwarantów tej transakcji. Zwolniono ich po pożyczce udzielonej władzom Tczewa przez miejscowego kupca Andrzeja Turzyńskiego, który został wyznaczony przez francuską komendanturę wojskową burmistrzem miasta. Zorganizował on i sfinansował z miejskiej kasy szpital dla żołnierzy, magazyny i piekarnie dla wojska. Budowę dwunastu ziemnych szańców wsparło sporo mieszczan, licząc, że Tczew zostanie przyłączony do tworzącego się Księstwa WarszawskiegoKsięstwa Warszawskiego. Miały o tym zapewniać kilkukrotne wizyty cesarza Napoleona w latach 1807‑1812. Nic nie wyszło z tych oczekiwań: wojska francuskie przebywały w Tczewie jedynie do 22 listopada 1808 roku. Miasto natomiast wróciło pod pruskie panowanie wraz z kresem napoleońskiej epopei.
Entuzjazm Polaków, wynikający z przekonania, iż kampania napoleońska roku 1807 przyniesie upragnioną wolność również Pomorzu Gdańskiemu sprawił, że na ręce generała Jana Henryka Dąbrowskiego zaczęły spływać po bitwie o Tczew liczne podziękowania i dary.
Jednym z nich był drogocenny złoty zegarek, którego ofiarodawca zastrzegł, iż powinien być wręczony najdzielniejszemu z żołnierzy zajmujących miasto. Generał wiedząc, jak niepewny jest sojusz z Napoleonem i chcąc uczynić więcej dla sprawy polskiej wśród Francuzów, ofiarował ten zegarek jednemu z francuskich artylerzystów, którzy służyli pod jego rozkazami podczas zdobywania Tczewa. Kanonier Cluchard [czyt.: kliszar], który był prostym żołnierzem, nie omieszkał rozpowiedzieć wszystkim, jakiego dostąpił zaszczytu i jakim honorem jest dla niego służyć w polskiej armii.
Z oczywistych względów liczba Francuzów pragnących walczyć pod dowództwem generała Dąbrowskiego wzrosła, jak również zwiększyła się świadomość Francuzów co do sprawy polskiej.
W arsenale wiedeńskim przechowywana jest rzekoma pruska armata zdobyta przez generała Jana Henryka Dąbrowskiego w trakcie walk o Tczew. Miałby o tym świadczyć stosowny napis na lufie.
Zygmunt Gloger w Encyklopedii Staropolskiej pisze, że to działo zostało odlane przez ludwisarza krakowskiego Weinholda w czasach panowania Augusta III Sasa. Następnie armata została przejęta przez Fryderyka II w czasie wojny siedmioletniej. Natomiast zdaniem austriackich badaczy działo powstało w pruskiej ludwisarni króla w 1781 roku.
Co do pochodzenia armaty z łupu wojennego pod Tczewem też toczą się spory. Jan Henryk Dąbrowski zdobył siedem armat podczas szturmu miasta, ale żadna z nich nie była tego rodzaju, co wystawiona w wiedeńskim arsenale. Nowe ustalenia wskazują, że działo zostało zdobyte podczas rozgrywającej się w tym samym dniu bitwy pod Miłobądzem i włączone na listę łupów wojennych razem z armatami spod Tczewa. Następnie z tego zbioru dział wybrano jedną, przypadkową armatę i ozdobiono stosownym napisem. W ten sposób zrodził się mit „działa tczewskiego”. Jedyną pewną informacją jest ta, która mówi o przejęciu działa z rąk polskich przez Austriaków podczas bitwy pod Raszynem.
Obraz walk o Tczew w 1807 roku odmalował w wierszu „Batalia pod Tczewem” Hiacynt Jabłoński. Na płótnie heroizm żołnierzy uwiecznił Jan Rosen w dziele „Szturm do Bramy Gdańskiej w Tczewie” i Jerzy Kossak w obrazie „Zdobycie Tczewa przez Legiony Dąbrowskiego w 1807 roku”.
Kolejne poruszenie narodowe nastąpiło po upadku powstania listopadowego, gdy przekraczający granice pruskie żołnierze Królestwa PolskiegoKrólestwa Polskiego byli internowani i rozmieszczani w głównych miastach Pomorza Gdańskiego. Władze pruskie starały się znajdować kwatery dla powstańców w miejscowościach, gdzie przeważała ludność niemiecka. Miało to na celu izolowanie żołnierzy od germanizowanej ludności polskiej i zapobiegnięcie rozwojowi świadomości patriotycznej w jej szeregach. Pomimo tego, powstańcy byli entuzjastycznie przyjmowani przez miejscową ludność, która ceniła sobie zdyscyplinowane oddziały polskiego wojska tak odmienne od ich pruskich odpowiedników.
W Tczewie od października 1831 roku organizowano w oberży Jakuba Wernera na przedmieściu gdańskim główny szpital wojskowy dla uchodźców. Działał on do kwietnia 1832 roku, kiedy ostatni wypisani żołnierze skorzystali z carskiej amnestii i powrócili do Królestwa Polskiego. Internowany na kwaterach w Tczewie był również sztab kawalerii pod dowództwem pułkownika Franciszka Koski. Większość żołnierzy wybrała emigrację, część osiedliła się w mieście, a sam dowódca powrócił do Królestwa Polskiego w marcu 1832 roku.
Za pobyt Polaków w mieście zapłacił rząd pruski, ale część kosztów utrzymania pochodziła ze zbiórek organizowanych przez polską emigracjęemigrację we Francji oraz wpływowych ziemianziemian z Wielkopolski. Podobny zryw aktywności na rzecz sprawy polskiej można było zaobserwować podczas powstania styczniowegopowstania styczniowego wiosną 1863 roku. Mieszkańcy Tczewa organizowali msze za ojczyznę oraz zbiórki funduszy na broń. Nieliczni, jak Władysław Kłoskowski, wzięli czynny udział w walkach na terenie Królestwa Polskiego.
Zdobycie TczewaMiasto Tczew posiadało trzy bramy: Młyńską czyli Gdańską na północy, Wodną czyli Wiślańską na południu i Wysoką na zachodzie. O istnieniu bramy Wodnej nikt z oblegających nie wiedział. […] Żywego człowieka nie było w całej okolicy. Błąkał się tylko ponad Wisłą jakiś niedorostek obdarty i półnagi. […] Ponieważ był z miasta i znał je wybornie, zaczęto mu zadawać pytania. […] Rozpytano go szczegółowo i wtedy jasno wyłożył, że brama Wodna nie ma żadnej straży. […] Wysłuchawszy powieści chłopca […] generał Dąbrowski […] ruszył chyłkiem […] po wertepach, dołach, parowach, przesadziwszy płoty ogrodów, parkany i rowy, aż dotarł do Bramy Wodnej, czyli Wiślanej. Brama w istocie była na poły zepsuta i bez obrony. Bataliony wyłamały ją, weszły do miasta, przebiegły tylne ulice i z nastawionym bagnetem rzuciły się na osłupiałych Niemców.
Źródło: Zdobycie Tczewa, [w:] S. Żeromski, Popioły, Warszawa 1925, s. 364–365.
Na podstawie tekstu źródłowego pt.: „Zdobycie Tczewa”, wypisz co zadecydowało o zdobyciu Tczewa przez polskie oddziały.
Tczew w okresie rewolucji przemysłowej
Od połowy XIX wieku Tczew rozwijał się jako ośrodek przemysłowy oraz węzeł kolejowy i drogowy. W związku z planami budowy mostu, przy drodze w stronę Gdańska postawiono w 1846 roku odlewnię żelaza i Królewską Fabrykę Maszyn. W pobliżu stanęły cementownia i fabryka wagonów Rölla [czyt.: ryla], która działała do 1858 roku. O rozbudowie południowej części miasta zadecydowało postawienie w 1856 roku przy drodze w stronę Starogardu młyna parowego i w 1871 roku fabryki maszyn rolnych Willego Muscata [czyt.: wilego muskata], która była jednym z najnowocześniejszym tego typu zakładów w Niemczech.
Na drodze w kierunku Kościerzyny, gdzie znajdował się już zbudowany w 1806 roku wiatrak typu holenderskiego z pięcioramiennym skrzydłem, ulokowała się powstała w 1873 roku fabryka wyrobów cementowych Hoffmanna. Dalej zbudowano dwie cukrownie: Preussa [czyt.: prejsa], założoną w 1879 roku, oraz Ceres, powstałą w 1886 roku. W ich pobliżu znalazły się otwarta w 1880 roku fabryka maszyn i warsztaty naprawcze Hugo Kriesela [czyt.: krizela] oraz fabryka wyrobów metalowych Emila Kelcha [czyt.: kelsia].
Wygląd wiatraka typu holenderskiego
Ilustracja interaktywna zatytułowana „Wiatrak typu holenderskiego”.
Ilustracja przedstawia schematyczny przekrój wiatraka holenderskiego. Składa się z nieruchomego, masywnego, murowanego korpusu, na którym umocowana jest obracana na łożysku głowica (czapa). Przechodzi przez nią wał z głównym kołem napędowym ze śmigłami. Na czapie po przeciwległej stronie w stosunku do dużych skrzydeł umieszczony jest wiatraczek. Za pomocą przekładni zębatych reguluje on samoczynnie ustawienie czapy wraz z dużymi śmigłami w stosunku do wiatru. Czapa porusza się na żeliwnych rolkach przesuwających się po żeliwnym pierścieniu umocowanym na nieruchomej części wiatraka.
Na schemacie znajduje się szesnaście punktów, które nazywają poszczególne elementy wiatraka. Punkty od 1 do 13 znajdują się z lewej strony ilustracji i ułożone są kolejno od dołu do góry. Punkty 14, 15 i 16 znajdują się w górnej części ilustracji i idą kolejno od lewej do prawej strony.
Kamienna podbudowa z halą dostawy zboża do zmielenia i worków z mąką.
Znajduje się na samym dole młyna, przy podstawie.Galeria wejściowa z magazynem odbiorczym.
Przytwierdzony do kamiennej podstawy drewniany balkon.Rura do transportu mąki.
Znajduje się we wnętrzu młyna, u jego podstawy. Pod nim znajduje się worek na zboże.Żarna.
Znajdują się we wnętrzu drewnianej części młyna, na pierwszym piętrze. Na rysunku są to dwa szare prostokąty ułożone jeden na drugim.Koło zębate walcowe.
Znajduje się w centralnej części młyna i wykonane jest z drewna. Jest to długi, sięgający do górnej części młyna, drąg, na którym przymocowane zostało koło z zębatkami skierowanymi ku górze.Koło drążkowe.
Znajduje się koło zębatego. Również wykonane jest z drewna. Jest grubsze i mniejsze.Wał główny.
Znajduje się w centralnej części młyna i jest podłużnym drągiem, do którego przymocowane zostało koło zębate walcowe.Podnoszenie worków.
Umieszczone z tyłu młyna. Drewniana rurka, do której przymocowany został długi, sięgający do parteru, sznur. Na jego końcu worek.Stół podnośny (dźwignik z płytą stołową).
Znajduje się u szczytu wału głównego. Jest to cienki, drewniany okrąg.Dolne koło przy kołpaku (czapie) wiatraka.
Znajduje się u szczytu wału głównego. Jest umieszczone nad stołem podnośnym. Jest drewniane i ma zębatki skierowane ku górze.Wieniec obrotowy przy kołpaku (czapie) wiatraka.
Znajduje się w szczytowej, półokrągłej części młyna. Jest to drewniany okrąg z zębatkami skierowany do tylnej ściany młyna. Zębatki są przyczepione do zębatek w dolnym kole przy kołpaku.„Pająk” do sterowania żaluzjami przy kołpaku (czapie) wiatraka.
Znajduje się na przodzie młyna. Jest to część środkowa, do której przyczepione są łopaty młyna.Pręty z żaluzjami.
Znajdują się na przodzie młyna, na drewnianych, obracających się łopatach młyna.Wał skrzydłowy w kołpaku wiatraka.
Znajduje się za „pająkiem” i prętami, w środku młyna. Jest to długi, drewniany pal, skierowany ku dołowi.Górne koło kołnierzowe w kołpaku wiatraka.
Znajduje się na końcu wału skrzydłowego. Jest to szeroki okrąg. Po stronie skierowanej ku tyłowi młyna znajdują się zębatki.Nastawczy silnik wiatrowy w kołpaku wiatraka.
Znajduje się z tyłu młyna, u jego szczytu. Jest to mały, metalowy wiatrak.
Podaj, jaka jest różnica między tradycyjnym wiatrakiem a tym typu holenderskiego.
Podaj powody wyparcia młynów parowych przez wiatraki.
Ustal, dlaczego w Tczewie wzniesiono wiatrak typu holenderskiego zamiast konstrukcji tradycyjnej.
Centrum miasta – bliżej Wisły – zajmowały: powstały w 1881 roku tartak parowy, fabryka wódek i likierów Hermanna Heina [czyt.: hajna], przekształcona w 1887 roku w zakład produkujący również ocet i musztardę, założona w 1901 roku fabryka ciastek i wafli, piekarnia i browar, w końcu powstała w 1911 roku fabryka maszyn rolniczych Fritza Bienerta [czyt.: frica binerta]. Na nabrzeżu koncentrował się handel zbożem i żegluga na Wiśle.
Dostęp do wody był kluczowy dla miejscowego browarnictwa, które kontynuowało tradycje średniowieczne. Nowy zakład piwowarski postawił w Tczewie w 1866 roku Johann Allert. Rocznie produkował on około 2 tysiące hektolitrów trunku. W 1890 roku browar rozbudowano o obiekty dystrybucyjne, zaś w 1893 roku postawiono na terenie zakładu maszynownię i kotłownię, zaopatrzoną w kocioł parowy. W 1902 roku browar przejął Hermann Hein, właściciel miejscowej fabryki likierów, octu i musztardy. W wytwórni pojawiła się maszyna chłodnicza i zautomatyzowana linia produkcyjna piwa butelkowego, co doprowadziło do wzrostu sprzedaży browaru do 10 tysięcy hektolitrów trunku. Podjętą w 1913 roku modernizację zakładu w wytwórnię wody sodowej, lemoniady i oranżady przerwała I wojna światowa.
Na przełomie stuleci w Tczewie funkcjonowały wodociągi, kanalizacja i gazownia. Regulacji gospodarki wodnej w mieście dokonano w początkach XIX wieku. W obawie przed chorobami, zakazano czerpania wody z Wisły oraz rozpoczęto kopanie nowych studni głębinowych. Pierwsze tego typu instalacje powstały na rynku w 1802 roku. Z czasem studnie miejskie zaczęto zastępować pompami. Chroniły one wodę przed zabrudzeniem oraz ułatwiały jej wydobywanie. Wzrost zapotrzebowania na wodę wymusił konieczność wznoszenia wież ciśnień. W Tczewie taka budowla pojawiła się w 1905 roku.
Schemat działania wieży ciśnień
Poniżej znajduje się ilustracja interaktywna ukazująca schemat działania wieży ciśnień. Najedź kursorem na legendę pod ilustracją i przełączaj zawartość haseł, aby poznać szczegóły. Aby przełączać opisy, należy zmienić punkt legendy za pomocą strzałek, położonych w górnym lewym rogu każdej z plansz.
Wypisz powody budowania wież ciśnień i systemów wodociągowych.
Podaj, dlaczego wieże ciśnień buduje się na wzniesieniach.
Ustal, jaką rolę pełni wieża ciśnień poza systemem wodociągowym.
W tym samym czasie rozpoczęto budowę sieci wodociągowej. W oparciu o dwie studnie głębinowe uruchomiono stację pomp wodociągowych, a w 1907 roku otwarto filtry wodociągowe i stację uzdatniania wody.
Wodociągi objęły większą część miasta podobnie jak sieć kanalizacji, co było istotne z powodów epidemiologicznych. Niebezpieczne dla zdrowia mieszkańców było gromadzenie się zanieczyszczeń w rynsztokach oraz w rowach na tyłach ich posesji. W związku z tym, w 1904 roku opracowano dokumentację oczyszczania ścieków dla 90 ha gruntów miejskich. W latach 1908‑1910 stworzono oczyszczalnię mechaniczną, działającą na zasadzie grawitacji. Od mieszkań odchodziły rury ze ściekami, które przechodziły przez kratownicę i piaskownik, a następnie wchodziły w zbiorczy kanał odprowadzający zanieczyszczenia. Jego wylot znajdował się w Wiśle na głębokości 50 metrów. Kanalizacja ta objęła 80% powierzchni miasta, natomiast w północno‑zachodniej części działała przepompownia z kanalizacją tłoczną, uruchomioną w 1909 roku. Została ona rozbudowana do drogi wylotowej na Gdańsk w 1913 roku.
Podaj trzy argumenty popierające tezę o kluczowym znaczeniu położenia Tczewa nad Wisłą dla jego rozwoju gospodarczego.
Poniżej znajduje się prezentacja multimedialna. Przełączaj slajdy przy użyciu kursora, aby poznać szczegóły.
Dzieje mostów tczewskich
W związku z rozwojem gospodarczym Prus podjęto decyzję o rozszerzeniu sieci kolejowej na wschód, aby połączyć Berlin z Królewcem. Liczono, że ułatwi to przemieszczanie się towarów, zwłaszcza żywności z Pomorza do centrum kraju. Ważne również były względy militarne: większa mobilność wojska i łatwiejszy transport ciężkiego uzbrojenia w sytuacji ewentualnego konfliktu zbrojnego z Rosją. W 1842 roku ustalono przebieg trzech wariantów magistrali wschodniej z odgałęzieniem do Gdańska. Jedna miała biegnąć z Berlina przez Poznań, Bydgoszcz, Grudziądz do Królewca. Druga od stolicy Prus kierowała się na Kostrzyn i Gorzów, a dalej trasą pierwszego wariantu. Trzecia uwzględniała drogę od Berlina na Szczecin i Stargard w stronę Grudziądza do Królewca.
Dla wszystkich projektów problemem było wyznaczenie miejsca przekroczenia Wisły. W tej materii wskazywano różne rozwiązania: z uwagi na wąską dolinę i niskie brzegi postulowano, aby wybrać Ostromecko koło Bydgoszczy lub Toruń, ale te warianty odrzucono ze względu na bliskość granicy. Z kolei lokalizacja mostu w Grudziądzu byłaby chroniona przez twierdzę, jednakże wysoki brzeg Wisły podnosiłby koszty budowy oraz eksploatacji obiektu. Minusem była także znaczna odległość od Gdańska. Natomiast w Cyplu Mątowskim, niedaleko Pelplina, bagniste tereny powodowałyby konieczność irygacji terenu, która skutkowałaby opóźnieniem budowy i wzrostem jej kosztów. Podobna sytuacja dotyczyłaby mostu w Gdańsku, dlatego ostatecznie zdecydowano się w końcu na przeprawę na starym szlaku kupieckim w Tczewie.
Powołana w 1845 roku komisja rozpoczęła regulację Wisły, potrzebną m.in. ze względów przeciwpowodziowych, oraz zainicjowała prace przygotowawcze pod kierunkiem planisty Carla Lentze [czyt.: karla lence], który zamierzał wykonać most łańcuchowy z pięcioma otworami. Jednakże na skutek kryzysu w 1847 roku z rozkazu króla pruskiego przerwano wszelkie działania. Na miejscu pozostawiono tylko inżynierów mających czuwać nad stanem mostu. Obliczenia szwajcarskiego konstruktora Rudolfa Eduarda Schinza [czyt: edwarda szinca] zaważyły na rezygnacji z koncepcji mostu wiszącego na rzecz mostu stałego z dźwigarów kratowych.
Do przerwanych prac, które kosztowały już przeszło 12 milionów marek, powrócono w 1850 roku, zatrudniając ponad 7700 robotników. Kamień węgielny pod nową budowę położył rok później król Fryderyk Wilhelm IV. Najpierw z granitu, bazaltu i piaskowca wykonano filary mostu. Na ukończonych w 1854 roku siedmiu filarach zamontowano dwa pierwsze, środkowe, przęsła. Znajdowały się one nad nurtem Wisły. Kolejne cztery, powstałe na terenach zalewowych, montowano do 1857 roku, kiedy przystąpiono do murowania na nich, zaprojektowanych przez Friedricha Augusta Stülera [czyt.: fridricha augusta sztila] okrągłych, neogotyckich wież. Oprócz roli ozdobnej miały zabezpieczyć konstrukcję przed poprzecznymi przesunięciami. W ten sposób całość budowli miała imitować średniowieczny zamek z blankami.
Po wybudowaniu most tczewski, zwany również lisewskim, gdyż prowadził do wsi Lisewo Malborskie, stał się najdłuższym mostem w Europie. Mierzył 837 m długości i był przystosowany do ruchu kolejowo‑drogowego. Tor dla ruchu pociągu biegł pośrodku, a po bokach znajdowały się jezdnie. Z powodu płochliwości koni nie było możliwości jednoczesnego korzystania z mostu wszystkimi pasami. Gdy przez most przejeżdżał pociąg, ruch drogowy był wstrzymany. Piesi mogli się poruszać po chodnikach, które umieszczono przy zewnętrznych krawędziach konstrukcji. Z uwagi na epidemię cholery oraz chorobę króla nie odbyły się z okazji otwarcia mostu żadne wielkie uroczystości. Było to jednak wielkie wydarzenie w dziejach Tczewa, choćby dlatego, że konstruktor Schinz zapłacił życiem za swoją pracę. Podczas prób obciążeniowych doznał udaru, zmarł i został pochowany na miejscowym cmentarzu. Pierwszy pociąg przejechał po tczewskim moście 12 października 1857 roku.
Gdy doszło do nasilenia ruchu kolejowego jednotorowy most w Tczewie nie wystarczał do obsługi pociągów po obu stronach magistrali. Z tego względu podjęto decyzję o budowie drugiego, typowo kolejowego mostu, który miał stanąć obok starego obiektu. Za projekt odpowiadali Johann Wilhelm Schwedler [czyt.: szwedle] i konstruktor z Gdańska Georg Christopher Mehrtens [czyt.: kristofer mertens]. Architektem portali był Johann Eduard Jacobsthal [czyt.: edward jakobstal]. Most miał stalową konstrukcję i ważył 7300 ton. Postawiony był w latach 1888–1891 w osiach starego mostu 30 metrów w dół rzeki, co pozwalało na żeglugę wiślaną. Liczył sześć przęseł o takiej samej rozpiętości jak w starym moście. Dwutorową jezdnię podwieszono w nim do dolnych pasów za pomocą pionowych dźwigarów. Miały one kształt elips wypełnionych kratą.
28 października 1891 roku doszło do otwarcia mostu kolejowego pod Tczewem. Pierwszym pociągiem, który następnego dnia nim przejechał, była osobówka relacji Malbork‑Tczew, która wychodziła ze stacji początkowej o 3:20, a przyjeżdżała do Tczewa o 3:47. Po uruchomieniu eksploatacji mostu kolejowego stary most w Tczewie został w całości przekazany na potrzeby ruchu kołowego i pieszego.
Na przyczółkach mosty miały wybudowane bogato zdobione bramy wjazdowe. Na neogotyckich portalach starego obiektu znajdowały się płaskorzeźby przedstawiające od strony Tczewa symboliczne otwarcie mostu. Zaprezentowano na nich osoby: króla Fryderyka Wilhelma IV, ministra finansów Augusta von der Heydta [czyt.: hejta], budowniczych Carla Lentze i Rudolfa Schinza. Od strony Malborka płaskorzeźby przedstawiały scenę podbicia Litwy przez Krzyżaków. Obraz odbierania hołdu lennego od księcia litewskiego Kiejstuta przez wielkiego mistrza Winricha von Kniprode korespondował na płaskorzeźbie z napisem: Na pamiątkę dni największego rozkwitu Zakonu Krzyżackiego w Prusach za panowania Wielkiego Mistrza Winricha von Kniprode.
Gdy w 1912 roku powódź rozmyła nasypy na prawym brzegu, zdecydowano się powiększyć koryto Wisły, dodać do każdego mostu trzy przęsła z dźwigarami kratowymi i zbudować dla nich od strony Lisewa przybudówkę ze wspólną bramą. Długość mostów zwiększyła się wtedy do 1074 metrów. W takim kształcie obiekty te przetrwały do okresu międzywojennego, gdy na fali repolonizacji usunięto płaskorzeźby z bram wjazdowych, same portale rozebrano, a przybudówkę wysadzono w powietrze w 1939 roku.
Najtrudniejszy czas dla mostów tczewskich nastąpił 1 września 1939 roku, kiedy jeszcze przed oficjalnym wybuchem wojny lotnictwo niemieckie zbombardowało nadwiślański obszar miasta, próbując m.in. uszkodzić zamontowaną przez polskich saperów na mostach instalację wybuchową. Równolegle prowadzona przez polskich żołnierzy w okolicy Lisewa walka z grupą niemieckich dywersantów, jadących od strony Malborka, doprowadziła do wysadzenia obu mostów. W ten sposób Niemcy utracili na okres jednego roku połączenie z Prusami. W 1940 roku zbudowali na Wiśle awaryjny most jednotorowy, potem nowy dwutorowy i tymczasowe przejście dla pieszych nad starym mostem drogowym. W czasie wycofywania się w marcu 1945 roku żołnierze niemieckich oddziałów wysadzili oni most kolejowy, aby nie został zajęty przez Armię Czerwoną.
Zaraz po wojnie odbudowano most drogowy, ale w marcu 1947 roku zniszczyła go powódź. W tym samym roku postawiono prowizoryczny most kolejowy ze skręcanych elementów, który również służył pieszym i kierowcom. Na trwałą odbudowę mosty tczewskie czekały do lat 1958‑1959. Od 2004 roku są wpisane na światową listę zabytków inżynieryjnych. Most drogowy został wycofany z eksploatacji w 2011 roku i od tego czasu jest remontowany dla potrzeb wystawienniczych. Z dawnego mostu kolejowego pozostały w trzech miejscach oryginalne dźwigary kratowe, które są unikalnym eksponatem techniki konstrukcyjnej XIX wieku.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1THJahKxOQMn
Slajd przedstawia film z lotu ptaka ukazujący obecny wygląd mostów tczewskich. Dwa mosty, kolejowy i drogowy. Bliżej most drogowy, dalej most kolejowy. Początkowo, mniej więcej do połowy budowli mosty wyglądają bliźniaczo - szare, proste, kratowe, stalowe konstrukcje. W dalszej części mosty różnią się od siebie. Most drogowy ma jasne filary przypominające wieże zbudowane na planie koła, z blankami i małymi oknami na trzech poziomach. Wieże podtrzymują tory zabudowane po bokach ciemną, zabytkową kratownicą. Most kolejowy ma szarą, prostą, łukową konstrukcję. Mosty biegną nad zielonym polem oraz szeroką rzeką. W oddali widać miasto.
Obecny wygląd mostów tczewskich z lotu ptaka.
Wymień przyczyny powstania mostów tczewskich.
Ustal, jakie było przesłanie ideowe projektu mostu tczewskiego.
Podaj powody wpisania mostu tczewskiego na listę zabytków inżynieryjnych.
Powtórzenie
Tczew w okresie zaborów pozostawał pod panowaniem pruskim.
Dwukrotnie – w okresie napoleońskim i w czasie powstania listopadowego – ożywiła się świadomość narodowa mieszkańców.
Ze względu na swoje położenie, Tczew w XIX wieku stał się ważnym dla Pomorza ośrodkiem przemysłowym i transportowym.
Istotne znaczenie dla dziedzictwa technicznego świata odgrywają mosty tczewskie, powstałe według unikalnych dziewiętnastowiecznych koncepcji inżynieryjnych.
Słownik pojęć
żyjący w latach 1769–1823 polski generał, uczestnik insurekcji kościuszkowskiej i wojen napoleońskich, uważany za pierwszego legionistę generała Jana Henryka Dąbrowskiego
narodowe powstanie przeciwko Rosji i Prusom w 1794 roku pod dowództwem Naczelnika Tadeusza Kościuszki; zmobilizowało do walki około 150 tysięcy ludzi
żyjący w latach 1755–1818 polski generał, do 1792 roku w armii saskiej, uczestnik insurekcji kościuszkowskiej w 1794 roku, twórca Legionów Polskich we Włoszech w 1797 roku, inicjator powstania wielkopolskiego w 1806 roku, po śmierci księcia Józefa Poniatowskiego naczelny dowódca wojsk polskich w 1813 roku, senator i wojewoda w Królestwie Polskim po 1815 roku, generał jazdy w armii Królestwa Polskiego po 1815 roku
utworzone na mocy postanowień kongresu wiedeńskiego w 1815 roku państwo, połączone przez osobę władcy z Rosją, posiadające do 1832 roku własną administrację, wojsko, skarb i szkolnictwo, następnie stopniowo tracące swe autonomiczne uprawnienia, ale nigdy do 1917 roku nie pozbawione swej prawno–ustrojowej odrębności od imperium carskiego
istniejące w latach 1807–1815 formalnie niepodległe państwo polskie w unii z Saksonią przez osobę władcy, faktycznie zależne od cesarza Napoleona i jego imperialnej polityki; posiadało własną administrację i wojsko; utworzone z części ziem zaboru pruskiego i austriackiego; od 1813 roku okupowane przez Rosję
polskie formacje wojskowe, liczące około 35 tysięcy żołnierzy, tworzone z inicjatywy generała Jana Henryka Dąbrowskiego na terenie północnych Włoch, celem walki o niepodległość Polski, walczące u boku armii francuskiej w latach 1797–1807, uczestniczące m.in. w bitwie pod Trebbią w 1799 roku oraz w bitwach pod Marengo i Hohenlinden w 1800 roku
zryw narodowy o charakterze wojny partyzanckiej, który objął w latach 1863–1864 ziemie zaboru rosyjskiego (Królestwo Polskie i ziemie zabrane); do powstania zmobilizowanych zostało około 200 tysięcy osób z różnych warstw społecznych; w około 1200 bitwach i potyczkach zginęło kilkadziesiąt tysięcy powstańców; na śmierć skazano blisko tysiąc osób; na Syberię zesłano około 38 tysięcy powstańców; wskutek klęski powstania 10 tysięcy osób wyemigrowało; najwięcej straciła litewska szlachta, której ¼ zginęła
środowisko patriotyczne, zlokalizowane głównie we Francji, złożone z Polaków, którzy nie chcieli lub nie mogli z przyczyn politycznych mieszkać w kraju pod władzą zaborców; grupowało głównie uczestników powstania listopadowego; liczyło we Francji blisko 5500 migrantów; tworzyło różnorakie organizacje polityczne i kulturalne
do połowy XIX wieku właściciele gospodarstw rolnych, wywodzący się ze szlachty, utrzymujący pańszczyźnianych chłopów i czeladź, podtrzymujący kulturę materialną i duchową regionu osiedlenia
Bibliografia
Rozenkranz E., (1999), Dzieje Tczewa, Koszalin: Wydawnictwo „Miscellanea”.
Nieuważny A., (2010), Tczew 1807. Wielka wojna w małym mieście, Pelplin: Wydawnictwo Bernardinum.
Kurowska‑Ciechańska J., Ciechański A., (2008), Koleje, Warszawa: Carta blanca.