Ludzie i miejsca – z dziejów miejscowości i regionu w XX wieku przez epoki. Strzemieszyce Małe (Śląsk) – Józef Cieszkowski

Strzemieszyce Małe - początki

Miejscowość istniała już w XIV wieku jako olkuski teren kruszcowy, należący do biskupów krakowskich. Stopniowo przyłączano do nich kolejne przysiółkiprzysiółekprzysiółki: Anna, Lipówka, Kawia Góra, Kazdębie, Świerczyna, Zakawie, Wojciechowice. W XV wieku Strzemieszyce Małe miały 18 łanów, karczmę i łany sołtysie dające dziesięcinę w wysokości 20 grzywien. W 1645 roku we wsi żyło 28 pańszczyźnianych chłopów.

Pierwsze wiadomości na temat górnictwa kruszcowego pochodzą z XVI wieku, kiedy wieś była terenem eksploatacji rud galeny i galmanugalmangalmanu, wchodzącym w skład klucza sławkowskiego. W 1550 roku działała kopalnia na Kawiej Górze (między Kawą i Zakawiem), będąca własnością byłego żupnika sławkowskiego Jana Porębskiego. Równocześnie prowadzono eksploatację w okolicach dzisiejszej Lipówki, gdzie działały dwie kopalnie. Jedną z nich była kopalnia „Lipie”, będąca w 1567 roku w posiadaniu Wacława Waczka. Druga usytuowana była na wschód od kopalni „Lipie” i pierwotnie stanowiła własność Grzegorza Pabianka. Od 1790 obie były własnością rządową, później w gminie olkusko‑siewierskiej.

Wiek XIX

W 1827 roku wieś miała 85 domów i liczyła 486 mieszkańców. W 1890 roku we wsi znajdowało się 148 domów, z tego 97 w samej Małej Wsi, Annie i Kawie, 19 w kolonii Kazdębie, 23 w kolonii Zakawie i 9 w kolonii Lipówka. Łącznie zamieszkiwało w nich 1340 mieszkańców, którzy posiadali 1746 morgów ziemi, w tym ornej 1161.

Pierwotnie wieś należała do parafii Sławków, po 1335 r. przejściowo była w parafii Jaworzno, w okresie od 1675 do 1911 roku w parafii Gołonóg, a następnie w parafii Najświętszego Serca Pana Jezusa w Strzemieszycach Wielkich. Od 1957 roku posiada własną parafię pod wezwaniem Matki Boskiej Szkaplerznej w Strzemieszycach Małych.

Rg2ISVQiN5f0C

Zdjęcie przedstawia ulicę, na której stoją ludzie. Mają na sobie letnie ubrania - mężczyźni mają koszule z krótkimi rękawkami, kobiety noszą spódniczki i sukienki. Przy ścianie jednego z budynków po lewej stronie stoi kapliczka. Nad wejściem do kapliczki wiszą szarfy, na trójkątnym dachu widać napis. Przed kapliczką na chodniku stoi tłum ludzi. Wszyscy zwróceni w kierunku kapliczki. Na jezdni również znajdują się ludzie. Kilku z nich trzyma rowery. Widać dzieci w podkolanówkach i krótkich spodenkach. Wzdłuż ulicy stoją drzewa.

W dzielnicy tej znajduje się pochodząca z początku XIX wieku kaplica Matki Boskiej Szkaplerznej. Została ona zbudowana z kamienia wapiennego i przykryta dwuspadowym dachem. Pierwotnie była ona kryty gontem i zakończona baniastą sygnaturką. Swój obecny wygląd zawdzięcza przebudowie po pożarze, który miał miejsce w 1959 roku. Przebudowano wtedy dach, zainstalowano dzwon oraz zamontowano instalację elektryczną. Ostatni generalny remont kaplicy wykonany został w 1962 roku. W latach 1957 – 1968 pełniła funkcję kaplicy parafialnej, gdyż parafia Matki Boskiej Szkaplerznej w Strzemieszycach Małych nie miała własnego kościoła. W 1967 roku modlił się w niej wysłannik papieża Pawła VI - Agostino Casaroli. Wewnątrz kaplicy znajdują się trzy feretrony i dwa krucyfiksy z przełomu XVIII i XIX wieku oraz rzeźba św. Franciszka. Na znacznej części tej osady powstała później Huta Katowice i Koksownia Przyjaźń.

Podjęto wtedy starania o wybudowanie kościoła, którego parafia pierwotnie nie miała. Władze udzieliły zezwolenia na budowę dopiero w 1967 roku. Kościół powstał w 1968 roku.

W XIX wieku działały w Strzemieszycach Małych dwie rządowe kopalnie galmanu, podporządkowane Głównej Dyrekcji Górniczej i Dozorstwu Olkusko‑Siewierskiemu (zwanemu później Zachodnim Okręgiem Górniczym) w Królestwie Polskim. W 1820 roku powstały dwie kopalnie rud cynku: Anna i Barbara. Kopalnie były czynne do 1850 roku, dając zatrudnienie okolicznej ludności. Po zakończeniu eksploatacji złóż Strzemieszyce Małe stają się typową kolonią rolniczą. W Strzemieszycach Małych w pobliżu kolonii Zakawie, nieopodal kopalni Anna przy drodze ze Sławkowa do Strzemieszyc, w 1827 roku wystawiono pierwszą płóczkę galmanu zasilaną wodami rzeki Rakówka. Na jej miejscu powstała w roku 1839 druga płuczka galmanu, która wydawała rocznie do 20000 korcykorzeckorcy galmanu, to jest 14 do 16% urobku z kopalni Anna. Nosiła nazwę „Olszyna”. Została ona zlikwidowana w roku 1841. Kopalnia Anna była jednym z największych miejsc wydobycia galmanu w okolicy. W okresie swego szczytowego rozwoju zatrudnionych w niej było 200 robotników, w tym 50 górników. Została zamknięta prawdopodobnie w 1893 roku, kiedy zanotowano jeszcze wydobycie w wysokości 144 ton. Druga ze strzemieszyckich kopalń galmanu, „Kawia Góra”, usytuowana była na wschód od kopalni „Anna”. Rozpoczęła wydobycie w 1844 roku. Została zamknięta w latach sześćdziesiątych XIX wieku. Od 1849 roku wyposażona była w maszynę parową o mocy 6 koni mechanicznych. Ruch kopalni „Kawia Góra” nadzorowany był przez sztygarów kopalni „Anna”. Bardziej jeszcze na wschód w stronę Sławkowa zlokalizowana była kopalnia „Leonidas”, która powstała w 1822 roku jako kopalnia rządowa średniej wielkości. Usytuowana była przy wzgórzu Gieraska, na zachód od założonej rok wcześniej prywatnej kopalni „Kozioł”. W pobliżu niej powstała górnicza osada Zakawie. Obszar ten znany był już w XVII wieku jako miejsce wydobycia galeny. Kopalnia „Leonidas” rozpoczęła działalność jako kopalnia głębinowa. W 1824 roku zatrudniała 56 górników i miała 11 szybów. W latach 1822–1826 w kopalni wydobyto 31 758 korcy galmanu, później do 1830 roku 30 000 korców. Wydobycie w tym czasie prowadzono przede wszystkim w odkrywce.

W 1823 w kopalni pracował Józef Cieszkowski, który pozostawił po sobie jej opis. Kopalnia „Leonidas” posiadała własną płuczkę galmanu pod nazwą „Bobrek” (obecnie na terenie Źródlisk w Zakawiu). W 1829 została czasowo zamknięta w związku z wyczerpywanie się kruszcu i nieopłacalnością dalszych poszukiwań. Głównym powodem była nieumiejętność zejścia z wydobyciem poniżej poziomu wody. Od połowy lat czterdziestych XIX wieku do 1860 kopalnia była eksploatowana ponownie metodą odkrywkową przez radcę stanu hrabiego Jana Ciechanowskiego. Wydobywany w niej galman odwożono do hut cynku w Dąbrowie Górniczej i Będzinie. W latach 1884 i 1910 podejmowano nieudane próby ponownego uruchomienia kopalni. W tym czasie rozbudowały się przysiółki: Anna, Kawa i Zakawie.

R1cRVFEp7fVyd

Zdjęcie przedstawia fragment jednopiętrowego, drewnianego budynku. Składa się z kilku połączonych ze sobą części. Każda z nich posiada okna i spadzisty dach zakończony ozdobnymi rzeźbionymi, spiczastymi elementami . Z lewej strony widać ganek i wejście do budynku. Wokół budynku stoi płot i kilka drzew. Przed płotem biegnie droga. Na zdjęciu u góry jest napis: Strzemieszyce. Szkoła kolejowa.

W 1820 roku powstała w Strzemieszycach Małych szkoła elementarna, która w 1934 roku przeniesiona została do nowego, istniejącego do dziś budynku. Funkcjonującą w tym miejscu szkołę zamknięto w 2000 roku.

II wojna światowa

W czasie drugiej wojny światowej teren Strzemieszyc Małych objęty był działaniem kilku grup partyzanckich, z których jedną był oddział dowodzony przez Henryka Miltona o pseudonimie Ordon.

RzUtituUDLcip

Zdjęcie przedstawia wiszących na szubienicy kilku mężczyzn. W tle zabudowania.

W 1943 roku w Strzemieszycach Wielkich zostało powieszonych w publicznej egzekucji jedenastu Polaków. Pomimo, że nie odnaleziono sprawców, był to odwet za zastrzelenie w Strzemieszycach Małych niemieckiego żandarma Ernesta Bergmanna.

W 1944 roku na miejscowych pastwiskach odbywały się manewry wojska niemieckiego zakwaterowanego w budynku szkoły. Armia Czerwona wkroczyła do wsi pod koniec stycznia 1945 roku. Do 1950 roku wieś była częścią gminy olkusko‑siewierskiej, a następnie w latach 1950‑1972 jako kolonia stanowiła odrębną jednostkę terytorialną, posiadającą własną Radę Narodową. Na pograniczu Strzemieszyc Małych i Dużych, w pobliżu dzisiejszej drogi szybkiego ruchu w kierunku Olkusza, znajdowała się prężnie działająca cegielnia, która posiadała własne wyrobisko czerwonej glinki. Dzisiaj miejsce to jest wypełnione wodą, tworząc tzw. gliniankę.

Józef Cieszkowski

Kopalnie związane z Cieszkowskim

Kopalnia węgla kamiennego „Ksawery” powstała w 1825 roku w Dąbrowie Górniczej z inicjatywy ks. Ksawerego Druckiego‑Lubeckiego, który przejął po Stanisławie Staszicu rządowy Wydział Przemysłu i Kunsztów. Właścicielem kopalni był Bank Polski. Wydobycie polegało na odkrywce zlokalizowanej na polach pomiędzy Dąbrową i Będzinem. Obok kopalni wybudowano rok później hutę cynku o tej samej nazwie, a następnie, wraz ze wzrostem zapotrzebowania na cegłę, cegielnię i suszarnię. Wobec kryzysu gospodarczego, w latach 1825 - 1826 cena cynku spadła o około 40%, co spowodowało zmniejszenie opłacalności produkcji. W 1828 roku zaczęto ograniczać produkcję cynku, a wraz z nią obniżyło się zapotrzebowanie na węgiel w pobliskich kopalniach. Zatrudnienie spadło w tym czasie o połowę. Dopiero decyzja o budowie w 1833 roku huty „Bankowej” w Dąbrowie, spowodowała powtórny rozkwit kopalni. Rozpoczęto liczne prace modernizacyjne, co spowodowało potrojenie wydobycia węgla w latach 1833 - 1837. Najbardziej korzystnym dla kopalni był rok 1842. Była ona jedyną na terenie Dąbrowy, która dostarczała węgiel koksujący, najbardziej przydatny w hutnictwie. Po powstaniu styczniowym, carat przystąpił do likwidacji autonomii przemysłu Królestwa. Nadzorujący kopalnie rosyjscy urzędnicy zaczęli ograniczać inwestycje w bezpieczeństwo na rzecz zwiększenia wydobycia, co doprowadziło w kopalni „Ksawery” do pożaru w 1871 roku, który praktycznie doszczętnie ją zniszczył. Kopalnię sprzedano na licytacji w 1876 roku wraz z hutą „Bankowa” oraz kopalniami „Reden”, „Cieszkowski” i „Nowa”. Rosyjscy urzędnicy, podstawieni przez francuskich bankierów i fabrykantów, kupili kopalnię i dwa lata później przekazali ją w ręce Towarzystwa Francusko‑Włoskiego Dąbrowskich Kopalń Węgla z siedzibą w Paryżu. Nowi właściciele zainstalowali nowe maszyny parowe, których łącznie z tymi w kopalni „Paryż” (powstałej z połączenia przez kapitał francuski rządowych kopalń „Łabęcki” i „Nowa”) było 66 o łącznej mocy 5400 KM. Wybudowano nowy szyb wyciągowy i zaczęto eksploatację części pokładówpokładpokładów węgla kopalni „Cieszkowski”. Część kopalni „Ksawery” od 1899 roku została przyłączona do kopalni „Paryż”. Po zakończeniu I wojny światowej kopalnia przeszła pod zarząd władz polskich. Wobec trudności finansowych państwa polskiego, przeszła ponownie we władanie kapitału francuskiego. Towarzystwo Francusko‑Włoskie Dąbrowskich Kopalń Węgla z siedzibą w Lyonie eksploatowało szyb wydobywczy „Barbara” o głębokości około 195 metrów, z elektrycznymi maszynami wyciągowymi i elektrycznymi pompami wodnymi, podnoszącymi bezpieczeństwo w podziemnych korytarzach. Kopalnia w 1925 roku pracowała tylko 3 dni w tygodniu. Jednakże w 1929 roku nadszedł kryzys w związku z załamaniem konsumpcji na rynku wewnętrznym. Zmniejszyło się również zapotrzebowanie na węgiel ze strony przemysłu hutniczego i metalowego. Główny odbiorca węgla, Francja, również zmniejszyła dość drastycznie, bo o 30% zamówienia na węgiel z kopalń dąbrowskich. W drugiej fazie kryzysu, po 1932 roku, w kopalniach należących do Towarzystwa Francusko‑Włoskiego, wydobycie spadło prawie o połowę. W 1932 roku, poprzez rozgraniczenie terytorialne Dąbrowy i Będzina, kopalnia, wraz z zabudowaniami i koloniamikoloniakoloniami mieszkalnymi „Koszelew”, została przydzielona do Będzina. Od 1934 roku teren odkrywki kopalni, został włączony do kopalni „Paryż”. Eksploatacja tych złóż zakończyła się po 1971 roku.

Kopalnia „Cieszkowski” w Dąbrowie Górniczej otrzymała imię Józefa Cieszkowskiego z uwagi na jego zasługi dla górnictwa dąbrowskiego. Powstała w 1846 roku początkowo jako odkrywkowa, a potem głębinowa kopalnia węgla kamiennego. Pierwszym właścicielem był Bank Polski. Pomysł uruchomienia powstał w momencie, gdy gwałtownie wzrosło zapotrzebowanie na węgiel. Popyt wywołało przejście włókiennictwa łódzkiego i cukrownictwa wielkopolskiego na opał węglowy.

Dostarczanie węgla na tak znaczne odległości było możliwe dzięki transportowi kolejowemu, który też stawał się dużym odbiorcą tego paliwa.

R1NEqj3MaQ5OY

Zdjęcie przedstawia budynek stacji kolejowej w Strzemieszycach. Budynek jest w stylu neorenesansowym, murowany z cegły. Składa się z czterech brył 2- i 3‑kondygnacyjnych oraz 4‑kondygnacyjnej wieży na planie prostokąta. Nad wysokim parterem znajduje się gzyms oddzielający go od piętra, który opasuje budynek na całej jego długości. Każda z wyodrębnionych brył budynku jest zaznaczona pilastrami ciągnącymi się przez całą wysokość budynku. Część trzypiętrowa, prostokątna dworca jest zakończona trójkątnym dachem dwuspadowym. Do tej części przylega z lewej strony kadru 4‑kondygnacyjna wieża zakończona dachem namiotowym, czterospadowym. Na trzecim piętrze znajdują się okrągłe okna, po jednym na każdej z widocznych ścian. Nad nimi potrójne półkoliste okna na ostatniej kondygnacji. Obok, po lewej stronie kadru, część dwukondygnacyjna ze spadzistym dachem i kominem. Jedno skrzydło budynku, znajdujące się po prawej stronie kadru, jest prawie niewidoczne (widać fragment arkad). Zasłaniają je rosnące przed dworcem drzewa. Na pierwszym planie ulica. W górnej części zdjęcia się napis: Strzemieszyce. Dworzec i litery D.Ż.J.D.

R1YW4pZJijKWO

Zdjęcie przedstawia budynek stacji (widok z daleka). Na pierwszym planie płaski teren i dalej niezbyt wysoki nasyp kolejowy. Na nasypie dwa rzędy torów. Za torami peron, na którym stoją ludzie. W głębi budynek stacji. Składają się na niego cztery prostokątne połączone części o różnej wysokości. Najwyższa jest trzypiętrowa, narożna wieża. Środkowa część budynku jest nieco niższa, ale również ma trzy kondygnacje. Pozostałe fragmenty budynku stacji są dwukondygnacyjne. W oddali widać inne zabudowania kolejowe.

Od 1856 roku w kopalni prowadzono wydobycie poprzez szyb z pokładów podziemnych. Od 1858 roku właścicielem był Skarb Królestwa Polskiego. Produkcja w 1860 roku wynosiła 57,4 tys. ton urobku. Budynki kopalni zostały prawie całkowicie zniszczone podczas pożaru w 1873 roku. Pozostałości po kopani zostały sprzedane na licytacji w 1876 roku, trafiając w ręce kapitału francuskiego, który ponownie ją uruchomił. W 1879 roku około 19% załogi kopalni stanowiły kobiety, a 20% pracownicy młodociani. W 1894 roku w wyniku pożaru miału węglowego w podziemnych korytarzach kopalni, została ona zatopiona wodą z rzeki Bogoria (Pogoria) i zamknięta. Miejsce po wyrobisku w pobliżu huty „Bankowa” przemieniło się w jezioro, które od 1900 roku zasypywano żużlem z pobliskiej huty. Wypieraną wodę odprowadzono kanałami ponownie do rzeki Bogorii.

Słownik pojęć

Bibliografia

• Jan Przemsza‑Zieliński, Historia Zagłębia Dąbrowskiego, Sowa‑Press, Sosnowiec 1992.

• Echo dawnych Strzemieszyc, red. Jan Kmiotek, Dariusz Kmiotek, Jan Przemsza- Zieliński, Arkadiusz Rybak, cz. I‑VI, Dikappa, Dąbrowa Górnicza 1998‑2001.

• Andrzej J. Wójcik, Arkadiusz Rybak, Józef Cieszkowski naczelnik kopalń w Zachodnim Okręgu Górniczym Królestwa Polskiego w pierwszej połowie XIX wieku, Wydawnictwo Naukowe „Śląsk”, Katowice 2014