Ludzie i miejsca – z dziejów miejscowości i regionu w XX wieku. Rudki k. Szamotuł

Rudki w XX wieku

Rudki koło Szamotuł to wieś szlachecka wzmiankowana już w 1391 roku. Właścicielem Rudek aż do końca XVI wieku była rodzina Rudzkich. Do połowy XV wieku wieś należała do parafii Piaskowo, a następnie do parafii Ostroróg. Po 1587 roku Rudki zostały podzielone między Młodowskich i Bobrownickich. Spadkobierca Młodowskich, Melchior Gorzyński w 1611 roku zbył swoją część Rudek na rzecz brata Łukasza, który z kolei sprzedał ją w 1624 roku Janowi Mieszkowskiemu, cześnikowi poznańskiemu.

Natomiast Bobrowniccy sprzedali swoją część wsi w 1623 roku Stanisławowi Wierzchaczewskiemu, który zbył ją w 1644 roku Zygmuntowi Żelendzkiemu. Od połowy XVIII wieku właścicielami obu majątków w Rudkach stali się Mańkowscy, potem na przełomie stuleci wieś przeszła na Cieleckich. Kolejnymi właścicielami byli Mielżyńscy, Węgierscy i prawdopodobnie od 1855 roku znowu Mańkowscy. W ich ręku majątek znajdował się aż do II wojny światowej. W 1926 roku liczył on 1016 hektarów. W 1930 roku w Rudkach zamieszkał malarz Tadeusz Piotr Potworowski, który w 1929 roku ożenił się z Magdaleną Mańkowską z Rudek. Stworzył on w tym miejscu kolonię artystyczną, gdzie podobnie jak w pobliskim Oporowie spotykali się na plenery malarskie czołowi polscy artyści awangardowi: Jan Cybis i jego żona Hanna Rudzka‑Cybisowa, Tytus Czyżewski, Janusz Strzelecki, Wacław Taranczewski i inni. Po podziale dóbr Mańkowskich w 1935 roku Potworowscy wyprowadzili się do Grębanin, a majątek w Rudkach dostał brat Magdaleny Mańkowskiej Henryk, który był jego ostatnim właścicielem. Po wojnie majątek upaństwowiono.

Wieś do końca XIX wieku była zasiedlana w 60% przez ludność niemieckojęzyczną, co uległo zatarciu dopiero po II wojnie światowej.

RFlvAgX6PACfa

Zdjęcie przedstawia fragment mapy topograficznej z lat 20. XX wieku, dotyczącą terenu wokół miejscowości Szamotuły, na której zaznaczono także miejscowość Rudki (w centralnej części mapy). Na planie są widoczne także: Ostroróg, Wielonek, Zapust, Szczepankowo, Klutschewo, Wygoda, Karolin, Gaj Wielki, Szczuczyn, Smilowo, Galowo, Jastrowo, Ostrolesie.

Rl6IYNQW8Ggef

Zdjęcie przedstawia fragment mapy topograficznej z lat 30. XX wieku, na którym znajduje się teren wokół miejscowości Szamotuły, na której zaznaczono także miejscowość Rudki (w centralnej części mapy). Na planie są widoczne także: Ostroróg, Wielonek, Zapust, Szczepankowo, Klutschewo, Wygoda, Karolin, Gaj Wielki, Szczuczyn, Smilowo, Galowo, Jastrowo, Ostrolesie.

ZESPÓŁ DWORSKO‑FOLWARCZNY

Pałac w Rudkach

Pierwszy dwór modrzewiowy powstał staraniem Rudzkich w 1522 roku i pod koniec XVI wieku przeszedł we władanie Melchiora Gorzyńskiego. W 1555 roku Mikołaj Rudzki postawił drugi drewniany dwór, który w 1595 roku przejął Łukasz Bobrownicki. Pod koniec XVIII wieku, gdy szambelan Teodor Cielecki stał się właścicielem Rudek, powstał kolejny dwór. Okazały pałac w typie Rogalina w 1800 roku zaprojektował Hilary Szpilkowski. Składał się z piętrowego klasycystycznego dworu połączonego palladiańskimipalladianizmpalladiańskimi, ćwierćkolistymi galeriami z dwoma parterowymi oficynamioficynaoficynami. Od frontu pałac zdobił portykportykportyk z czterema kolumnami. Dziedziniec zajazdowy zamykało ogrodzenie z bramą. Od niej odchodziła dojazdowa aleja drzew, prowadząca w kierunku drogi na Szamotuły. W pałacu w XIX wieku mieszkał m.in. bohater powstania listopadowego, generał Emilian Węgierski z żoną Teodorą z Cieleckich. Po jego śmierci dwór przejęła rodzina Mańkowskich, którzy byli twórcami domów handlowych i kolekcjonerami numizmatów. Ostatni z Mańkowskich, Henryk, opuścił Rudki podczas kampanii wrześniowej w 1939 roku. Podczas ucieczki z pałacu zginęła jego żona Anna, gdy w most, którym się przeprawiali, trafił pocisk.

Zburzony pałac w 1940 roku Niemcy rozebrali na cegłę. Zachowała się jedynie oficyna i charakterystyczna brama wjazdowa. Siedmioosiowa oficyna jest murowana, parterowa, zbudowana na planie prostokąta. Ma dach kryty dachówką. Nad drzwiami na osi znajdują się trójkątne frontoniki. Brama wjazdowa ma wysokość około 5 metrów i ma doryckie kolumny, schodkowe attyki oraz rzeźby lwów w zwieńczeniu. Ogrodzenie z żelaznej kraty zdobią kamienne klasycystyczne wazony. Pałac otacza park o powierzchni prawie 7 ha założony w pierwszej połowie XIX wieku, a następnie przekształcony. W parku znajduje się wiele drzew o wymiarach pomnikowych. Są to jesiony, lipy, platany, graby, klony o obwodach 250‑300 cm. W pobliżu parku przy drodze polnej do Jastrowa zlokalizowana jest topola czarna o obwodzie ponad 450 cm. Na terenie zespołu dworskiego znajduje się też dziewiętnastowieczny parterowy magazyn ze strychem.

Obecnie pozostałości zespołu dworskiego stanowią własność prywatną.

RlK9NTOWreBJF

Zdjęcie z epoki przedstawiające pałac klasycystyczny z epoki Oświecenia w Rudkach. Na pierwszym planie okazała brama, obok niej dwie furty z kutego żelaza. Furty stoją między dwoma filarami, na szczycie których umieszczono rzeźbione figury lwów w dostojnych pozach leżących. Przed bramą i ogrodzeniem znajduje się rozległy plac. Na dalszym planie bryła pałacu z portykiem w Rudkach. Jasny budynek z okazałymi czterema kolumnami w portyku, skromną attyką na szczycie, częściowo zasłaniającą dwuspadowy dach. Zaokrąglone skrzydła gmachu budynku z kolumnadą częściowo zasłaniają drzewa, znajdujące się w części parkowej pałacu. Po obu stronach fotografii drzewa w linii ogrodzenia. Podpis u góry fotografii: “Rudki”, odręczny dopisek: “Wł. Mańkowska”

W okresie międzywojennym w pałacu w Rudkach przez cztery lata działała kolonia artystyczna pod przewodnictwem ożenionego z Magdaleną Mańkowską Tadeusza Piotra Potworowskiego. Organizował on dla swoich kolegów na wzór francuskiego Barbizonu, miejsca malarskich spotkań francuskich realistów w latach trzydziestych XIX wieku, letnie plenery malarskie. Na tarasie i przed domem stały reprodukcje obrazów, głównie Cézanne’a [czyt. sezana],  Gauguina [czyt. gogena],  Goyi [czyt. goji], Matisse’a [czyt. matisa] i Picassa [czyt. pikassa], oraz rzeźby renesansowych twórców, których wielbił Potworowski. Sam na podeście wewnętrznych schodów pałacu wykonywał malowidło ścienne pod wrażeniem dzieł Tintoretta. Wraz z Wacławem Taranczewskim ozdabiał też freskami ściany w galeriach łączących pałac z oficynami. Obok swojej pracowni, w dawnej kaplicy, w której rzekomo coś straszyło, umieścił  Tytusa Czyżewskiego. Dla niego bowiem ten pokój był miejscem inspiracji i w niej zapewne powstały portrety żony Piotra, Magdaleny Potworowskiej i jej siostry Ireny. Czyżewski zmusił też Piotra, gdy chciał namalować Araba na koniu, aby ten założył turban i jeździł wokół klombu przed pałacem na koniu przykrytym błękitną kołdrą. Łamaniem konwenansów było również picie mleka z karafek na wino i wina z baniaków na mleko.

Obszerny pałac i piękny park dawał możliwość swobodnej pracy kilku artystom, którzy tam przebywali. Malowano głównie pejzaże i martwe natury. Bujna roślinność parkowa grała za afrykańską dżunglę. Stuletnie klony i platany prezentowano w mrokach lub rozświetleniach. Częstymi tematami były kwiaty: bzy, irysy oraz warzywa: cebula i ziemniaki. Ponieważ po pokojach latały jaskółki, chętnie malowano ptaki, w tym mieszkające w narożach pałacu sowy.

Warunki życia w Rudkach były skromne. Nie działał piec, więc było bardzo zimno. Potworowscy zajmowali trzy pokoje, a pozostała część dworu była do dyspozycji całej rodziny, co stwarzało dodatkową atrakcję dla przyjezdnych gości. Dwór często odwiedzali też okoliczni ziemianie, zwłaszcza spokrewnieni z Mańkowskimi, Kwileccy z Oporowa i Dobrojewa. Z Oporowa przychodził przez pole rzeźbiarz Jacek Puget, który zapraszał sąsiedztwo na organizowane tam przez swojego ojca Ludwika Pugeta wieczory kabaretowe Różowej Kukułki. Towarzystwo chętnie uczestniczyło w polowaniach, w których była zakochana rodzina Mańkowskich. Jeżdżono konno lub puszczano stateczki na pobliskim stawie, co było ulubioną rozrywką Piotra Potworowskiego.

Plenery artystyczne przyniosły ze sobą owoc w postaci dzieł: Piotra Potworowskiego Rudki (1930) i Zielony pejzaż z bramą (1933) oraz m.in. namalowany w 1935 roku przez Tytusa Czyżewskiego Krajobraz z Rudek czy obraz Rudki Jana Cybisa. W 1933 roku namalował on też w pałacu portret siostry Magdaleny, Jadwigi Mańkowskiej, która w 1935 roku w Paryżu wyszła za mąż za malarza, bywalca Rudek, Janusza Strzeleckiego.

Obyczajowość ziemiańska w XIX i XX wieku

R1BpJR7DqtxlY

Obraz z lat 20. XX wieku przedstawia romantyczną wizję polskiego dworku. Na pierwszym planie drewniane ogrodzenie ze sztachetami i furtką, po lewej stronie bezlistne krzewy. Od furtki w stronę dworku z  dwukolumnowym portykiem z trójkątnym, drewnianym zwieńczeniem dachu prowadzi ubita ścieżka. Szczyt budynku posiada zdwojony, dwuspadowy dach, na ścianach widoczne także przeszklone okna z drewnianymi okiennicami. Bliżej prawej krawędzi fotografii budynek drewniany, kryty słomą. Na dachu dworu siedzą ptaki, część z nich leci ponad budynkiem. Na dalszym planie po prawej stronie widoczne bezlistne drzewa. Przed płotem błotnista droga.

Zasadniczym rysem obyczajowości ziemiańskiejziemiaństwoziemiańskiej w epoce pouwłaszczeniowejuwłaszczeniepouwłaszczeniowej, w której funkcjonowały Rudki, było przywiązanie do tradycyjnych zajęć: rolnictwa i hodowli, zwłaszcza koni oraz myślistwa. Ważna była rola rodziny i tradycji rodowych, wielopokoleniowość, objawiająca się wspólnym zamieszkiwaniem we dworze dziadków, rodziców i dzieci, obowiązek obrony Ojczyzny i zaangażowanie społeczne, w tym działania edukacyjne na rzecz chłopskich dzieci z majątku. Rozwijany był kult sąsiedztwa, związany z odwiedzinami okolicznych dworów, gdzie szukano odpowiedniej „partii”, zwłaszcza dla córek. W sąsiedztwo jeździło się po poradę w sprawach gospodarczych, na wesela, chrzciny i pogrzeby.

Ziemian cechowało silne przywiązanie do wiary i Kościoła katolickiego, co objawiało się w kultywowaniu religijnych zwyczajów w cykliczne święta. Tzw. „rok polski” rozpoczynał Adwent i roraty, potem było Boże Narodzenie i kolędy oraz obowiązkowy karp z własnego stawu na święta. Po Nowym Roku następowało Trzech Króli, Matka Boska Gromniczna, Zapusty, Popielec i Post. Wiosnę rozpoczynała święconka przed dworem na Wielkanoc. Lato objawiało się święceniem wody na św. Jana i żniwami. Jesień szła w obrzędy dożynkowe aż do Dnia Zadusznego, które nieuchronnie prowadziło do wróżb andrzejkowych i kolejnego Adwentu.

Rtv4uJ7X1sY6y

Zdjęcie przedstawia udekorowany wielkanocny stół. Na pierwszym planie widoczne ciasta mazurki okrągłe i prostokątne, dalej placki i babki. Jeden z mazurków ma napis “Alleluja”, inny kwiatki ułożone z migdałów, jeszcze inny narysowaną lukrem pisankę i bazie. Ciasta leżą na białych, wycinankowych serwetkach. Na dalszym planie potrawy wielkanocne, kosz z jajkami, butelki z nalewkami. Stół przystrojony jest iglastym drzewkiem oraz kwiatami w doniczce, z lewej strony fotografii przez okno przebijają się promienie światła słonecznego.

Następowanie po sobie tego cyklu stabilizowało życie we dworze i stanowiło trzon postawy życiowej, do której należało kontynuowanie tej spuścizny. Odbijało się to również na estetyce wnętrza dworu ziemiańskiego w tym czasie. Nie było w nim pałacowego przepychu, gdyż kolidowało to z przekonaniem o służbie społecznej i dla kraju. Nie należało afiszować się z bogactwem, gdyż przeczyłoby to postawie całkowitego oddania. Wystrój wnętrza stanowiły meble z różnych epok, zbierane pokoleniami. Przeważnie nie pozbywano się starych mebli, stąd w dziewiętnastowiecznych dworach wiele było renesansowych stołków, skrzyń „posagowych”. Na ścianach wisiały portrety przodków, grafiki, gobelinygobelingobeliny.

Ważne miejsce we dworze zajmowała biblioteka, gdzie umieszczano zarówno poradniki rolnicze (kalendarze), jak i dzieła klasyków polskich oraz francuskich. Stałym elementem biblioteki w XX wieku stał się kącik prasowy, gdzie przy stoliku z gazetami był fotel dla lektury oraz popielnica na papierosy bądź cygara.

Dwory zawierały gabloty na rodowe srebra i porcelanę z wytwórni w Miśni, Korcu, Baranówki lub Wiednia.  Charakterystycznym elementem wystroju salonu było panoplium. Był to rodzaj rodowego miejsca tradycji, gdyż na perskim dywaniku wieszano szable lub miecze i elementy zbroi po przodkach, ryngraf i krzyżyk powstańczy. W niejednym dworze stał fortepian z uwagi na kanon wychowania dzieci, w którym zwracano uwagę na umiejętność gry na tym instrumencie oraz naukę rysunków.

Po I wojnie światowej w salonach umieszczano gramofony z zestawem płyt w tzw. kąciku tanecznym przed wejściem na werandę lub taras do ogrodu. Kultywowano surowe wychowanie oraz naukę do 10. roku życia przez guwernerów. Potem dopiero posyłano dzieci do szkół z internatem. Chłopców przygotowywano do obowiązków zarządzania majątkiem, uczono jazdy konnej i myślistwa. Dziewczynki musiały umieć prowadzić gospodarstwo domowe, znać savoir‑vivresavoir - vivresavoir‑vivre [czyt. sawłar wiwr] i grać na fortepianie. Przywiązywano wagę do patriotycznego wychowania, które odegrało olbrzymią rolę w zachowaniu polskości zarówno w XIX wieku, jak i potem w walce o wolną Polskę w czasie II wojny światowej.

RyOnoDCq1422u

Zdjęcie przedstawia samochód osobowy w typie Forda T przed pałacykiem. Na pierwszym planie pojazd z charakterystyczną, prostokątną ramą dachu, kołami ze szprychami i zaokrąglonym nadkolem z przodu. Stoi bokiem od strony kierowcy na podjeździe do pałacu. W tle prostokątny budynek z dwuspadowym dachem i portykiem z czterema kolumnami i tympanonem po frontowej stronie budynku. Dookoła pałacu i podjazdu do niego znajdują się drzewa.

Podsumowanie

Słownik pojęć

Bibliografia

• Teresa Ruszczyńska, Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 5, z. 23, Powiat szamotulski, Warszawa 1966;

• Leonard Durczykiewicz, Dwory polskie w Wielkim Księstwie Poznańskiem, Poznań 1912;

• Andrzej Kwilecki, Ziemiaństwo wielkopolskie, Poznań 1998.