Ludzie i miejsca – z dziejów miejscowości i regionu
Nauczysz się:
wskazywać na mapie położenie poszczególnych regionów Polski
przypisywać obiekty kulturowe do regionów Polski
ustalać przynależność Polaków zamieszkujących różne rejony świata do Polonii
Gdzie można zjeść oscypki? Kto zażywa tabaki? Kogo nazwiemy Polonusem? Zapoznaj się z materiałem, a wtedy poznasz odpowiedzi na powyższe pytania.
Polska i jej regiony
Powstawaniu państwa polskiego towarzyszyło wyodrębnianie się poszczególnych regionówregionów. W pierwszej kolejności dotyczyło to Wielkopolski, gdzie wskutek karczunku lasów powstały tereny na osadnictwo dla rolników i hodowców. Jak głosi legenda, pierwsza polska stolica, Gniezno, powstała wokół ocalałego przed wyrębem dębu z gniazdem białego orła. Zobaczył go mityczny przodek Polaków, Lech, w momencie, gdy ptak rozpostartymi skrzydłami chronił swe pisklęta i uznał, że jest to właściwy znak na godło dla tworzącego się państwa polskiego. W związku z tym Wielkopolska jako region bywa nazywana „kolebką polskiej państwowości”. Obok niej w skład tworzącej się Polski wchodziło Mazowsze i Pomorze, gdzie zbudowano szereg osad nad Morzem Bałtyckim, w tym Gdańsk. Potem przed 1000 rokiem przyłączono do państwa polskiego regiony południowe: Śląsk z Wrocławiem i Małopolskę z Krakowem.
Dalszy podział regionalny dokonał się w XIII wieku, gdy Polska była podzielona na dzielnice. Wyodrębniono wtedy Dolny Śląsk ze stolicą we Wrocławiu i Górny Śląsk z historyczną stolicą w Opolu. Granicą między tymi regionami była tzw. Przesieka Śląska, zaznaczona na mapach historycznych jako zabawny zygzak ufortyfikowanego fragmentu puszczy wzdłuż rzek: Nysy Kłodzkiej i Stobrawy. Z Górnego Śląska od XIII wieku stopniowo zaczął wydzielać się również Śląsk Cieszyński, zlokalizowany na południu regionu za szczytami Beskidów wzdłuż rzek: OdryOdry, Olzy, Wisły i Białej, która oddzielała ten obszar od Małopolski. Historycznie krainami tworzącymi region Małopolski była ziemia krakowska i sandomierska, a następnie stała się nim również Lubelszczyzna. Na północy granicę Małopolski wyznaczała rzeka PilicaPilica, za którą rozciągało się Mazowsze z historyczną stolicą w Płocku. Zróżnicowanie kulturowe tego regionu stało się widoczne dopiero w XVII wieku, kiedy zaczęli wyodrębniać się Łowiczanie i Kurpie.
Postępujące od średniowiecza osadnictwo mazowieckich chłopów na terenach na północ od rzek Orzyc i Ełk, a na wschodzie również od rzek NarwiNarwi i BuguBugu przyczyniło się do powstania Mazur jako regionu kulturowego. Świadomość odrębności Mazurzy uzyskali dopiero w XIX wieku, podobnie jak Warmiacy. Ci ostatni byli potomkami osadników, którzy na Warmię zaczęli napływać od XIV wieku, głównie z Mazowsza. Byli wśród nich również mieszkańcy Pomorza Gdańskiego, które wraz ze wzrostem podległości władcom Polski zaczęło wyodrębniać się jako kraina historyczna w XII wieku. Na zachód za ziemią lęborsko‑bytowską aż do Odry ciągnęło się historyczne Pomorze Zachodnie, którego podległość Polsce gasła od XIII wieku. Z okresem rozbicia dzielnicowego wiąże się również wyodrębnienie Kujaw jako regionu historycznego, zlokalizowanego w dorzeczu środkowej WisłyWisły i górnej NoteciNoteci między Wielkopolską na zachodzie a Mazowszem na wschodzie. Podstawą dalszych podziałów na część zachodnią z Inowrocławiem i część wschodnią z historyczną stolicą we Włocławku było płynące od XVI wieku oddziaływanie kulturowe tych wielkich obszarów.
Odrębność kulturowa regionów warunkuje bowiem podział wielkich obszarów historycznych na mniejsze jednostki. Przykładem jest m.in. sytuacja Spisza i Orawy w Małopolsce. W Polsce środkowej niezależność kulturową zachowała historyczna ziemia łęczycka i sieradzka, a na granicy Kujaw i Mazowsza ziemia dobrzyńska i chełmińska. Cechy obszaru granicznego, zróżnicowanego kulturowo, ma historyczne Podlasie ze znajdującą się na północ od niego Suwalszczyzną. Proces tworzenia małych regionów postępuje wraz ze wzrostem świadomości mieszkańców danych obszarów Polski co do ich odrębności i jest elementem charakterystycznym również dla obecnych czasów.
Poniżej znajduje się prezentacja, opisująca regiony Polski. Przełączaj slajdy za pomocą przycisków zamieszczonych w pasku poniżej ilustracji, aby poznać szczegóły.
Regiony kulturowe Polski.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1Ncd9Vi7QVCv
Nagranie przedstawia elementy regionalnych kultur w Polsce, w tle leci muzyka Chopina.
Przykładowe dokonania kulturowe regionów obrazują następujące ilustracje.
Terytorium Polski podzielone jest na historyczne regiony, które różnią się między sobą kulturą i tradycją. Wyróżniamy siedem odrębnych obszarów: Śląsk, Małopolskę, Mazowsze, Wielkopolskę, Pomorze, Warmię i Mazury.
Na obszarze Śląska dominującą społecznością są Ślązacy posługujący się odrębną mową, zwaną śląską „godką” (językiem). Ze Śląska pochodzi znana piosenka „Szła dzieweczka” oraz obchodzenie Barbórki, czyli święta patronki górników.
Bardziej zróżnicowanym kulturowo obszarem jest Małopolska. Na południu zamieszkują ją górale, którzy mają charakterystyczny strój. Noszą na nogach kierpce, ubierają wełniane spodnie zwane portkami, a na ramiona zarzucają kurtkę zwaną cuchą. W ręku trzymają laski zwane ciupagami, które pomagają im w górskiej wspinaczce. Zamieszkują zbudowane z płazów, czyli drewnianych bali ułożonych na krzyż domy pokryte drewnianą dachówką zwaną gontem. Górale trudnią się wypasem owiec, które dają im mleko do produkcji serów zwanych oscypkami. Dużą popularnością cieszą się góralskie piosenki takie jak „Hej bystra woda”.
Na północ od górali zlokalizowani są w Małopolsce Krakowiacy. Ich tradycyjne drewniane domy pokryte są strzechą i są często ozdobione kwiatowymi malunkami. Mężczyźni na głowach noszą charakterystyczne czerwone rogatywki z baranim otokiem zwane krakuskami. Do nich mocują pęk pawich piór. Krakowiaków kojarzymy z tańcem zwanym krakowiakiem, Lajkonikiem oraz znaną piosenką „Płynie Wisła płynie”. Na wschód od Krakowiaków rozciąga się w Małopolsce Rzeszowszczyzna i Lubelszczyzna, gdzie mężczyźni noszą słomkowe kapelusze.
Na północ od tych obszarów leży Mazowsze, którego charakterystyczną cechą jest język. W odróżnieniu od Małopolski, gdzie „wychodzi się na pole” mieszkańcy Mazowsza, a za nimi inni mieszkający na północy Polski, „wychodzą na dwór”. Mazowsze jest kolebką polskich tańców ludowych: mazura i oberka. Centrum kulturowym regionu jest Ziemia Łowicka, której mieszkańcy noszą stroje w barwne pasy i zdobią domy w wycinanki z kogutkami. Łowiczanie słyną też z kwiatowych kobierców, które układają podczas uroczystości religijnych takich jak Boże Ciało.
Na północ od nich leżą Kurpie znane z palm na Wielkanoc. Ich domy mają charakterystyczne strzechy i rzeźbione okiennice. Mężczyźni noszą szare sukmany ze stojącymi kołnierzami, zaś na głowach kobiet można zobaczyć aksamitne czółka ozdobione sztucznymi kwiatami bądź wstążkami. Charakterystycznym elementem ich stroju są również sznury bursztynów na szyi. Najbardziej znaną pieśnią z Kurpi jest utwór „Jadą goście, jadą”.
Północ Polski zajmują Mazury z Warmią. Ludność miejscową różnicowało wyznanie: w przeszłości Mazurzy w większości byli ewangelikami, zaś Warmiacy – katolikami. Mazurów cechowała silna wiara w przesądy i złe moce. Popularne powiedzenie „Gdzie diabeł nie może, tam babę pośle” wywodzi się właśnie z Mazur. U kobiet popularne było wiązanie chusteczki na czubku głowy w charakterystyczną kokardę. Natomiast na Warmii kobiety nakładały na głowę jedwabne bądź aksamitne czepce ozdobione haftem ze złotych i srebrnych nici, które wiązały pod brodą.
Na zachód od Warmii rozciąga się Pomorze. Jego częścią są Kaszuby, których ludność posługuje się charakterystycznym językiem. Odrębne od reszty Polski słownictwo prowadzi do zabawnych sytuacji, gdy na przykład miejscowa policja w dobie ostatniej pandemii zwracała uwagę przechodniom na brak na twarzy „larwy”, czyli „maseczki”. Spotykamy tu również nigdzie indziej nie widziane instrumenty muzyczne jak burczybas czy diabelskie skrzypce. Kaszubi wznoszą charakterystyczne rybackie domy, zwane checzami. Posiadają one konstrukcję ryglową, która pozwala na umieszczenie drewnianych belek w ramach bielonych ścian z gliny. Kaszubi lubią zażywać sproszkowany tytoń, zwany tabaką. Przechowują go w rogowej tabakierce i częstują gości, którzy wciągając proszek nosem, zwykle przy tym kichają.
Inne zwyczaje mają mieszkańcy położonych na południe od Kaszub Kujaw. Stąd pochodzą popularne wśród Polaków zupy – żurek i krupnik. Tańcem regionalnym jest kujawiak, a najbardziej znaną piosenką „Czerwone jabłuszko”.
Na zachód od Kujaw rozciąga się Wielkopolska. Kolebka polskiej państwowości wniosła do jej kultury wiele charakterystycznych elementów: z regionalnej odmiany, zwanej chodzonym, narodził się nasz narodowy taniec, czyli polonez. Kuchnia Wielkopolski upowszechniła wśród Polaków rosół i placki ziemniaczane. Stąd pochodzą również charakterystyczne rogale z makiem, którymi zajadają się Polacy rokrocznie w Narodowe Święto Niepodległości. Cechą kultury muzycznej regionu są dudy, które spotyka się w Polsce jeszcze tylko wśród górali.
Ustal nazwę stolicy twojego regionu. Napisz odpowiedź.
Sporządź opis charakterystycznych elementów kultury dla twojego regionu.
Poszukaj informacji na temat elementów promocji kultury twojego regionu. Napisz swoją odpowiedź.
Przyporządkuj do regionu:
rogale świętomarcińskie,
wycinanka z kogutkami,
krakuska,
diabelskie skrzypce,
palma wielkanocna.
Regiony:
Małopolska,
Wielkopolska,
Mazowsze,
Kurpie,
Kaszuby.
Polacy na świecie
KulturaKultura narodowa jest rozwijana również poza Ojczyzną - wszędzie tam, gdzie mieszkają Polacy. Na Litwie, Białorusi i Ukrainie spotykamy potomków naszych rodaków, którzy zamieszkiwali te tereny w czasie, gdy znajdowały się one w granicach Polski. Stamtąd wielu naszych przodków było wywiezionych w głąb dzisiejszej Rosji na Syberię i do Kazachstanu. Wnuki tych zesłańców mieszkają tam do dziś. Polacy wyjeżdżali też dobrowolnie na zachód Europy i do krajów zamorskich, osiedlali się tam i zakładali rodziny. Ich potomkowie często nie znają już Polski, ale czują z nią więź, uczą się języka polskiego i kultywują polskie tradycjetradycje. Osoby polskiego pochodzenia, które stale mieszkają poza krajem i poza obszarem kiedyś będącym w granicach Polski (lub I Rzeczypospolitej przed jej rozbiorami) nazywamy Polonią. Największe skupiska polonijne są w Stanach Zjednoczonych, Niemczech i Brazylii. W Europie wielu Polaków osiedliło się też w Wielkiej Brytanii i Francji, zaś poza kontynentem europejskim w Argentynie i Australii. Każda osoba poza krajem, która czuje przynależność do narodu polskiego może otrzymać Kartę Polaka. Dzięki niej wielu naszych rodaków mieszkających za wschodnią granicą, w tym potomkowie zesłańców, mogło osiedlić się w Polsce.
Jednym z tradycyjnych spotkań Polonii amerykańskiej jest doroczna Parada Pułaskiego w Nowym Jorku. Jest to największa manifestacja Polonii poza granicami Polski.
Poszukaj na stronach państwowych instytucji zajmujących się polityką międzynarodową informacji o tym, jak wygląda Karta Polaka. Napisz swoją odpowiedź.
Zastanów się, kto może przynależeć do Polonii. Skorzystaj z wiedzy pozyskanej z materiału. Napisz swoją odpowiedź.
Przedstawiciele Polonii na świecie | |
|---|---|
Państwo | Liczba osób |
Argentyna | 450 000 |
Australia | 200 000 |
Brazylia | 1 800 000 |
Czechy | 100 000 |
Francja | 1 050 000 |
Kanada | 900 000 |
Niemcy | 2 000 000 |
Stany Zjednoczone | 10 600 000 |
Szwecja | 100 000 |
Wielka Brytania | 500 000 |
Włochy | 100 000 |
Na podstawie tabeli wypisz kraje, w których osiedliło się najmniej Polaków.
Podsumowanie
Terytorium Polski jest podzielone na siedem regionów: Śląsk, Małopolska, Wielkopolska, Mazowsze, Pomorze, Warmia i Mazury.
Regiony pielęgnują lokalną kulturę i tradycję.
Osoby polskiego pochodzenia, które stale mieszkają poza krajem i poza obszarem kiedyś zajmowanym przez Polskę nazywamy Polonią.
Karta Polaka potwierdza przynależność do narodu polskiego.
Zastanów się, jakie charakterystyczne zwroty językowe są popularne w twoim regionie. Wskaż, jakie są różne określenia i zwroty w Polsce np. na te same rzeczy lub potrawy, w zależności od regionu. Napisz swoją odpowiedź.
Ustal nazwę obiektu kultury na podstawie poniższego opisu. Napisz swoją odpowiedź.
Obiekt kultury przedstawia brodatego mężczyznę, uważanego za Tatara, w pseudoorientalnym stroju poruszającego się na sztucznym koniku przytwierdzonym do pasa. Rokrocznie porusza się na trasie przemarszu ze Zwierzyńca na Rynek Główny w Krakowie.
Odpowiedź: Jest to Lajkonik.
Lekcja muzyki 5. Podręcznik do muzyki dla klasy piątej szkoły podstawowejPiosenka regionalna
Hej, na krakowskim rynku maki i powoje, maki i powoje.
Chłopcy i dziewczęta malowane stroje. Chłopcy i dziewczęta malowane stroje.
Nasz lajkonik, ten lajkonik po Krakowie ciągle goni.
Lajkoniku, laj, laj, poprzez cały kraj, kraj!
Lajkoniku, laj, laj, poprzez cały kraj!
Hej, na krakowskim rynku kręcą się górale, kręcą się górale.
Sprzedają serdaki, kupują korale, sprzedają serdaki, kupują korale.
Hej, na krakowskim rynku gołębie zleciały, gołębie zleciały.
Słuchać, jak tam grają mariackie hejnały, słuchać, jak tam grają mariackie hejnały.
Źródło: M. Gromek, G. Kilbach, Lekcja muzyki 5. Podręcznik do muzyki dla klasy piątej szkoły podstawowej, Warszawa 2021, s. 105.
Na podstawie powyższego tekstu piosenki napisz, z którym regionem jest ona związana.
Na podstawie powyższej Karty Polaka lub jej opisu ustal, czy ten nasz rodak należy, czy nie należy do Polonii. Odpowiedź uzasadnij.
Słownik pojęć
dopływ Narwi, czwarta co do długości rzeka w Polsce; przepływa przez terytorium Ukrainy, Białorusi i Polski
materialne (np. budynki, narzędzia) i niematerialne (np. muzyka, taniec) wytwory ludzi
prawy dopływ Wisły; rzeka przepływająca przez terytorium Polski i Białorusi
rzeka o długości 391 km, największy dopływ Warty; jej źródło znajduje się na Pojezierzu Kujawskim, ujście zaś znajduje się w Warcie na wysokości miasta Santok
druga co do wielkości rzeka w Polsce, przepływa przez terytorium Polski, Niemiec i Czech; liczy 854 km, z czego 742 km w Polsce
najdłuższy lewy dopływ Wisły, o długości 319 km
odrębny kulturowo obszar państwa, którego mieszkańcy wykazują przywiązanie do lokalnej tradycji i utrzymują ją
przekazywane z pokolenia na pokolenie, ważne dla danego społeczeństwa elementy kultury, np. obrzędy
najdłuższa rzeka w Polsce, posiadająca 1047 km długości; swoje źródło ma zlokalizowane w Baraniej Górze w Beskidzie Śląskim, ujście zaś w Zatoce Gdańskiej
Bibliografia
Praca zbiorowa, (2013), Polska, moja ojczyzna. Poznaj swój kraj!, Kraków: Aksjomat.
Sołtyk K., (2018), Moja Polska, Warszawa: Wydawnictwo Wilga.
Zarawska P, (2019), Regiony Polski. Mapy dla dzieci, Warszawa: Wydawnictwo SBM.