Ludzie i miejsca – z dziejów miejscowości i regionu w XIX wieku. Zgierz w XIX wieku

Zgierz jako ośrodek przemysłowy.

Napływ do Zgierza rękodzielników włókienniczych po 1817 roku inicjuje proces tworzenia w mieście ośrodka przemysłowego. Przebieg zmian przyśpiesza wraz z podpisaniem w 1821 roku przez 300 zagranicznych rzemieślników tzw. umowy zgierskiej, określającej zasady miejscowego osiedlania się. Protokół zwolnień podatkowych i innych udogodnień firmuje w imieniu rządu Królestwa Polskiego Rajmund Rembieliński, który równocześnie koordynuje proces urbanizacji Zgierza w nowym miejscu.

Celem budowy domów dla ściągających tłumnie specjalistów polskich i niemieckich m.in. w dziedzinie przędzalnictwa, tkactwa i farbiarstwa wyznaczono ulicę biegnącą od rynku starego miasta na wschód. Znajdowała się ona między dwoma odnogami Bzury, co było istotne zwłaszcza dla wznoszących swoje warsztaty foluszników. Ulica Długa, kierując się w stronę nowego rynku, stanowiła ciąg parcel zabudowanych ściśle według określonego wzoru. Budynki drewniane lub murowane posiadały najczęściej mieszkalne poddasza. Na parterze znajdowały się na ogół cztery izby przedzielone na przestrzał sienią. Wejścia znajdowały się we wnęce flankowanej kolumienkami lub pilastrami. Zdobił je trójkątny szczyt. Dachy budynków były dwuspadowe. Wnętrza miały belkowane stropy i często były zdobione sztukateriami. Dość wcześnie, jako pierwsza w mieście, ulica Długa została wybrukowana. W latach 1832‑1834 otrzymała również chodniki. W 1852 roku pojawiły się na niej latarnie olejowe, które na przełomie stuleci zamieniły się w naftowe. Ulica się rozrosła i sięgała do granic miasta z Łodzią. Tam zmieniała nazwę na Okólna.

Powiększanie się Nowego Miasta i rozbudowa jego infrastruktury przemysłowej była skutkiem wzrostu osadnictwa. Tylko w latach 1820‑1828 do Zgierza przybyło 256 majstrów sukienniczych. Za nimi ściągały rzesze czeladników i wyrobników, głównie z Wielkopolski, Śląska, Saksonii i Czech. Obecność Żydów uważano za szkodliwą, dlatego zabroniono im osiedlać się w Nowym Mieście, wydzielając dla nich specjalny rewir w obrębie ulicy Łódzkiej. W ten sposób tworzyło się w Zgierzu włókiennicze Trójmiasto, złożone z trzech nacji: Polaków, Niemców i Żydów. Stanowiło ono ponad 50% ogółu mieszkańców, wpływając na stosunki społeczne. Zderzenie postaw i racji między starym a nowym Zgierzem najbardziej obrazują burdy czeladników w 1826 roku. Żeby zaprowadzić porządek społeczny, miasto musiało ściągać wojsko.

Na rozwój przemysłowy Zgierza w pierwszym okresie największy wpływ miała rodzina Zachert, która przywędrowała do Polski z Anglii w początkach XVIII wieku. Jeden z jej przedstawicieli sukiennik warszawski Jan Fryderyk Zachert po przybyciu do Zgierza wzniósł w 1823 roku na rogu ulicy Długiej i Nowego Rynku reprezentacyjny murowany budynek. Mieściła się w nim przędzalnia, tkalnia, postrzygalnia i suszarnia. W fabryce pracowało 60 robotników. W części mieszkalnej, zwróconej frontem do rynku, nocował w 1825 roku car Aleksander I, wizytujący okoliczne osady sukiennicze. Jan Fryderyk Zachert, który należy do Trójcy Ojców Założycieli włókiennictwa polskiego razem z Fryderykiem Schlösserem [czyt.: szlyserem] z Ozorkowa i Ludwikiem Geyerem [czy.: gejerem] z Łodzi, rozszerzył w 1828 roku swoje imperium przemysłowe nabywając pod miastem ponad 1100 ha ziemi pod budowę fabryk. Majątek ten przejął jego bratanek Wilhelm Fryderyk Zachert, który sam od 1826 roku posiadał własną tkalnię sukna. Cieszyło się ono renomą zarówno na rynku rosyjskim, jak i chińskim. Zahamowanie rozwoju fabryk nastąpiło wraz z upadkiem powstania listopadowego, gdy zakończyły się dostawy na potrzeby polskiej armii, a Rosja ustawiła wysokie bariery celne na wwożone z Królestwa Polskiego tkaniny. Wilhelm Fryderyk Zachert w 1834 roku był zmuszony przenieść większą część produkcji do Supraśla, gdzie około 200 pracowników ze Zgierza wraz z ich rodzinami się osiedliło. Zgierską fabrykę uratowało sprowadzenie w 1837 roku maszyny parowej jako jednej z pierwszych na ziemiach polskich wykorzystywanych w przemyśle włókienniczym. Dzięki niej rocznie produkowano około 3000 postawów sukna.

W 1840 roku w przedsiębiorstwie Zacherta pracowało 282 robotników, których liczba w związku z mechanizacją produkcji ustawicznie malała. Fabryka Zacherta była wyposażona we wszystkie działy przemysłu wełnianego: 28 zespołów maszyn asortymentowych, 1080 wrzecion, 50 krosien wełnianych mechanicznych i kompletnie urządzoną wykończalnię. Produkowano sukno, kort na ubrania i przędzę wełnianą. Po pożarze w 1851 roku, który zniszczył fabrykę, w odbudowanym zakładzie przestawiono produkcję z wyrobów wełnianych na bawełniane, które były bardziej poszukiwane. Dzięki temu fabryka mogła się rozwijać: w 1869 roku zakupiono dla niej nową maszynę parową, a w 1883 roku halę przędzalniczą zelektryfikowano. W końcu XIX wieku doszło do przekształceń własnościowych. Powiązany rodzinnie z Zachertami Ksawery Pniewski przejął zlokalizowaną na Bzurą farbiarnię, zaś reszta zakładu weszła w skład spółki akcyjnej „Lorentz i Krusche”[czyt.: lorenc i krusze], w której Zachertowie mieli większościowe udziały.

W drugiej połowie XIX wieku największe znaczenie w mieście uzyskała rodzina Borstów, która przywędrowała do Polski z Holandii na przełomie XVII i XVIII wieku. Jeden z jej potomków Karol Borst osiadł w Zgierzu w 1825 roku. Wybudował dom z przeznaczeniem na warsztaty tkackie i gręplarnię. Rodzinny interes podupadł wskutek kryzysu gospodarczego po upadku powstania listopadowego. Zakład ratowały kredyty, które spłacił dopiero po śmierci Karola Borsta w 1847 roku jego najstarszy syn Adolf Gustaw. Postawił on nową fabrykę sukna. Do spółki wziął młodszego brata Juliusza, który wykazywał zainteresowania sprawami społecznymi.

Juliusz Borst jako pierwszy z przemysłowców dostrzegł związek między rozwojem przemysłowym a zanieczyszczeniem powietrza. Zwracał uwagę na konieczność tworzenia wśród fabryk parków i zieleńców. Fabryki Borsta po 1888 roku należały do największych zakładów włókienniczych w Zgierzu. Po śmierci Adolfa Gustawa w 1894 roku stały się przedmiotem konsolidacji kapitałowej w ramach związków rodzinnych z Julianem Krusche [czyt.: krusze].

Międzynarodową sławę uzyskał Szwajcar Karol Adolf Meyerhoff[czyt.: mejerhof], który w Zgierzu założył fabrykę wyrobów wełnianych. Miała ona całkowicie zmechanizowany cykl produkcji i zatrudniała w 1879 roku ponad 200 robotników. Zaliczała się wtedy do trzech największych zakładów pracy w Królestwie Polskim. Produkowała popularne tkaniny na ubrania męskie czyli kort. Otrzymały one w 1885 roku międzynarodowy znak jakości.

Meyerhoff wraz z wzrostem zapotrzebowania na swoje wyroby rozbudowywał fabrykę. W 1888 roku na przędzalni pracowało u niego prawie 4000 wrzecion. Tkalnia dysponowała dwunastoma selfaktorami, czyli samoprząśnicami wózkowymi oraz pięcioma niciarkami na 900 wrzecion. W tym okresie produkowano około 12 ton przędzy rocznie. Załamanie koniunktury na wyroby wełniane oraz nadmierne obciążenie kredytami inwestycyjnymi doprowadziło do likwidacji zakładu w 1892 roku. Początkowo zwolniono kilkudziesięciu robotników. Załogę liczącą wówczas 370 osób czekała redukcja o połowę stanu. W tym czasie majątek przedsiębiorstwa wynosił około 1.5 miliona rubli. Zlicytowany zakład przejęły towarzystwa akcyjne.

Wśród najważniejszych działających w Zgierzu spółek kapitałowych wyróżniało się Towarzystwo Akcyjne H. K.Kürzela[czyt.: kyrcela]. W latach 1888‑1892 wybudowało ono w mieście magazyn towarów, suszarnię i trzypiętrową przędzalnię. Zatrudniało od 590 do 650 robotników. Produkowane wyroby zakładu rocznie osiągały wartość 1 miliona rubli. W 1895 roku przędzalnia Kürzela zaliczała się do 48 większych fabryk funkcjonujących w Zgierzu. Obok nich działało 64 mniejszych zakładów, w tym fabryki maszyn włókienniczych i odlewnie. Od 1894 roku w Zgierzu rozwijał się również przemysł chemiczny.

Na krajobraz przemysłowy miejscowości przełomu XIX i XX wieku składały się zgrupowane w Towarzystwo Akcyjne Zgierskiej Manufaktury Bawełnianej zakłady Borsta, Meyefhoffa, Ernsta, Bredschneidera [czyt.: bredsznajdera], Zachertaczy Kuntzego [czyt.: kuncego]. Od 1900 roku współdziałały one z Łodzią w opanowaniu rynku rosyjskiego. Współpracy miał służyć szybki rozwój dróg komunikacyjnych. W 1901 roku uruchomiono linię tramwajową ze Zgierza do Łodzi. W 1903 roku wybudowano zaś linię kolejową Warszawsko‑Kaliską. Ambitne plany przerwał wybuch rewolucji w Rosji w 1905 roku. Po tym czasie znaczenie zgierskich przedsiębiorstw zaczęło słabnąć.

Wygląd miasta i jego obiektów był konsekwencją rozwoju gospodarczego i świadczył o postępującej zamożności mieszkańców Zgierza aż do wybuchu I wojny światowej.