Ludzie i miejsca – z dziejów miejscowości i regionu w XX wieku. Ruda Różaniecka
lokalizować na mapie Rudę Różaniecką,
czytać mapę katastralnąmapę katastralną i plan geodezyjnyplan geodezyjny obiektu,
wyjaśniać sytuację etniczną i religijną na Roztoczu Środkowym w czasie II wojny światowej i w okresie powojennym.
Jeśli chcesz wiedzieć:
czym zajmowano się w osadach hutniczych na Roztoczu,
dlaczego austriacka arystokracja miała swoją siedzibę w Rudzie Różanieckiej,
na czym polegały chachułki,
to zapoznaj się z informacjami.
Historia Rudy Różanieckiej
Ruda Różaniecka leży na południowym skraju RoztoczaRoztocza, które już w średniowieczu było wykorzystywane gospodarczo. Obfitość drewna i znaczne pokłady rudy darniowej błotnej na podmokłych obszarach dużych kompleksów leśnych, zdecydowały o powstawaniu na tym terenie zakładów metalurgicznych. Pierwsze osady miały charakter tymczasowy i składały się z pracowników kuźnicy (czyli archaicznej huty żelaza) obsługującej dymarkidymarki. Drwale, węglarze i kowale przyciągali chłopów, którzy na terenie po wyrębie lasów i wypaleniu węgla drzewnego zaczęli uprawiać ziemię. Powstała w pierwszej połowie XVII wieku osada nad rzeką Różanką w 1716 roku miała 16 chłopów obrabiających pańszczyznę na rzecz kuźnicy. Jej dzierżawcą w tym czasie był Łukasz Borowski. W XVIII wieku w związku z wzrostem zapotrzebowania na wyroby z żelaza rosła liczba osadników na terenach po eksploatacji rudy. Wśród nich powiększała się liczba rzemieślników, którzy wyrabiali dla tutejszych ludzi lemieszelemiesze, motyki, gracegrace, łopaty, podkowy, garnki, kotły, obręcze i kowadła. W skali masowej produkowano gwoździe do gontówgontów. Transportem wodnym wysyłano do Gdańska haki do szkutszkut i buksybuksy do kół młyńskich. Przez kilkanaście lat wytwarzano również armatki i moździerzemoździerze dla wojska. W 1764 roku wieś nad Różańcem liczyła już 94 mieszkańców. Ich wójtem był Tomasz Ważny. W gronie chłopskich osadników znalazło się też czterech kowali i trzech pszczelarzy. Granice wsi wytyczono w 1788 roku, rozdzielając teren eksploatacji rud między Rudą Różaniecką a Hutą Różaniecką, Grochami, Lublińcem Nowym, Płazowem, Żukami i Żukowem.
W okresie staropolskim Ruda Różaniecka była wsią królewską leżącą na terytorium starostwa lubaczowskiego w województwie lubelskim. Starostwo to uchodziło wówczas za jedno z najbardziej dochodowych dóbr królewskich i o jego dzierżawę zabiegały najbardziej wpływowe osoby w państwie. Po pierwszym rozbiorze Polski w 1772 roku starostwo lubaczowskie, a wraz z nim Ruda Różaniecka, znalazły się pod zaborem austriackim. Ostatni starosta lubaczowski Jerzy August Mniszech zachował dobra lubaczowskie aż do swojej śmierci w 1778 roku. Potem dobra przejął rząd austriacki i utworzył tu ekonomię lubaczowską. Na początku XIX wieku została ona podzielona i wystawiona na licytację we Lwowie. W 1818 roku austriacki arystokrata pochodzenia żydowskiego, baron Herman Brunicki z Wiednia, nabył znaczny obszar dawnego starostwa z miasteczkiem Płazów i znajdującą się w pobliżu Rudą Różaniecką. Majątek obejmował 14 755 mórgmórg lasów, 1709 mórg gruntów ornych, 642 morgi łąk oraz 6 mórg ogrodów. Baron Brunicki wraz z rodziną zamieszkał w Rudzie Różanieckiej, dając początek miejscowej rodzinie ziemiańskiej. Po jego śmierci w 1835 roku dobra przejął syn Jan Antoni Brunicki, który przekazał go w spadku córce Henriecie. Wyszła ona za mąż za wiedeńskiego arystokratę, barona Ludwika Wattmana Maêlcamp‑Beaulieu [czyt.: melką belie], który uczynił Rudę Różaniecką najbardziej dochodowym majątkiem na Roztoczu. W 1877 roku zbudował on papiernię i nowy tartak. Następnie postawił dwa młyny wodne na górnym biegu Różańca. W 1906 roku wystawił nowoczesną mleczarnię i serownię, a w 1908 roku gorzelnię, która będzie działała jeszcze po II wojnie światowej. Ostatnim właścicielem Rudy Różanieckiej był syn Ludwika baron Hugo Wattman Maêlcamp‑Beaulieu. Miał on dwie córki: Brunhildę i Ingeborgę. Dzieci Ingeborgi z małżeństwa z ziemianinem i sanacyjnym politykiem Zdzisławem Avenariusem, synowie: Ferdynand i Czesław będą ostatnimi dziećmi urodzonymi w majątku Wattmanów.
Ucierpiał on bardzo w trakcie I wojny światowej, gdy we wsi stacjonowały wojska rosyjskie. Spaliły one pałac oraz ponad 60% zabudowań wiejskich, zagrabiły z folwarku wszystkie konie i krowy, zdewastowały wiejskie budynki gospodarcze. W latach 1918–1923 zakłady produkcyjne należące do Wattmanów zostały odbudowane i unowocześnione. W 1923 roku na rzece Różaniec powstała elektrownia w miejscu zlikwidowanej w 1895 roku dawnej huty żelaza, a w 1925 roku wzniesiono terpentyniarnię. W latach 1920–1925 w obawie przed parcelacją wskutek reformy rolnej rozciągające się na przestrzeni 300 hektarów żyzne pola i łąki na „Morgach” i „Sopilnem” zamieniono na stawy rybne, gdzie hodowano karpia. Obszerne trzy folwarki na 1200 hektarach ornej ziemi nastawiono na produkcję ziemniaków, przerabianych w dwóch gorzelniach na alkohol, oraz hodowlę bydła rzeźnego i koni. Teren 8500 hektarów lasów eksploatowano pod względem gospodarczym w nowoczesnych tartakach i stolarniach, które zmechanizowano w 1936 roku. W tym czasie majątek Wattmanów obejmował 150 budynków przemysłowych. Zatrudniano 20 pracowników biurowych, 100 robotników stałych, 80 robotników sezonowych oraz 30 gajowych i leśniczych. Łącznie ze służbą dworską w dobrach Wattmanów pracowało 230 osób. O znaczeniu tej rodziny w aspekcie gospodarczym świadczy również pierwszy strajk pracowników majątku w 1928 roku. Przywódcą buntu, zwanego „strajkiem wozaków leśnych”, był Wojciech Kasperski. Strajkujący domagali się wyższych stawek płacowych za przywóz drzewa z lasów do tartaku i wywóz desek do stacji kolejowych w Bełżcu i Lubaczowie. Wzrastającą zamożność Rudy Różanieckiej obrazuje ilość obiektów mieszkalnych. Przed wybuchem II wojny światowej było we wsi 240 domów.
Zapisz trzy argumenty za tezą o przemysłowym charakterze Rudy Różanieckiej.
Poniżej znajduje się prezentacja multimedialna. Przełączaj slajdy przy użyciu kursora, aby poznać szczegóły.
Pałac Brunickich i Wattmanów.
W północno‑wschodniej części wsi przy drodze w stronę Huty Różanieckiej, na terenie najwyżej położonym, zaczął kształtować się w połowie XVIII wieku miejscowy zespół pałacowy. Stanowił on grupę opadających w kierunku południowym, w stronę doliny Różanki, zabudowań folwarcznych, wśród których znajdowały się również domy mieszkalne.
Około 1740 roku rządcy majątku Jaremczukowie wznieśli na działce bliżej pierwotnej osady hutniczej niewielki podpiwniczony budynek z poddaszem w stylu wczesnoklasycystycznym. Od strony frontowej posiadał on portyk nakryty jednospadowym dachem. Miał naczółkowy dach z facjatą powyżej wejścia. Z czasem przy elewacji wschodniej dodano drewnianą werandę, prowadzącą na niewielki ogród.
Obiekt do II wojny światowej pełnił funkcje mieszkalne, potem również administracyjne. Z tego tytułu znalazło się w nim unikalne biurko, przyniesione z pobliskiego pałacu. Budynek największą rolę odegrał podczas insurekcji 1863 roku, będąc miejscem gromadzenia broni i żywności dla walczących w pobliżu Rudy Różanieckiej powstańczych oddziałów. Zlokalizowana w Puszczy Solskiej polska armia pod dowództwem generała Antoniego Jeziorańskiego pokonała Rosjan pod Komorowem w 1863 roku w jednej z największych bitew powstania styczniowego.
Właściwy pałac został wybudowany w stylu klasycystycznym na kierunku południowo‑zachodnim, sześćdziesiąt metrów od starego dworu, najprawdopodobniej zaraz po nabyciu dóbr przez Hermana Brunickiego. Wraz z przejęciem majątku przez Wattmanów pod koniec XIX wieku pałac przebudowano w stylu neobarokowym i secesyjnym, dodając konstrukcji skrzydła z narożnymi wieżami. Na końcu starego traktu komunikacyjnego umieszczono werandę z tarasem, przeznaczoną na ogród zimowy. Po spaleniu dworu przez Rosjan w 1914 roku pałac został odbudowany przez Hugo Wattmana przy pomocy jeńców włoskich. W latach dwudziestych nastąpiła kanalizacja i elektryfikacja budowli. Kuchnię zaopatrzono w nowoczesne sprzęty typu lodówka.
Pierwotny dwór Brunickich prezentuje mapa katastralna wsi z 1854 roku. Pałac był wtedy budowlą murowaną na planie prostokąta, z trzema ryzalitami od frontu i okrągłym ryzalitem w elewacji tylnej. Przed wejściem do budynku wokół trawnika z fontanną znajdował się owalny podjazd. Jego północne zamknięcie stanowiła murowana oficyna przeznaczona dla służby dworskiej. Przy elewacji tylnej urządzony był ogród o kwaterowym regularnym układzie alejek. Przy elewacji południowej zaś wydzielono mniejsze kwatery na warzywniak i kwietnik. Przy nich usytuowany był niewielki, murowany budynek, będący domem ogrodnika i magazynem na narzędzia. Teren północny z założenia miał charakter gospodarczy i znajdowało się tam wiele drewnianych baraków mieszkalnych pracowników folwarku.
Z końcem XIX wieku pałac rozbudowano o piętro od strony południowej i wschodniej. Fasadę wejściową oflankowano ryzalitami i wieżyczkami, nakrytymi osobnymi hełmami. Trójosiowy ryzalit wejściowy ozdobiono półokrągłym tympanonem pierwotnie z dwoma herbami rodów właścicieli oraz znajdującym się nad portykiem tarasem z kutą balustradą rozpiętą między murowanymi słupkami. Reprezentacyjne, szerokie schody umieszczono od strony południowej. Okna ujęto w ozdobne obramowania, flankowane żłobkowanymi pilastrami i zwieńczone łukiem. Całość obiektu pokryto mansardowym dachem, krytym blachą. Podniesiony z ruin I wojny światowej pałac zbudowano na nowo w takim samym układzie przestrzennym z cegły i otynkowano. Pokoje wyłożono parkietem, a korytarze kamiennymi płytkami. Na piętro poprowadzono schody z ozdobną kutą balustradą, która zachowała się do dziś. Drewniane drzwi pokoi na powrót pokryto secesyjną ornamentyką. Konstrukcyjnie w niezmienionym kształcie obiekt zachowano do II wojny światowej, podczas której baron Hugo Wattman, w obawie przed prześladowaniami za swoje żydowskie pochodzenie, opuścił Rudę Różaniecką w 1942 roku i osiadł w Wiedniu, gdzie zmarł w 1946 roku.
Zachowany plan budynku pokazuje układ przestrzeni mieszkalnej w okresie międzywojnia. Zaadaptowana najstarsza część obiektu na linii wschód‑zachód otwiera się na werandę prowadzącą w stronę parku. Centralnie położony salon, niegdyś owalny, ozdobiony trofeami myśliwskimi, zastąpiono jadalnią z kredensami na srebrną zastawę stołową i niebiesko barwione szkło. Bliżej wejścia zlokalizowano gabinety administracyjne barona Wattmana i bibliotekę. Reprezentacyjny charakter przybrała fasada południowa z wejściem na park przez zlokalizowany w oszklonej werandzie ogród zimowy. Przylegał on do salonu obwieszonego malowidłami m.in. obrazem Wojciecha Kossaka „Scena z polowania”. Na piętrze w tej części budynku znajdowały się pokoje właścicieli pałacu i ich dzieci oraz salon myśliwski z kolekcją uprzęży i wejściem na zlokalizowany nad gankiem taras widokowy. Od strony zachodniej obiekt był podpiwniczony i miał wejście schodami w dół do sklepionych kolebkowo czterech pomieszczeń magazynowych. W północnej części pałacu mieściła się kuchnia i pokoje dla służby. Piętro fasady wschodniej przeznaczone było dla gości.
Od strony południowej pałacu rozciąga się założony w połowie XIX wieku park z aleją grabową. Dominują w nim drzewa liściaste w ekspozycji rozproszonej, co wiąże się z romantycznymi koncepcjami odsłoniętych przestrzeni, tzw. „pięknych widoków”, przeznaczonych do kontemplacji. Po wschodniej stronie dworu jest pozostałość ogrodu francuskiego z rozległym trawnikiem otoczonym krzewami. Znajduje się na nim przedwojenna fontanna i pomnik. Na północ od niego wybudowano w okresie międzywojennym dla rekreacji kort tenisowy.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1JxU0GHZOVxF
Kremowa plansza. Na środku tabela, a na jej górze wiersz nagłówkowy: „Zwyczaje doroczne kultywowane w dworze Wattmanów (okres międzywojenny)”. Niżej dwie kolumny zatytułowane „Boże Narodzenie” oraz „Wielkanoc”. W każdej z kolumn pojawia się tekst, omawiany przez lektora.
W pałacu toczyło się życie towarzyskie i odbywały doroczne uroczystości.
Opustoszały pałac zajęła w lipcu 1944 roku Armia Czerwona. Budynek przeznaczono na ośrodek rekonwalescencji dla rannych żołnierzy. Na trawniku przed wejściem zbudowano kompleks do ćwiczeń rehabilitacyjnych: ławki, trapezy, skocznie. W 1945 roku, po opuszczeniu dworu przez żołnierzy sowieckich, pałac wraz z zabudowaniami nie miał zarządcy. Opiekowali się nim doraźnie byli pracownicy barona: Bronisław Farion, Józef Szwajka i Tomasz Mazurkiewicz. Chronili oni obiekt przed szabrownictwem i dewastacją. W lipcu i sierpniu 1945 roku dwór był zajęty przez wojska sowieckie i rosyjską ludność cywilną wracającą z łupami wojennymi. Potem, do sierpnia 1946 roku, gdy władze komunistyczne prowadziły w okolicy wojnę z bandami UPA, obiekt był wykorzystywany jako koszary dla polskiego wojska, które ochraniało miejscową ludność.
W latach 1947‑1949 pomieszczenia pałacowe służyły za miejsca zabaw i okolicznościowych imprez, a w otoczeniu dworu odbywały się zawody sportowe i festyny na świeżym powietrzu. Ponadto wewnątrz obiektu w salonie wyświetlane były filmy kina objazdowego, zaś na dziedzińcu pałacowym odbywały się zbiórki przed obchodami Święta Ludowego 22 lipca. W latach 1950‑1956 pałac był wykorzystywany na magazyny zbożowe, co niestety zagrażało zniszczeniem stropów. Władze wojewódzkie w 1954 roku zdecydowały o przekazaniu obiektu na cele kolonii letnich i obozów dla dzieci Rzeszowszczyzny. Dzięki temu można było przeprowadzić generalny remont pałacu i tym samym uratować obiekt przed dalszą dewastacją. Kres powojennej tymczasowości położyła decyzja o przekazaniu dworu w 1960 roku na dom opieki społecznej dla umysłowo chorych mężczyzn, co jest stanem obowiązującym do dzisiaj.
Ustal nazwiska właścicieli pałacu.
Wyjaśnij, dlaczego obiekt został rozbudowany.
Wyjaśnij, które powojenne decyzje sprzyjały zachowaniu charakteru obiektu, a które prowadziły do jego dewastacji.
Poniżej znajduje się ilustracja interaktywna. Przełączaj warstwy za pomocą kolorowych kafelek, aby poznać szczegóły.
Plan zespołu pałacowego
BOLESŁAW II ŁYSY ROGATKA: Rogatka.
Jerzy WILHELM: Dynastia.
Ilustracja interaktywna zatytułowana: „Plan zespołu pałacowego w Rudzie Różanieckiej”.
Przedstawia lokalizację zespołu pałacowego w Rudzie Różanieckiej na obszarze skrzyżowania dróg z Lubaczowa i z Huty Różanieckiej na Płazów. W centrum zespołu pałacowego znajduje się dwór w otoczeniu parkowym. Na wschód od niego są garaże i szklarnie oraz ogród warzywny. Na północnym zachodzie zlokalizowane są budynki gospodarcze sąsiadujące ze wsią. Na wschodzie kompleksu za obszernym placem z kortem i klombami kwiatowymi jest ujęcie wody dla pałacu. Na północ od niego około 60 metrów od pałacu jest tzw. „stary dwór” i oficyny. Plan zawiera legendę i ułożenie warstw:
Pałac.
Mógł pomieścić około 250 osób. Na stałe zamieszkiwało w nim około 30 osób oraz spora gromada psów myśliwskich, w tym ukochany przez barona „Lord”, wytresowany do polowań na kaczki. Dwór codziennie gromadził na posiłkach blisko 100 osób. Za kuchnię w okresie międzywojnia odpowiadał kucharz Błażej Ważny, ojciec asa polskiego wywiadu kapitana Władysława Ważnego „Tygrysa”, który w 1944 roku, pracując we francuskim ruchu oporu, przekazał aliantom 173 meldunki o strategicznych niemieckich celach wojskowych, w tym związanych z produkcją i transportem rakiet V1i V2. Błażej Ważny codziennie przygotowywał trzy zestawy obiadowe: dla pracowników folwarku, dla urzędników i służby dworskiej, w tym pokojówek, garderobianych, guwernantek oraz dla rodziny właściciela dworu oraz jego gości. Częstym bywalcem obiadów u Wattmanów był gen. Wacław Scaevola-Wieczorkiewicz z niższej rangi oficerami. Zwykle podawano ryby z własnych hodowli i dziczyznę, gdyż baron często urządzał polowania z nagonką. Powszechnie chwalonym przysmakiem dworu był razowy chleb z żyta mielonego we własnym młynie. W niedzielę i święta konsumpcji obiadowej towarzyszyła muzyka orkiestry pałacowej. Wieczorami odbywały się we dworze tańce. Niezależnie od pogody po obiedzie spacerowano po parku i urządzano przejażdżki konne, a w okresie od kwietnia do listopada grano na korcie w tenisa.Stary dwór.
Posiadał metrowej grubości mury obwodowe, wysoko sklepione ceglaste piwnice i kominek w jednym z trzech pomieszczeń. W okresie międzywojennym był mieszkaniem krewnej właścicieli pałacu, hrabiny Brunickiej. Obecnie jest użytkowany przez Nadleśnictwo Narol.Oficyny.
Zamieszkałe od połowy XIX wieku przez służbę pałacową dwa budynki kilkuizbowe połączone ze sobą, zlokalizowane na tyłach „starego dworu”. Pierwotnie użytkowane jako leśniczówka i dom naganiaczy. Zastąpiły wcześniejsze drewniane domy dla pracowników folwarku, przy których znajdowały się obszerne dworskie stajnie.Budynek gospodarczy.
Dawna gorzelnia. Murowany obiekt magazynowy, eksploatowany przez służbę dworską. Pierwotnie otaczały go drewniane zabudowania gospodarcze, głównie obory i chlewy, przynależne do tzw. „starego dworu”.Garaże.
Zbudowane w miejscu dawnej powozowni, mieściły w okresie międzywojennym m.in. bryczkę i sanie do poruszania się po okolicy. Zawierały też dwa samochody: niemiecki DKW i amerykański Buick, którymi jeżdżono do Lwowa i Wiednia. Opiekę nad nimi sprawował osobisty kierowca barona.Szklarnia.
Tworzyła kompleks z ogrodem warzywnym. Zarządzana była przez ogrodnika pałacowego odpowiedzialnego za dostarczenie na dwór określonej partii kwiatów. Wynikała to z przyjętej na dworze estetyki, że każdy pokój w pałacu miał odmienną dekorację kwiatową niezależnie od pory roku. W szklarni dominowały różne odmiany róż, które nasadzano również na rabatach kwiatowych przy dziedzińcu dojazdowym.
Ustal, jakiego typu obiekty znajdowały się na terenie miejscowego zespołu pałacowego.
Podaj rozrywkowe zajęcia mieszkańców pałacu.
Podaj profesje pracowników pałacu.
Ruda Różaniecka w okresie okupacji i po II wojnie światowej
Ruda Różaniecka weszła w stan wojny w połowie września 1939 roku, kiedy przegrupowania wojsk polskich do bitwy pod Tomaszowem Lubelskim doprowadziły do przemarszu jednostek w jej okolicach i potyczek z oddziałami niemieckimi. W lasach okolicznych działania wojenne prowadziła 6 Dywizja Piechoty pod dowództwem gen. Bernarda Monda. 24 września 1939 roku do wsi wkroczyły na jednodniowy odpoczynek oddziały Nowogródzkiej Brygady Kawalerii i resztki 10 Dywizji Piechoty pod dowództwem gen. Władysława Andersa. Od 26 września do 8 października 1939 roku Ruda Różaniecka była pod okupacją wojsk sowieckich. Po zakończonych działaniach wojennych w październiku 1939 roku wieś została włączona do dystryktu lubelskiego Generalnego Gubernatorstwa. Objęły ją przymusowe wysiedlenia. W czerwcu 1943 roku do Zamościa deportowano 74 rodziny. Blisko 280 osób z grupy wysiedlonych wyjechało na roboty przymusowe do Niemiec lub znalazło się na Majdanku. W grudniu 1941 roku z inicjatywy córki barona Hugona Wattmana Brunhildy Muszyńskiej powstał zalążek konspiracji. Zarządca należącego do jej rodziny folwarku Jezioro ppor. Emanuel Michalewicz „Hanys” zaczął organizować placówkę Związku Walki Zbrojnej (ZWZ), która przekształciła się następnie w kompanię Armii Krajowej (AK) pod jego dowództwem. Weszła ona w skład V rejonu w obwodzie AK Tomaszów Lubelski. Placówka AK stanowiła w latach 1943‑1944 silny punkt obrony miejscowej ludności przed działaniami współpracującej z Niemcami Ukraińskiej Powstańczej Armii (UPA). Miejscowi żołnierze AK przeprowadzili m.in. w maju 1944 roku udaną akcję przerzutu do Rudy Różanieckiej tysiąca mieszkańców Cieszanowa wraz z dobytkiem w celu uchronienia ich przed pogromem z rąk UPA. W czerwcu 1944 roku w czasie niemieckiej operacji przeciwpartyzanckiej w Puszczy Solskiej nad Tanwią w potyczkach z hitlerowcami poległo 18 żołnierzy AK z Rudy Różanieckiej. 21 maja 1945 roku w pobliżu wsi odbyło się konspiracyjne spotkanie kierownictwa polskiej i ukraińskiej partyzantki antykomunistycznej, które zdecydowały się pomimo bolesnych wojennych doświadczeń na wzajemną pomoc i wsparcie w walce z Sowietami. Sojusz był pokłosiem m.in. wydarzeń z 10 października 1944 roku, gdy funkcjonariusze miejscowej Milicji Obywatelskiej i podbudzona przez nich polska ludność Rudy Różanieckiej dopuściła się zbrodni na 33 Ukraińcach odpowiedzialnych rzekomo za mord na dwóch polskich leśnikach.
W 1944 roku majątek Wattmanów znacjonalizowano, zakłady produkcyjne do 1946 roku odbudowano, zaś grunty orne i stawy hodowlane przekształcono w Państwowe Gospodarstwa Rolne (PGR). Wysoką renomę posiadały w nich Gospodarstwa Stawowe kierowane przez Jana Białka. Jego staraniem zmodernizowano po 1960 roku urządzenia hydrotechniczne, co pozwoliło na zwiększenie produkcji poszukiwanego przez klientów karpia. W roku 1972 produkcja rybacka osiągała tu 89 ton ryb rocznie. Zakłady w 1992 roku przeszły na Agencję Własności Rolnej Skarbu Państwa, a po 2015 roku zostały sprzedane w ręce prywatne. Wieś po wojnie doświadczyła również przekształceń w strukturze społecznej. W ramach akcji „Wisła” w 1947 roku wysiedlono z okolicy ludność ukraińską, a w jej miejsce zezwolono na zajęcie gospodarstw Polakom. 37 drewnianych budynków po byłych mieszkańcach wsi zburzono, aby zatrzeć ich charakter. W ten sposób Ruda Różaniecka stała się etnicznie i religijnie jednolita.
Ziemianie w czasie II wojny światowej
Zaraz po napaści Niemiec hitlerowskich i Związku Sowieckiego na Polskę rozpoczęła się eksterminacja elit, w tym ziemiaństwa. Na terenach włączonych do Niemiec właścicieli majątków internowano i zamykano w obozach, a dobra ziemskie przejmowano. Na obszarze Generalnego Gubernatorstwa mieszkańców dworu pozostawiano w majątkach, ale ustanawiano niemieckiego nadzorcę dóbr. Kresy Wschodnie stały się natomiast miejscem całkowitej likwidacji ziemiaństwa jako grupy społecznej i zawodowej. Dwory palono, majątek rozkradano, właścicieli m.in. na terenie Szemetowszczyzny, Czombrowa, Worończy mordowano, a innych wysiedlano w głąb ZSRS. Likwidacji uległ Związek Ziemian. Prezes Rady Naczelnej tej organizacji Adolf Bniński z Gułtów, senator i były wojewoda poznański w 1941 roku został aresztowany przez gestapo za odmowę podpisania odezwy niemieckiej do narodu polskiego w sprawie wspólnej akcji antyradzieckiej i w 1942 roku po torturach zamordowany. Zginęło pięciu na siedmiu prezesów okręgowych Związku Ziemian na obszarach wcielonych do Niemiec. Skala represji wpłynęła na postawę ziemian, którzy aktywnie włączyli się w walkę zbrojną z okupantem. Już pod koniec 1939 roku powstała w Krakowie paramilitarna organizacja ziemiańska o charakterze samoobrony i wsparcia dla innych oddziałów walczących z okupantami. Jej założycielami byli: Leon Krzeczunowicz, wiceprezes Związku Ziemian Wschodniej Małopolski, Karol Tarnowski z Chorzelowa koło Mielca i płk. Tadeusz „Bór” Komorowski, dowódca okręgu krakowskiego Związku Walki Zbrojnej (ZWZ).
Rząd emigracyjny w 1940 roku nadał tej organizacji kryptonim „Uprawa”. Z obawy przed dekonspiracją przemianowano ją w późniejszym okresie na „Tarczę”, potem na „Opiekę”, a na koniec na „S1”. Jej zadania były bardzo szerokie i obejmowały: zbieranie funduszy na potrzeby podziemia, utrzymywanie stałej łączności z władzami wojskowymi ZWZ, a potem AK, poprzez wypełnianie ich zaleceń i dostarczanie informacji z terenu, ukrywanie i organizowanie przerzutów „spalonych” członków organizacji podziemnych, dostarczanie im środków do życia, zakup i przewożenie broni, ochrona uciekinierów z terenów wschodnich oraz prześladowanych przez Niemców, w tym rodzin żydowskich, wysyłanie żywności do obozów, wykupywanie z rąk gestapo więźniów politycznych, organizowanie kursów sanitarnych i zaopatrzenie w sprzęt sanitarny oraz tworzenie punktów sanitarnych, szpitalnych i aptecznych w dworach, organizowanie tajnego nauczania. Prowadzono również działania wywiadowcze i kontrwywiadowcze na rzecz państwa podziemnego. Wypełniano też zadania podyktowane potrzebami chwili, jak tworzenie tajnych podchorążówek. Jedną z dziedzin, którą „Uprawa” najlepiej rozwinęła, była akcja sanitarna, która rozwinęła się szczególnie w 1944 roku, gdy ruszyła akcja „Burza”. Polegała ona na szkoleniu sanitariuszek oraz gromadzeniu leków i narzędzi chirurgicznych, wyposażeniu w nie wyznaczonych obiektów, w pierwszym rzędzie dworów przeznaczonych na szpitale podziemne. Zdołano takich miejsc zorganizować w terenie sześć.
W momencie wkraczania Armii Czerwonej do poszczególnych miejscowości aktywność „Uprawy” kierowała się na zabezpieczaniu majątku polskiego, sporządzaniu dokumentacji inwentarza żywego, stanu lasów, obiektów gospodarczych i dóbr kultury. Zaangażowanie ziemian w tym czasie miało charakter stabilizacyjny i wspierający powrót do normalności, co jednak szybko okazało się dla nich tragiczne.
Wyjaśnij, czym zajmowali się ziemianie w czasie okupacji.
Podsumowanie
Ruda Różaniecka powstała w XVIII wieku jako osada hutnicza pod zarządem królewskim.
W XIX wieku dostała się w ręce Brunickich i Wattmanów, którzy przekształcili obszar wsi w wysokospecjalistyczne gospodarstwo przemysłowe.
Majątek Wattmanów obejmował znajdujące się w pobliżu Rudy Różanieckiej m.in. młyny, tartaki, gorzelnie i stawy hodowlane karpia.
Wizytówką Wattmanów stał się zlokalizowany we wsi klasycystyczny pałac, który rozbudowano po I wojnie światowej.
Dwór został po II wojnie światowej znacjonalizowany razem z majątkiem Wattmanów i obecnie służy jako dom opieki społecznej.
Słownik pojęć
– żeliwna tuleja w piaście koła, np. wozu drewnianego
– dwu– lub czterospadowy dach łamany, w którym każda z połaci składa się z dwóch części: dolnej, stromej dla celów użytkowych (poddasze, strych) i górnej o mniejszym kącie nachylenia. Obecny w architekturze od czasów baroku, charakterystyczny dla Górnego Śląska
– dwuspadowy dach z dodatkowymi, niewielkimi, trójkątnymi połaciami (zwanymi naczółkami), umieszczonymi ukośnie w górnej części szczytu dachowego
– dawny piec hutniczy, w którym otrzymywano żelazo w postaci gąbczastej, zawierającej żużel sztaby, utleniając rudę żelaza za pomocą węgla drzewnego. Żelazo produkcyjne ze sztaby uzyskiwano przez usunięcie z łupki żużla na drodze wielokrotnego przekuwania
– w architekturze łączenie w całość zróżnicowanych elementów, które zostały zapożyczone z różnych stylów, epok i kierunków artystycznych, nieprowadzące do nowej syntezy, nieoryginalne
– inaczej: królewszczyzny, dobra stołowe; tu: w znaczeniu własności polskiej korony przejętej przez obce państwo i włączonej do jego domeny
– inaczej: mansarda; pomieszczenie mieszkalne, przykryte odrębnym dachem, znajdujące się w kondygnacji strychowej, wydzielone z niej ścianami, które przenikając przez połać dachu formują nadbudowę nad koronującym gzymsem budynku
– drewniany materiał do pokrycia dachowego w postaci deseczki z drewna iglastego, o przekroju klina, z wpustem wzdłuż dłuższej krawędzi, łączony z innymi poprzez wsunięcie jednej deseczki w drugą
– narzędzie rolnicze, składające się z metalowych zębów, przytwierdzonych do drewnianego styliska. Używane głównie do płytkiego spulchniania ziemi i plewienia
– robocza dolna część korpusu pługa, odcinająca poziomo skibę od gleby i przekazująca ją na odkładnicę
– kartograficzne opracowanie ewidencji gruntów i budynków zawartych w geodezyjnych bazach danych
– inaczej: jutrzyna; dawniej obszar ziemi, jaki jeden człowiek mógł zaorać lub skosić jednym zaprzęgiem w ciągu dnia roboczego (dokładnie: od rana do południa), a jej wielkość wynosiła, zależnie od jakości gleby, zaprzęgu i narzędzi, w Europie 0,33‑1,07 hektara
– inaczej: miotacz; rodzaj prostego działa strzelającego stromotorowo
– element architektoniczny w formie płaskiego filara, nieznacznie występującego przed lico ściany, pełniący funkcję konstrukcyjną bądź dekoracyjną złożony z głowicy, trzonu, bazy i cokołu
– inaczej: geoplan; mapa o charakterze informacyjnym, obrazująca miejscowy układ przestrzenny w minimalnej skali 1:500, zawierający obszar zabudowy mieszkalnej, jedno i wielorodzinnej, rekreacyjnej, rolniczej, magazynowej, usługowej, handlowej, przemysłowej, górniczej oraz tereny lasów, pastwisk, pól, obszarów chronionych przyrodniczo, cmentarzy, infrastruktury drogowej, mostowej, technicznej, w tym gazowej, elektrycznej i hydrologicznej, itp.
– poprzedzająca wejście, jedno lub dwukondygnacyjna część budynku na planie prostokąta z jednym lub kilkoma rzędami kolumn, które wspierają dach, czasami zwieńczona frontonem, czyli przyczółkiem
– kraina geograficzna łącząca Wyżynę Lubelską z Podolem, rozciągająca się na długości około 180 km od Kraśnika do Lwowa
– występ z lica w elewacji budynku w jego części środkowej, bocznej lub narożnej, prowadzony od fundamentów po dach, celem zwiększenia powierzchni pomieszczeń i ożywienia elewacji; w rzucie poziomym ryzalit może mieć kształt prostokąta lub półkola; w budynkach reprezentacyjnych w środkowym ryzalicie fasady znajduje się główne wejście do budowli, natomiast w tylnej elewacji wyjście na taras lub ogród.
– rodzaj korytarza, idącego od wejścia do dalszych pomieszczeń budynku, wąski pokój przeznaczony dla celów komunikacyjnych
– powszechnie stosowany w architekturze nowożytnej Europy od końca XVII do początków XIX wieku model budownictwa naśladujący wzory antycznej Grecji i Rzymu, będący reakcją na formalny przepych baroku i rokoka. Upowszechniał model funkcjonalny w budownictwie mieszkalnym i użytkowym o monumentalnej konstrukcji i skromnej dekoracji zewnętrznych fasad budowli
– pochodzące z języka hebrajskiego określenie na kradzież rzeczy opuszczonych przez właściciela, np. w czasie wojny celem przywłaszczenia lub dalszego obrotu (odsprzedaży) dla wzbogacenia się
– posiadający ładowność do 100 ton beznapędowy statek (dawniej żaglowy), głównie rzeczny, płaskodenny, pozbawiony pokrycia w postaci pokładu
– pochodzące z języka greckiego określenie na wewnętrzne trójkątne pole pomiędzy gzymsami frontonu, gładkie lub wypełnione rzeźbą; szczyt trójkątny zamykający przestrzeń dachową od strony przedniej i tylnej; półkoliste lub ostrołukowe pole nad drzwiami, wypełniające przestrzeń między nadprożem a łukiem portalu, u dołu zamknięte poziomo, u góry obramione łukowo
– antysowiecka i okresowo antyniemiecka formacja zbrojna ukraińskich nacjonalistów, występująca od 1942 roku jako Ukraińska Powstańcza Armia i operująca na obszarze Wołynia, Lubelszczyzny, Podlasia i Galicji Wschodniej, odpowiedzialna za czystki etniczne na Polakach od 1943 roku, na ziemiach polskich zdelegalizowana po 1947 roku, rozwiązana na obszarze Związku Sowieckiego po 1956 roku
Bibliografia
Buraczyński J., (2008), Roztocze. Dzieje osadnictwa, Lublin: Wyższa Szkoła Społeczno‑Przyrodnicza w Lublinie.
Aftanazy R., (1995), Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, t. VI: Województwo bełskie. Ziemia Chełmska województwa ruskiego, Wrocław: Ossolineum.
Zajączkowski M., Drogi do porozumienia między polskim i ukraińskim podziemiem niepodległościowym w latach 1945‑1947, [w:] Baran A. F. (red.), (2009), Od zniewolenia do wolności. Studia historyczne, Warszawa- Białystok: Collegium Civitas, Instytut Studiów Politycznych PAN, Polskie Radio Białystok.