Ludzie i miejsca. Z dziejów miejscowości i regionu. Mała Wieś

Najdawniejsze dzieje Małej Wsi

Mała Wieś zlokalizowana jest na Mazowszu w powiecie grójeckim, który dość późno był kolonizowany. W związku z tym pierwsze informacje o miejscowości pochodzą dopiero z drugiej połowy XVI wieku. Mała Wieś jest wzmiankowana w 1576 roku jako Belsko Małe. Dobra te ówcześnie należały do szlacheckiej rodziny Zbierzchowskich herbu Grzymała III. Przedstawiciele tej rodziny wywodzili się z ziemi łomżyńskiej i migrowali, osiadając w różnych regionach Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Zbierzchowscy byli posesjonatami części Belska Dużego i wsi okolicznych. Dziedzic tego majątku Zygmunt Zbierchowski (pierwotna forma nazwiska) został w 1676 roku chorążymchorążychorążym łomżyńskim, a w 1690 roku podkomorzym. Wcześniej był porucznikiem w chorągwi husarskiejhusariahusarskiej hetmana koronnego Dymitra Wiśniowieckiego. Uczestniczył z sukcesem w wiktorii wiedeńskiej w roku 1683. Bił się w roku 1687 pod Kamieńcem Podolskim, gdy Polacy chcieli odbić twierdzę z rąk tureckich. Należał do wielkich donatorówdonatordonatorów klasztoru karmelitów w Lipiu i był fundatorem wielu darowizn dla obrazu Matki Boskiej Lewiczyńskiej. Karierę polityczną i wojskową zakończył jako Marszałek Komisji LwowskiejKomisja LwowskaKomisji Lwowskiej.

R1KR1VmP1zfMO

Obraz przedstawia portret mężczyzny - szlachcica. Nosi wąsy, oczy ma otwarte skierowane w kierunku widza. Kołnierz zasłonięty częściowo przez płaszcz spięty na prawym ramieniu spinką z fantazyjnym motywem roślinnym. Płaszcz opada na plecy i lewą pierś, na której widać fragment zbroi. Prawe ramię wyciągnięte ku prawej krawędzi obrazu trzyma buławę hetmańską. Mankiet wykończony złotymi elementami zdobiącymi. Pod sylwetką szlachcica podpis na kartuszu, zapisany w języku polskim, zaczynający się od słów : "Zygmunt Zbierzchowski Podkomorzy...". Tło czarne.

Dobra Zbierzchowskich przynależały do parafii w Lewiczynie pod wezwaniem świętych biskupów Wojciecha i Marcina. Za sprawą kolejnych właścicieli małomiejskiego majątku rodu Walickich herbu Łada później z jej części wyodrębniono parafię w Belsku Dużym. Herb rodziny przedstawia w polu czerwonym podkowę 
srebrną z zaćwieczonym na barku złotym krzyżem kawalerskim. Po prawej stronie podkowy jest strzała opierzona srebrna na opak, po lewej takiż rosochaczrosochaczrosochacz strzałą w dół. W klejnocie nad hełmem w koronie znajduje się półlew złoty ukoronowany, z mieczem w prawej łapie.

Siedziba rodu Walickich

RqL5nlayfmOxU

Ilustracja przedstawia herb rodu Łada. Na tarczy herbowej umieszczono podkowę z krzyżem maltańskim u góry, po lewej stronie strzała z lotkami grotem skierowana do dołu, po prawej strzała z lotką w kształcie litery Y skierowana grotem do dołu. Powyżej tarczy herbowej hełm rycerski z koroną, z której wystaje lew w koronie trzymający w prawej łapie miecz. Finezyjne elementy przypominające motywy roślinne oplatają tarczę herbową.

Waliccy byli potomkami mazowieckiej szlachty osiadłej w ziemi grójeckiej w XV wieku jako rodzina Kopańskich. W czasach Władysława III Warneńczyka Kopańscy podzielili się na dwie gałęzie i jedna z nich zamieszkała w ziemi rawskiej, przypierając nazwisko Walickich. W XVI wieku doszło do kolejnego rozpadu rodu, gdy część rodziny przeniosła się na Litwę. W XVIII wieku Mała Wieś była zaściankiem z przyległościami. Dobra te nabył stronnik króla Stanisława Augusta Poniatowskiego i jego ekonomiczny doradca Bazyli Walicki, ożeniony z Różą z Nieborskich. Wykorzystując jej dobra posagowe, ulokował pieniądze w majątek folwarczny w Małej Wsi. Po zakupieniu zaścianka około 1775 roku zlokalizował w tym miejscu centrum swojego majątku, zamieszkując w dość obszernym, drewnianym dworze alkierzowym Zbierzchowskich z XVI wieku. Siedzibę rodzinną przeniósł niebawem do wybudowanego w latach 1783‑1786 pięknego, klasycystycznego pałacu, zaprojektowanego przez znanego ówczesnego architekta Hilarego Szpilowskiego. Początkowo budowla ta połączona była galeriami z czterema okazałymi pawilonami bocznymi. W początkach wieku XIX kolejny znany architekt Fryderyk Lessel dokonał przebudowy, oddzielając pawilony od trzonu głównego, czyniąc tym samym o wiele bardziej delikatny układ przestrzenny.

R1PcCOaLjeywB

Zdjęcie przedstawia widok współczesny na pałac w Małej Wsi. Ścieżka przez ogród pałacowy prowadzi do szerokich schodów, następnie w kierunku pałacu. Centralna jego część to wysunięty fragment ściany z pilastrami i tympanonem, za którym znajduje się fragment attyyki, osłaniający czterospadowy dach. Na szczycie widoczne cztery kominy. Budynek utrzymany w stylu klasycystycznym, równo rozłożona linie okien na parterze i na piętrze. Przed drzwiami do wnętrza pałacu grupa turystów. Przed pałacem, powyżej schodów, dwa klomby, symetrycznie ustawione po bokach, przy nich ławki parkowe. Drogę do pałacu flankują lampy parkowe, wystające niewiele ponad linię niskiego żywopłotu. Drzewa na obu krawędziach fotografii bezlistne.

Pałac, wzniesiony na planie prostokąta, jest okazałym, piętrowym, podpiwniczonym budynkiem, frontalnie podpartym czterokolumnowym portykiemportykportykiem, zwieńczonym tympanonemtympanomtympanonem i attykąattykaattyką. Wnętrza zdobią freskifreskfreski, ukazujące panoramę osiemnastowiecznej Warszawy, oraz temperowe malowidłamalarstwo temperowetemperowe malowidła alegoryczne i sceny z literatury klasycznej. Te ostatnie wykonane prawdopodobnie przez Jana Bogumiła Plerscha, nadwornego malarza króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Wyposażenia dopełniają kamienne kominki i znajdujący się w hallu wejściowym posąg Diogenesa, autorstwa warszawskiego snycerzasnycerzsnycerza Józefa Mantzla, znanego z wielu prac w Natolinie i Wilanowie. Na parterze mieści się kaplica, Sala Wedutowa i Pokój Karciany, gdzie przedstawione są romantyczne pejzaże nawiązujące do starożytności. Wielką fascynację fundatora czasami antycznymi podkreślają medale z popiersiami Tytusa oraz Juliusza Cezara. Klatkę schodową pałacu ozdabiają panopliapanopliapanoplia, czyli motywy militarne składające się z rzymskich zbroi, mieczy, toporów i rózeg liktorskich. Centralnym punktem jest natomiast łaciński napis, promujący oddanie i patriotyzm. Samo wezwanie ozdobione jest herbem Walickich oraz Orderem Orła Białego, którego kawaleremkawalerkawalerem był pierwszy gospodarz małowiejskiego dworu. Zdobienia klatki schodowej wieńczy modernistycznymodernizmmodernistyczny żyrandol wykonany z kryształów. Górne piętro pałacu składa się z ośmiu pomieszczeń, z których każde wyróżnia się oryginalnymi freskami. Pierwszym pomieszczeniem jest Sala Mędrców, będąca dawną biblioteką, gdzie na przebywających we wnętrzu spoglądają ze ścian starożytni filozofowie: Homer, Sokrates, Platon, Arystoteles, Hipokrates i Cyceron.

Sala Mędrców sąsiaduje z Salą Pompejańską, która została udekorowana groteskowymi freskami. Jest jednym z czterech pomieszczeń na Mazowszu z tego rodzaju malowidłami. Kompozycje składają się z hybryd kwiatowych oraz ludzkich, a także motywów z mitologii greckiej. Pierwsi właściciele pałacu w Małej Wsi, Bazyli Walicki oraz jego syn, Józef, odbyli podróże po Włoszech i zetknęli się z tego rodzaju malowidłami, przez co zapragnęli mieć tego rodzaju pomieszczenie w swoim domu. Widoczne również są motywy wolnomularskie w postaci hieroglifów. Początkowo pomieszczenie wykorzystywane było jako gabinet, a następnie było pokojem dziecięcym. Z Salą Pompejańską sąsiaduje przez ścianę jadalnia zwana Salą Warszawską. Była ona miejscem największych uroczystości, m.in. wizyty króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Bazyli Walicki zasłużył się dla miasta Warszawy, był członkiem Komisji Dobrego Porządku, stąd też zażyczył sobie, aby na ścianie głównej sali recepcyjnej pałacu znajdowała się panorama Warszawy widziana z praskiego brzegu. Malarz panoramy inspirował się malowidłami Canaletto. Dodatkowo w Sali Warszawskiej znajduje się panorama Neapolu z dymiącym Wezuwiuszem. Pozostałe pomieszczenia piętra to Salon Złoty, Salon Szary, Apartament Książęcy oraz Łazienka Pałacowa, które również wyróżniają się wieloma elementami wizualnymi.

Całość architektonicznego założenia otaczał niegdyś piękny, z klombem kwiatowym przed wejściem, szpalerowy i dość obszerny park francuski, zaprojektowany i urządzony w końcu XVIII wieku przez Franciszka Szaniora. Obok stworzono również sad owocowy, w którym zostały posadzone pierwsze jabłonki na ziemi grójeckiej, dziś stanowiące główny element krajobrazu okolicy. Około 1825 roku ogród ten przekształcony został na park w stylu angielskim. Składał się on z wielkiego stawu, na którym do dziś znajdują się dwie wysepki oraz elementów budowlanych jak wjazdowa Biała Brama, prowadząca do Belska czy rodzinne MauzoleummauzoleumMauzoleum, zbudowane przez Józefę Walicką, córkę Józefa Walickiego i Klementyny z Kozietulskich, która chciała stworzyć miejsce wspomnienia dla zmarłych w czasie epidemii cholery w Krakowie w 1831 swojego brata, Aleksandra i męża, Stanisława Rzewuskiego. Posadzone zostały tam egzotyczne rośliny, a także stworzono w północno‑zachodniej części parku obszerny kompleks leśny, dziś prawnie chroniony rezerwat, zwany „Modrzewiną” z racji dominującego drzewostanu. Dziś największą atrakcją parku romantycznego jest odtworzony ogród różany Klementyny z Kozietulskich, złożony z 3000 krzewów róż.

R16fPxwO3HbZS

Ilustracja przedstawia fragment wystroju wnętrza pałacu. Zdwojona kolumnada złożona z 8 kolumn ustawionych jedna za drugą w dwóch rzędach przesłania balustradę, a za nią malowidło z widokiem na rzekę i miasto. Powyżej kolumnady widoczny fryz z bogatymi motywami roślinnymi i sceną rodzajową pośrodku. U dołu ilustracji fragment parkietu, u góry fragment owalnego wykończenia sufitu sali.

Bazyli Walicki

Rx0zut5CbBMur

Ilustracja przedstawia portret Bazylego Walickiego. Mężczyzna w siwej peruce patrzy na wprost widza. Wysoki, ciemny kołnierz płaszcza z guzikami przesłania kołnierz koszuli z wiązaniem. Przez lewe ramię przewieszona jest błękitna szarfa. Na lewej piersi, spod szarfy, wystaje fragment orderu. Na piersi zawieszone jest drugie z odznaczeń - Order Orła Białego. Spod szarfy widać dalszy skrawek płaszcza i guzik. Prawe ramię wysunięte częściowo poza krawędź obrazu. Tło rozmyte.

Dzieje pałacu nierozerwalnie wiążą się z Bazylim Wali, który był człowiekiem wykształconym. Ukończył studia w Paryżu. Posiadał on obszerną bibliotekę w Małej Wsi. Wychowany patriotycznie angażował się na polu politycznym, przechodząc kolejne stopnie obywatelskiej hierarchii: od chorążego rawskiego po wojewodę. Został też kawalerem Orderów: Orła Białego i Św. Stanisława. Był człowiekiem przedsiębiorczym, znakomitym ekonomistą i znawcą zagadnień skarbowych. Położył wiele zasług dla Warszawy, zwłaszcza w zakresie jej urbanistycznego i ustawodawczego ustroju. Działania te przyniosły mu uznanie królewskiego dworu, za co też uhonorowany został w 1787 roku wizytą samego króla, który wracał wtedy ze spotkania z Katarzyną Wielką. Serdecznie chwalił i podziwiał dwór postawiony przez jego przyjaciela. Sto lat później w małowiejskim parku został postawiony kamień upamiętniający tę wizytę. Bazyli Walicki był bowiem wielkim zwolennikiem Stanisława Augusta Poniatowskiego i jego doradcą. Był także entuzjastą dokonania reform Konstytucji 3 Maja, choć przystąpił z czasem do Targowicy. Ponadto był człowiekiem raptownym, ale i konsekwentnym. Dbał też o prestiż i wizerunek rodziny. Gdy, jak głosi legenda, jego słudzy zostali pobici przez mieszczan parafii lewiczyńskiej, do której należała Mała Wieś, postanowił wznieść w Belsku Dużym własny kościół. Konsekracji świątyni dokonano w 1779 roku.

Mała Wieś w XIX i XX wieku

R11tN9mN1GzBA

Zdjęcie przedstawia portret Jana Hipolita Kozietulskiego w mundurze z czasów napoleońskich. Mężczyzna o zakręconym wąsie, kręconych włosach zwrócony jest twarzą ku prawej krawędzi obrazu. Ciemny, wysoki kołnierz jest zasłonięty przez kołnierz munduru oficerskiego z trójkątnym wcięciem w dół. Na piersi widoczny jest złoty pas z frędzelkami i splotem na wysokości klatki piersiowej, spinający płaszcz. Lewe ramię wystaje wyraźnie spod płaszcza, odsłaniając pagon i dystynkcje oficerskie na ramieniu. Na lewej piersi oficer nosi trzy ordery, wśród nich jeden to Virtuti Militari, znajdujący się w pośrodku. Ręce splatają się dłońmi, lewa chwyta od góry nadgarstek prawej. Mundur zdobiony srebrnymi motywami geometrycznymi i guzkami. Namalowane tło prezentuje fragment zachmurzonego nieba.

Po śmierci Bazylego w 1802 roku majątek w Małej Wsi przejął jego syn, Józef. Ożenił się on z Klementyną z Kozietulskich, siostrą słynnego szwoleżera Jana Leona Hipolita Kozietulskiego. Sam pułkownik zmarł w Małej Wsi w 1821 roku. Następnie dobra po ojcu przejęła córka Józefa, która wyszła za mąż za syna emira Rzewuskiego, Stanisława. Jej ślub w kościele w Belsku Dużym był sensacją, gdyż do świątyni weszło morze muzułmańskich turbanów, kozackich czap i szerokich szarawarów. Przed emirem na modłę osmańską niesiono krzywe tureckie szable i buńczuki. Stanisław nie żył jednak w małżeństwie długo, gdyż krótko po ślubie zmarł podczas epidemii cholery w Krakowie w 1831 roku, przyniesionej przez żołnierzy rosyjskich tłumiących powstanie listopadowe. Owdowiała Józefa wyszła ponownie za mąż za Zdzisława Zamoyskiego, przedstawiciela jednej z najbogatszych familii arystokratycznych. Mieli same córki i jedna z nich, Maria, odziedziczyła majątek w Małej Wsi. Tuż przed wybuchem powstania styczniowego wyszła ona za mąż za Jana Tadeusza Lubomirskiego. Zarówno jej rodzice, jak i jej mąż byli zaangażowani w ruch konspiracyjny: to z warszawskiej siedziby rodziny Zamoyskich dokonano nieudanego zamachu na życie Fiodora Berga i z niej wyrzucono przez okno fortepian Fryderyka Chopina.

RhXSEbPU9cCL5

Zdjęcie archiwalne przedstawia starszego mężczyznę siedzącego na krześle. Nosi on czarny garnitur, szyję oplata biały kołnierz bez guzika. Z rękawów marynarki wystają mankiety białej koszuli. Mężczyzna ma gęste, siwe wąsy, włosy widoczne jedynie powyżej obu uszu. Oczy ma otwarte i zwrócone w kierunku widza. Krzesło stylizowane zgodnie z modą przełomu XIX i XX wieku, z finezyjnie wykończonym oparciem i podłokietnikiem.

Jan Tadeusz Lubomirski był członkiem Rządu Narodowego Cywilnego i za zaangażowanie w ruch niepodległościowy został skazany na zesłanie na Syberię. Spędził tam dwa lata. Udało mu się wrócić do Małej Wsi dzięki wpływom rodziny Zamoyskich i staraniom jego żony, która wybłagała u cara Aleksandra II zwolnienie Lubomirskiego z zesłania. W Rosji urodził się ich pierwszy syn, Zdzisław. Powrócili oni razem do Małej Wsi w 1866 roku. Jan Tadeusz Lubomirski skupił się na zarządzaniu majątkiem i opracowywaniu książek historycznych. W samej Małej Wsi zgromadził on wiele cennych tomów, będących największym księgozbiorem w okolicy. Zdzisław Lubomirski był równie zaangażowany w działalność na rzecz Polski, jak jego rodzice. Po okresie edukacji pobieranej za granicą, wrócił do kraju i ożenił się z Marią z Branickich. Była ona przedstawicielką jednego z najpotężniejszych rodów ówczesnej Europy z wielkimi posiadłościami na Ukrainie. Sama Maria była osobą obytą w świecie, utrzymywała wiele ciekawych znajomości, między innymi z marszałkiem Finlandii, Carlem Gustafem Mannerheimem. Maria pisała pamiętniki, a te opisujące życie w Małej Wsi w trakcie I wojny światowej zostały opublikowane. Majątkiem zarządzali Zdzisław Lubomirski wraz ze swoją żoną, Marią z Branickich. Pałac był centrum życia lokalnego, a przez osobistą, wysoką pozycję Zdzisława funkcjonował również jako jedno z centrów odradzającego się państwa.

Między wojnami

Po wybuchu I wojny światowej i wkroczeniu Niemców do Warszawy, Zdzisław został członkiem Rady Regencyjnej, która była organem władzy zwierzchniej Królestwa Polskiego. 7 października 1918 roku Rada ogłosiła deklarację niepodległości, a następnie 11 listopada 1918 przekazała pełnię władzy Józefowi Piłsudskiemu. Zaangażowanie Zdzisława w politykę państwa i Warszawy, w której był także prezesem Centralnego Komitetu Obywatelskiego, odbiło się na stanie majątku w Małej Wsi. Słaby zarząd i hulaszczy tryb życia jej gospodarza doprowadził do znaczącego zadłużenia dworu. Szczęśliwie dla Zdzisława, jego córka Julia wyszła za mąż za arystokratę z Wielkopolski, Tadeusza Morawskiego, który objął zarząd nad zadłużonym majątkiem. Dzięki jego zaradności, zwłaszcza przez rozpoczęcie nowoczesnej uprawy jabłoni, udało się pospłacać długi i odbudować świetność majątku. Jego rozwój został zahamowany przez wybuch II wojny światowej. W pałacu w Małej Wsi stacjonowali Niemcy, którzy zarządzali stąd okręgiem obejmującym ziemię grójecką. W 1942 roku Zdzisław Lubomirski został aresztowany przez gestapo za działalność niepodległościową. Przez dwa miesiące był przetrzymywany w więzieniu bez postawienia zarzutów. Wreszcie został zwolniony, ale odniósł poważne rany, przez które nie zdołał już wyzdrowieć. W wyniku obrażeń zmarł w 1943 roku w swoim domu w Małej Wsi. Pałac w Małej Wsi był w czasie II wojny światowej schronieniem dla wielu osób pozbawionych domostw lub prześladowanych przez hitlerowców. Zwłaszcza po wybuchu Powstania Warszawskiego i exodusie ludności Warszawy, rodzina Morawskich przyjmowała w pałacu wiele osób. Ponadto dawano schronienie w pałacu Żydom przez cały okres II wojny światowej.

Wkroczenie Armii Czerwonej nie było gwałtowne, choć żołnierze sowieccy polujący na zające przypadkowo spalili rezerwat modrzewiowy obok pałacu. Rodzinie Morawskich udało się natomiast zabezpieczyć dwór przed splądrowaniem. Wkrótce po tym majątek rodziny Morawskich został znacjonalizowanynacjonalizacjaznacjonalizowany. W ramach nacjonalizacji, oprócz nieruchomości, zostały przejęte składniki ruchome majątku, takie jak wyposażenie wnętrz, obrazy czy cenny księgozbiór Biblioteki Małowiejskiej, który uległ całkowitej dewastacji. Początkowo w pałacu mieściła się szkoła podstawowa, jednak w 1947 roku pałac został przejęty przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych, a następnie został przekazany Urzędowi Rady Ministrów. Był letnią rezydencją polskich premierów do momentu zwrotu rodzinie Morawskich ich dóbr w 2008 roku. Wolny czas spędzali tutaj m.in. Władysław Gomułka, Jerzy Urban i Jerzy Buzek. Szczególnie upodobała sobie to miejsce żona premiera Józefa Cyrankiewicza, Nina Andrycz, która kazała wybudować specjalnie dla siebie łazienkę w pałacu. W latach 1996‑1998, na zaproszenie prezydenta Aleksandra Kwaśniewskiego, umieszczono tutaj Akademię Mozartowską. Pałac w Małej Wsi był plenerem wielu filmów. Już przed wojną kręcono tu początkowe sceny słynnej komedii Ada! To nie wypada!, natomiast po wojnie sceny z pałacem w tle można było obejrzeć w filmach Widziadło, Pułkownik Kwiatkowski, Trędowata oraz Nad Niemnem. Obecnie pałac pełni funkcje usługowe: jest tu hotel i restauracja.

Rbo9pmvlUhZs4

Zdjęcie przedstawia widok współczesny na pałac w Małej Wsi. W centralnej części portyk z czterema kolumnami i tympanonem na szczycie, osłaniającym fragment neorenesansowej attyki. Na szczycie czterospadowego dachu widoczne kominy. Fasada obiektu utrzymana w porządku klasycystycznym, z równomiernie rozłożonymi liniami okien w części parterowej i na piętrze. Przed portykiem widoczne dwa klomby, flankujące wejście do obiektu. Po lewej stronie widoczna bezlistna brzoza, po prawej stronie drzewa iglaste - jodły. W tle za nimi fragment zabudowy budynku pałacowego. Na pierwszym planie oświetlony światłem słonecznym trawnik, na który pada cień drzewa. Niebo bezchmurne.

Słownik pojęć

Bibliografia

Rola‑Stężycki A. (2017), Mała Wieś i jej dzieje, Mała Wieś: Pałac Mała Wieś.

Morawski Z. (1997), Gdzie ten dom, gdzie ten świat, Warszawa: Wydawnictwo „Twój Styl”.

Bernatowicz A. (2006), Niepodobne do rzeczywistości. Malowana groteska w rezydencjach Warszawy i Mazowsza 1777–1820, Warszawa: Instytut Sztuki PAN.