Ludzie i miejsca. Tylicz od renesansu do baroku

Najdawniejsze dzieje Tylicza

Na szlaku handlowym na Węgry przez Przełęcz Tylicką powstała w XI wieku osada Ornawa, wzmiankowana w XIII wieku. W 1336 roku była uznawana za wieś królewską. Wokół niej znajdowały się osady wołoskie. Kazimierz Wielki w 1363 roku nadał Ornawie prawa miejskie i zmienił nazwę na Miastko. Ufundował kościół parafialny oraz szkołę parafialną i uposażył szpital. LokacjalokacjaLokacja odbyła się na prawie magdeburskim (niemieckim). Miastko otoczono wówczas murami i nadano mu prawo składu, zapewniając wysokie dochody. Od tego czasu miasto posiadało również własne sądownictwo. Do dnia dzisiejszego góra, na której wykonywano wyroki nosi nazwę Szubienica, a jej zbocze zwie się Łaski. W 1391 roku Władysław Jagiełło oddał we władanie Miastko wraz z Muszyną i kilkoma wsiami biskupowi krakowskiemu Janowi RadlicyJan RadlicaJanowi Radlicy z Radliczyc. W ten sposób uformował się kompleks dóbr biskupich, dość rozległych, bo ciągnący się od Łomnicy i Popradu na zachodzie po źródła Kamienicy i Białej na wschodzie oraz od granicy węgierskiej na południu po pasmo Jaworzyny Krynickiej na północy. Tylicz we władaniu biskupów krakowskich pozostał do 1772 roku, kiedy to został przejęty przez rząd austriacki jako dobra kameralne.

Od upadku do odbudowy

W 1410 roku Miastko przeżyło najazd wojsk węgierskich pod dowództwem wojewody siedmiogrodzkiego Ścibora ze Ściborzyc, który spalił miasto i doprowadził do jego upadku. Kolejny napad węgierski w 1474 roku zdegradował osadę do rangi wsi, w której nie było nawet parafii łacińskiej tylko prawosławna. W 1583 roku biskup Piotr Myszkowski zlecił poszukiwania górnicze i eksploatacje wszelkich metali, przez co w 1588 roku w osadzie była kuźnia żelaza i srebra. Powtórnie otrzymała ona prawa miejskie w 1612 roku od biskupa krakowskiego Piotra Tylickiego i na jego cześć nosi obecną nazwę. Dokument lokacyjny został wystawiony w Bodzentynie koło Kielc. Biskup określił prawa i obowiązki mieszczan tylickich „na wzór miasta Muszyny”. Miasto otrzymuje prawo do cotygodniowego targu, czterech jarmarków rocznie oraz nowy herb. Przedstawiał on dwie głowy patronów miasta:  św. Piotra i św. Pawła. ZasadźcazasadźcaZasadźca, nałożył nową zabudowę miejską na rozłożone niegdyś w obrębie dawnego muru miejskiego działki budowlane, dokonując niezbędnych modyfikacji, sytuując domy tak, by stały obok siebie po cztery do sześciu budynków, żeby w razie pożaru spłonęły tylko one, a nie całe miasto. Na dawnych, ale widocznych jeszcze fundamentach, miał powstać kościół, oraz w centrum rynku planowano budowę ratusza miejskiego, którego to planu zaniechano w 1643 roku. W 1637 roku w mieście został założony szpital dla ubogich. W połowie XVII wieku zwiększył się napływ rzemieślników do miasta, co wynikało również z sytuacji wojennej w innych rejonach kraju.

R1XPVgVuBsjJ4

Drzeworyt przedstawia drewniany kościół z wieżyczką z gontem. Po lewej stronie zewnętrznej ściany świątyni widoczne boczne wejście z dwuspadowym dachem. Bliżej lewej krawędzi ilustracji stojąca poza konstrukcją kościoła drewniana wieżyczka dzwonna wykończona krzyżem na szczycie. Pomiędzy świątynią a dzwonnicą drzewo. Po prawej stronie ilustracji naszkicowano domostwa miejscowości oraz dwie osoby w cieniu świątyni. Drzewo na całej długości prawej krawędzi ilustracji.

W 1662 roku Tylicz liczył 352 mieszkańców, gdy np. Nowy Targ miał 448 mieszkańców, Muszyna - 541 osób, Stary Sącz - 945, a Nowy Sącz - 1325. Miasto zachowało średniowieczny układ urbanistyczny z czworokątnym rynkiem pośrodku. Przy rynku znajduje się drewniany kościół św. Piotra i św. Pawła zbudowany za sprawą biskupa Piotra Tylickiego w 1612 roku. Konsekracji świątyni dokonał w 1661 roku biskup Oborski. Kościół ma konstrukcję zrębową o ścianach oszalowanych poziomo. Nad nawą i usytuowaną przed nią kruchtą znajduje się barokowa wieżyczka sygnaturkowa z latarnią o konstrukcji słupowo ramowej. Wieża ma wąskie piętro dzwonowe i zakończona jest hełmem baniastym o zgeometryzowanych połaciach. Wnętrze kościoła zostało zaprojektowane w układzie jednonawowym, z trójbocznie zamkniętym prezbiterium i przylegającą do niego od północy zakrystią. Stropy są płaskie, a portal wejściowy jest w kształcie potrójnego łuku. Na ścianach znajduje się polichromia z 1960 roku o motywach zdobniczych i figuratywnych wykonana przez Kazimierza Morwaya i Kazimierza Puchałę. W prezbiterium i przy nim znajdują się trzy rokokowe ołtarze z drugiej połowy XVIII wieku, w tym ołtarz główny ze wspaniałym obrazem Madonny z Dzieciątkiem (tzw. Madonna Tylicka) z przełomu XVI i XVII wieku. Tradycja wiąże go z czeskim pochodzeniem, w rzeczywistości oparty jest on o niderlandzki pierwowzór przypisywany Adrianowi Ysenbrandtowi. W pięciu bocznych ołtarzach są obrazy Św. Anny Samotrzeć z XVII wieku, Św. Marcin z XVII wieku, Św. Jan Nepomucen z XVIII wieku i Veraicon z XVIII wieku. W kościele znajdują się również obrazy malowane przez Czesława Lenczowskiego, w tym Serce Jezusa. W skład wyposażenia wnętrza wchodzą również ambona, chrzcielnica, barokowe organy z XVIII wieku, a także rokokowy krucyfiks na belce tęczowej z połowy XVIII wieku oraz kilkanaście obrazów, feretronów i rzeźb z XVIII‑XIX wieku (w tym obrazy Śmierć św. Józefa, Trzy Marie u grobu Chrystusa, Św. Antoni z Dzieciątkiem, Św. Tekla, Św. Barbara, patronka artylerzystów: według tradycji obraz ofiarowany do kościoła przez Kazimierza Pułaskiego, gdy w mieście stacjonowali konfederaci barscykonfederacja barskakonfederaci barscy w latach 1769‑1770. Przekazali też do świątyni moździerz‑wiwatówkę. Obok kościoła, po jego południowo‑zachodniej stronie, znajduje się murowana dzwonnica parawanowa, w kształcie murowanych filarów połączonych trójkątnym przyczółkiem, w którym umieszczony jest herb Tylicza, wzniesiona z inicjatywy ks. Kozierskiego w 1806 roku. We wnętrzu dzwonnicy jest odlany przez Michała Ulricha ze Spisza dzwon z 1605 roku. Pozostałe dwa dzwony odlano w 1960 roku. Przy kościele znajduje się pomnik przyrody: lipa o pięciometrowym obwodzie.

Miasto wielu religii

Przy drodze na Muszynkę znajduje się cerkiew św. Kosmy i Damiana, wybudowana w latach 1738 - 1744 z szeroką wieżą zwieńczoną baniastym hełmem. Wewnątrz jest cenny osiemnastowieczny ikonostasikonostasikonostas i polichromia z 1938 roku, nawiązująca tematycznie do jubileuszu 950‑lecia Chrztu Rusi. Cerkiew jest drewniana, konstrukcji zrębowej, z wieżą konstrukcji słupowej, szalowana, z wieżą częściowo obitą gontemgontgontem, kryta blachą. Trójdzielna, jednonawowa, z węższym prezbiterium zamkniętym trójbocznie oraz dwiema kwadratowymi, symetrycznie usytuowanymi po bokach nawy kaplicami. Od zachodu babiniecbabiniecbabiniec, nad którym jest nadbudowana szeroka wieża o ścianach pochyłych z prostopadłą izbicą wydzieloną wydatnym, obiegającym zadaszeniem. Wewnątrz w nawienawanawie i prezbiterium jest pozorne sklepienia zwierciadlane, w pozostałych pomieszczeniach stropy. Nad nawą i prezbiterium są niskie wieżyczki z baniastymi hełmami.

Na wieży znajduje się zdwojony hełm baniasty z latarnią i kopułką. Obok kościoła została usytuowana dzwonnica wolnostojąca z 1938 roku, wykonana z kamienia, zwieńczona baniastymi wieżyczkami. Wewnątrz niej jest dzwon odlany w XVIII wieku. Świątynia służyła społeczności Łemków do roku 1947, kiedy to na skutek Akcji Wisła musieli oni opuścić Beskid i przenieść się na północ kraju. Od tego momentu świątynia stała się kościołem rzymskokatolickim, a obecnie służy jako kaplica przycmentarna. Powstanie świątyni wiąże się z sytuacją społeczności wołoskiej wyznania wschodniego na ziemiach osadniczych od XIV wieku. Napływ do Miastka ludności ruskiej i zdominowanie przez nią miejscowych łacinników spowodowało przejście pierwotnej parafii na obrządek prawosławny. Grecka parafia została zlikwidowana w 1636 roku, a budynek cerkwi i grunty do niej należące oddano parafii łacińskiej. Ludność ruską nowego miasta Tylicza pod względem przynależności parafialnej przyłączono do unickiej wsi Muszynka. Kiedy diecezja przemyska przeszła w 1691 roku na obrządek grekokatolicki doszło do ponownej erekcji cerkwi tylickiej oraz zwrotu jej majątku na mocy dekretu kardynała Jana Aleksandra Lipskiego z 1738 roku. Budowa nowej świątyni była więc elementem odpowiedzi na potrzeby wiernych posiadania większej świątyni.

Piotr Tylicki (1543‑1616)

RNmm81XvLv20t

Ilustracja przedstawia portret Piotra Tylickiego. Jest on mężczyzną w średnim wieku , z siwymi, zaczesanymi do tyłu włosami orz siwym zarostem: wąsami i brodą, która się rozgałęzia na boki. Mężczyzna ma wzrok skierowany w prawą stronę. Ubrany jest w  sutannę zapinaną na małe guziki, z koloratką o kształcie kołnierza.

Słownik pojęć

Bibliografia

Ruszczyk G., (2009), Architektura drewniana w Polsce, Warszawa: Wydawnictwo Muza S.A.

Brykowski R., (1986), Łemkowska drewniana architektura cerkiewna w Polsce na Słowacji i Rusi Zakarpackiej, Wrocław: Ossolineum.

Gulbinowicz H., Nitecki P.,  (2000), Biskupi Kościoła w Polsce w latach 965–1999, Warszawa: Wydawnictwo PAX.