Ludzie i miejsca. Koszęcin

Najdawniejsze dzieje Koszęcina

Według podania początki Koszęcina wiążą się z legendarnym księciem Gosławem Koszeńskim i jego córką Przesławą. Mieli oni żyć w czasach przedchrześcijańskich i władać terenami błotnistych stawów i bagien porośniętych wikliną. Wokół nich miały powstawać osady rzemieślnicze ludzi trudniących się wikliniarstwem. Pierwsza historyczna wzmianka o Koszęcinie pochodzi z XIII wieku i dotyczy poboru dziesięcinydziesięcinadziesięciny ze wsi należącej do Kościoła krakowskiego w 1277 roku. W tym czasie zbudowano też drewniany zamek należący do Piastów opolskich. Spłonął on na początku XVII wieku, podpalony przez lisowczykówlisowczycylisowczyków. Niezależnie od niego w 1609 roku Andrzej Kochcicki, protestantprotestantyzmprotestant, opiekun poetów i pisarzy, rozpoczął budowę murowanej kaplicy i pałacu, którą zakończył Filip von Rauthen, mocno związany z Polską. W tym okresie Koszęcin należał do monarchii Habsburgów. Za czasów Filipa von Rauthena na koszęcińskim zamku gościł Jan III Sobieski wraz z dworem, a jego żona Marysieńka rezydowała w pałacu, gdy Jan Sobieski udał się pod Wiedeń na wyprawę przeciw Turkom. U schyłku XVII wieku majątek przejęła rodzina Sobków. Po spektakularnym bankructwie ostatniego z nich – Karola Henryka Sobka - związanym z przejęciem Śląska przez Prusy, w 1783 roku majątek został wydzierżawiony. Następnie władała nim hrabina von Dyhern. Po jej śmierci pałac przejęło państwo, aby w 1805 roku przekazać go w ręce książąt Hohenlohe‑Ingelfingen , którzy pozostali w nim do roku 1945. Ludwik Filip von Hohenlohe‑Ingelfingen rozpoczął w 1829 roku przebudowę pałacu w stylu późnoklasycystycznym. Z tego okresu pochodzą malowidła ścienne i niektóre elementy wystrojów sal oraz epitafiaepitafiumepitafia nagrobne mieszczące się w Kaplicy Zamkowej.

R15fEKyjZ30yC

Zdjęcie przedstawia widok współczesny na fragment zabudowy pałacu w Koszęcinie. W centralnej części fotografii, w lewym skrzydle budynku znajduje się łączenie dwóch skrzydeł gmachu z portalem bramnym u dołu. Powyżej widoczna wieża zegarowa o kształcie sześcianu. Na szczycie wieży znajduje się balustrada i mniejsza kopuła wsparta na czterech filarach. W centrum fotografii, na lewo od wieży zegarowej, widoczny fragment walcowatej wieżyczki z okienkiem, dobudowanej do wieży głównej. Skrzydło gmachu po prawej stronie fotografii posiada na dachu otwory wentylacyjne i okna połaciowe. Na całej długości fotografii ukazano linie okien na piętrze i na parterze. Fasada obiektu - ściany, gzymsy, fryzy i obramowania okien - wykonane w kolorze żółtym.

Pałac jest budowlą składająca się z trzech niesymetrycznych skrzydeł. Północne z nich stanowi najstarszą część zabudowań, pochodzących jeszcze z okresu wznoszenia zamku. Znajdowała się tam kaplica pałacowa pod wezwaniem Matki Boskiej Wniebowziętej i Świętych Męczenników Dionizego i Witalisa. W jej podziemiach spoczywają członkowie rodu Hohenlohe‑Ingelfingen, m.in. Adolf zu Hohenlohe‑Ingelfingen . Najpiękniejsze skrzydło pałacu znajduje się na zachodzie i mieści Salę Balową z tarasem wychodzącym na park oraz tzw. Salę Zieloną, w której zachował się empirowyempireempirowy, okrągły piec kaflowy. Od 1953 roku pałac jest siedzibą Zespołu Pieśni i Tańca „Śląsk” im. Stanisława Hadyny, który zaadaptował pomieszczenia dla swoich potrzeb. W obrębie kompleksu parkowego pałacu w dawnej ujeżdżalniujeżdżalniaujeżdżalni stworzył m.in. Pawilon im. Elwiry Kamińskiej. Natomiast dawny budynek folwarczny z końca XIX wieku zaadaptował na Dom Pracy Twórczej im. Adolfa Dygacza, gdzie mieści się też muzeum pamiątek z działalności zespołu. Na dziedzińcu pałacu stoi od 2006 roku „Ławeczka profesorska”, będąca pomnikiem założyciela zespołu Stanisława Hadyny. Profesor siedzi na ławeczce, pali fajkę i trzyma w ręku nuty słynnej pieśni „Helokanie”. Pałac otacza park krajobrazowy, założony w połowie XIX wieku. W jego zachodniej części znajduje się malownicze oczko wodne. Rosną tu lipy drobnolistne, kasztanowce, klony i buki zwyczajne, jawory, jesiony wyniosłe i dęby szypułkowe. Jest też parę drzew egzotycznych: sosna wejmutka, kanadyjska i czarna, choina kanadyjska, platan klonolistny i jesion amerykański. Wiele z tych okazów to pomniki przyrody.

R1I02GIuCMF3a

Czarnobiałe zdjęcie przedstawia pałac w Koszęcinie. Na pierwszym planie zbiornik wodny, otoczony bezlistnymi drzewami. Na dalszym planie gmach pałacu. W centrum widoczny szeroki portyk z kolumnadą na parterze, zasłaniający częściowo dwuspadowy dach budynku. Po lewej stronie fotografii widoczny jest fragment wieży zegarowej pałacu. Gmach budynku odbija się częściowo w tafli wody.

Do wyjątkowych zabytków Koszęcina należy także kościół pw. Świętej Trójcy.

R19Caos03VqWy

Zdjęcie archiwalne przedstawia budynek kościoła w Koszęcinie. Drewniana konstrukcja o dwuspadowym dachu, z wieżyczką dzwonną od strony kruchty (po lewej stronie fotografii), sygnaturką nad amboną (po prawej) i skrzydłem z bocznym wejściem znajduje się w centrum ilustracji. Na szczycie obu wież dzwonnych metalowe kopuły w stylu barokowym. Na pierwszym planie krzyże cmentarne, rozstawione nieregularnie na polu cmentarza. Po obu stronach kościoła na fotografii widoczne bezlistne drzewa.

Walenty Roździeński i jego dziedzictwo

Do wyjątkowych dzieł polskiej literatury należy praca Walentego Roździeńskiego (ok. 1560 – ok. 1621 r.) , hutnika i rzemieślnika, a jednocześnie poety i literata. Stworzył on utwór opisujący stan ówczesnego hutnictwa i górnictwa. Dzieło to nie powstałoby, gdyby nie mecenat właściciela Koszęcina, Andrzeja Kochcickiego, który ściągnął Roździeńskiego do pałacu na przełomie XVII i XVIII w.

Walenty Roździeński (1560–1621) – urodził się w rodzinie o wielopokoleniowych tradycjach hutniczych. Jego ojciec Jakub Brusek pochodził spod Koszęcina i był właścicielem karczmy. Sam Walenty przyjął nazwisko od odziedziczonej po matce kuźnicy w Roździeniu, gdzie się urodził i spędził większość życia. Było to wówczas powszechną praktyka na hutniczym Śląsku. Miał on trójkę rodzeństwa: brata Jana oraz siostry Dorotę i Annę. Uczył się w Mysłowicach w tamtejszej szkole parafialnej. Gromadził książki. Znany jako poeta i literat epoki baroku. Napisał wierszowany poemat metalurgiczny „Officina ferraria, albo huta i warsztat z kuźniami szlachetnego dzieła żelaznego”, opisujący stan ówczesnego górnictwa i hutnictwa. Powstał on podczas pobytu kowala na dworze koszęcińskiego pana Andrzeja Kochcickiego, gdzie zajmował się zarządzaniem jego hutami. To pierwszy tego typu utwór w języku polskim, który łączy praktyczne i rzeczowe informacje z zasadami poetyki i wersyfikacji. Autor w wierszu o dwóch tysiącach stu wersach opisuje dzieje górnictwa i hutnictwa europejskiego, słowiańskiego i polskiego. Przedstawia w nim historię obróbki żelaza, gatunki rud oraz życie i pracę śląskich górników, hutników i kowali, którą znał z własnego doświadczenia. Dodatkowo, będąc ewangelikiem, Roździeński wprowadził do swego utworu liczne cytaty i komentarze biblijne, oparte na ewangelickiej postylliPostyllapostylli górniczej z 1562 roku Sarepta, której autorem był ksiądz Jan Mathesius, przyjaciel Marcina Lutra.

R13Yn09qhrEaJ

Grafika przedstawia sylwetkę rzemieślnika z fartuchem na piersi, trzymającego w prawej dłoni młotek, w lewej dzban. Mężczyzna jest bosy, nosi włosy zaczesane do tyłu i brodę. Po prawej stronie fragment dachu warsztatu i ukazany w głębi mężczyzna pracujący w kuźni, przed którym bucha obłok pary. Mężczyzna trzyma coś w ogniu.

Dzieło Roździeńskiego zawiera informacje z wielu dziedzin ówczesnej nauki, uzupełnia współczesną wiedzę o epoce w zakresie metalurgii, stosunków społecznych i historii gospodarki, językoznawstwa, geografii, literaturoznawstwa, a także wskazuje na kulturową jedność Śląska przełomu XVI i XVII wieku z ziemiami Królestwa Polskiego. Świadczy to również pozytywnie o samym Roździeńskim, który jako prosty zarządca kuźni wykazał się wyjątkową erudycją. Poeta w 1595 roku wszedł w konflikt majątkowy o kuźnicę z dziedziczką Mysłowic Katarzyną Salamon, z którą przegrał sprawę sądową. Został skazany na więzienie i w 1599 roku uwięziony w Pszczynie. Odzyskał wolność dzięki Andrzejowi Kochcickiemu, panu na Koszęcinie, właścicielowi hut, którymi zarządzał do tej pory Roździeński. Kochcicki roztoczył nad nim opiekę i mecenatmecenatmecenat, dzięki czemu Roździeński mógł tworzyć i wydać swoje dzieło w Krakowie w 1612 roku. Przez kilka lat przebywał w Rzeczypospolitej, gdzie zarządzał kuźnicami niweckimi nad Wartą, należącymi do kolejnego jego dobrodzieja Wojciecha Padniewskiego. Po śmierci swojej antagonistki w 1614 roku powrócił na wschodnie tereny Górnego Śląska, gdzie wspólnie z bratem dalej prowadził kuźnicę. Był dwukrotnie żonaty i miał dwójkę dzieci. Posiadał w domu ogromną bibliotekę. Pod koniec życia często wyjeżdżał w sprawach naukowych do Krakowa. Dzieło jego życia zostało odnalezione w 1929 roku w Gnieźnie przez księdza Leona Formanowicza w zbiorach Biblioteki Kapituły Gnieźnieńskiej. Po opracowaniu utworu przez Romana Pollaka zostało powtórnie wydane, w wersji skróconej w 1933 roku, a w pełnej w 1936 i w 1948 roku. W 1962 roku ukazało się wydanie jubileuszowe. Zostało ono przetłumaczone na język angielski w 1976 roku.

R1X3ICVEf8H5d

Grafika przedstawia scenę pracy w nowożytnej hucie. U góry ilustracji pod dachem złożonym z kolorowych płytek stoi rzemieślnik z zasłoniętą twarzą. Pracuje przy piecu hutniczym, trzymając w obu rękach narzędzia. Z pieca wydobywa się ogień. Za jego plecami znajduje się składowisko materiałów - drewna i kamienia. Poniżej linii pieca dwaj rzemieślnicy przy pomocy dwuręcznych młotów rozbijają kamień. Hutnik po lewej stronie ilustracji ma na głowie naciągnięty kaptur. U dołu ilustracji po lewej stronie widoczny fragment budynku z wieżyczką, o który oparte są narzędzia kowalskie i hutnicze. Bliżej centrum widoczne kowadło na podeście, obok którego leży młot zwrócony głownią ku widzowi. W ścisłym centrum ilustracji u dołu hutnik odziany w fartuch i kaptur obrabia metalowe elementy przy użyciu imadła, opartego o drewnianą konstrukcję. Widoczne belki i zręby konstrukcji.

Słownik pojęć

Bibliografia

Myrcik J. (red.), (1994), Koszęcin i okolice, Lubliniec: Druk‑Technika.

Krupa S., Harkawy S., (2019), Właściciele koszęcińskiego pałacu oraz ich siedziba w okresie od XVII wieku do 1945 roku. Zarys dziejów, Koszęcin: Zespół Pieśni i Tańca „Śląsk” im. Stanisława Hadyny.

Kudera J., (1938) Walenty Roździeński, sławny mistrz i autor książki o hutnictwie śląskim w XVII wieku, Mysłowice: Drukarnia „Sztuka”.