Ludzie i miejsca. Z dziejów miejscowości i regionu. Wejherowo
określać wpływ sztuki barokowej na obszar Pomorza,
przypisywać zasługi Jakuba Wejhera dla Pomorza i Polski,
dostrzegać dziedzictwo kulturowe polskich regionów.
Założone w XVII wieku na Pomorzu Wejherowo było świadkiem wielu wydarzeń z dziejów nowożytnej i współczesnej Polski. Po dziś dzień stanowi ważny ośrodek administracyjny i kulturalny w regionie, szczególnie dla Kaszubów.
Najdawniejsze dzieje Wejherowa
Poniżej znajduje się prezentacja multimedialna. Przełączaj slajdy za pomocą kursora aby poznać szczegóły.
Najdawniejsze dzieje Wejherowa.
Od Jakuba Wejhera bierze swój początek współczesne miasto Wejherowo.
Pochodził on ze znakomitej rodziny, zasłużonej dla polskich królów. Jego dziad – Ernest – walczył u boku Zygmunta II Augusta i Stefana Batorego.
Jan Jakub, ojciec założyciela miasta Wejherowo, zasłynął jako postrach wrogiego wojska w czasie wojen ze Szwedami. Nawet po jego śmierci w szwedzkich raportach o okrętach pływających pod polską banderą pisano „kaprzy Wejhera”.
Jakubowi Wejherowi również była pisana kariera wojskowa. W dowód zasług podczas wojny trzydziestoletniej w szeregach armii carskiej Ferdynand II nagrodził go tytułem hrabiowskim.
Wiernie służył polskim władcom. Uczestniczył u boku Władysława IV Wazy w kampanii mającej na celu zmuszenie Rosjan do odstąpienia od oblężenia Smoleńska.
Podczas jednej z potyczek Wejher na skutek przysypania ziemią od wybuchu miny, złożył przysięgę. Obiecał budowę kościoła za ocalenie życia.
Jakub Wejher założył w 1643 roku jedyne na Pomorzu miasto prywatne – Wejherowską Wolę.
Jakub Wejher był w gronie elektorów króla Jana Kazimierza. Od ostatniego władcy Rzeczypospolitej z dynastii Wazów Wejherowska Wola otrzymała prawa lokacyjne.
W połowie XVII wieku Jakub Wejher ufundował sanktuarium – Kalwarię Wejherowską.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/RnpTMw9SGIPfP
Film przedstawia kadry z Kalwarii Wejherowskiej. Na pierwszym zdjęciu widać dolny fragment wąskiego budynku z białą elewacją. pośrodku ściany frontowej znajdują się brązowe, dwuskrzydłowe, drewniane drzwi. Przed nimi kamienne schody. Po obu stronach drzwi płaskorzeźby imitujące kolumny, a nad nimi ozdobny fronton. Wokół widać gęsto rosnące drzewa. Na drugim zdjęciu widać niewielki budynek o jasnej elewacji i ciemnobrązowym, spadzistym dachu pokrytym dachówką. Budynek ma kilka wnęk, na frontowej ścianie znajdują się drzwi, a nad nimi okno. Na bocznej ścianie, w jednej z wnęk znajduje się okno. W tle widać gęsto rosnące drzewa. Na trzecim zdjęciu widać niewielki budynek o jasnej elewacji i ciemnobrązowym, spadzistym dachu pokrytym dachówką. Na frontowej ścianie znajdują się duże, brązowe, dwuskrzydłowe drzwi, a nad nimi niewielkie okienko. Na bocznej ścianie znajduje się okno, a także niewielka przybudówka z małymi drzwiczkami i pokrytym czerwoną dachówką daszkiem. Przed budynkiem znajduje się kamienny murek oraz schody prowadzące do wejścia. W tle widać gęsto rosnące drzewa. Czwarte zdjęcie przedstawia stara pocztówkę, na której widoczne jest zdjęcie budynku z wieloma nawami i dużymi oknami w kształcie półokręgów. Budynek otoczony jest gęsto rosnącymi drzewami. U dołu pocztówki znajduje się napis: Wejherowo. Kalwaria - kaplica Piłata. Piąte zdjęcie przedstawia wąski budynek z beżową elewacją, stojący u szczytu porośniętych mchem kamiennych schodów. Budynek jest częściowo przysłonięty drzewami. Na środku frontowej ściany ma duże drzwi, a nad nimi duże okno zasłonięte okiennicami. Po obu stronach okna i drzwi znajdują się wnęki w tym samym kształcie. Szóste zdjęcie przedstawia niewielki budynek z jasną elewacją i złotymi zdobieniami. Budynek ma obły kształt i blaszany dach w ozdobnym kształcie. Nad brązowymi, prostokątnymi drzwiami znajduje się duże okno w kształcie półokręgu. W elewacji widoczne są liczne płytkie wnęki oraz namalowane ozdobne wzory. W tle widać drzewa z pożółkłymi liśćmi.
Na Kalwarię Wejherowską składa się zespół 25 kaplic, wykorzystywanych w trakcie corocznych misteriów Męki Pańskiej.
Podaj, który z członków rodziny Wejherów stał się członkiem zakonu rycerskiego. Nazwij to zgromadzenie.
Na podstawie prezentacji wyjaśnij, czym było miasto prywatne w Rzeczpospolitej czasów nowożytnych.
Podaj, za czasów jakiej dynastii ród Wejherów wsławił się w potyczkach na morzu.
Jakub Wejher
herbu Skarzyna,
założył Wejherowo i Kalwarię Wejherowską,
wojewoda malborski w latach 1643–1657,
starosta bytowski od 1640 i człuchowski w latach 1643–1657,
starosta borzechowski w latach 1655–1657,
starosta kiszporski w latach 1643–1657,
przedstawiciel dyplomatyczny Rzeczypospolitej w Danii.
Skończył szkołę jezuitów w Braniewie, a następnie studiował na uniwersytecie w Bolonii. Idąc w ślady ojca i dziada poświęcił się służbie wojskowej. Służył w armii Ligi Katolickiej książąt Rzeszy Niemieckiej. Po powrocie do kraju od 1632 roku służył w wojsku koronnym króla Władysława IV w stopniu pułkownika i uczestniczył w ważniejszych kampaniach wojennych m.in. wojnie smoleńskiej (1632–34), w 1650 r. bronił Pucka podczas potopu szwedzkiego, walczył w 1651 r. w bitwie pod Beresteczkiem przeciwko oddziałom kozacko‑tatarskim hetmana B. Chmielnickiego.
W 1634 roku w trakcie wojny z Rosją, podczas potyczki pod miastem Biała, wybuch miny przysypał Wejhera. Ten przysiągł wówczas sobie, że w przypadku ocalenia „na wieczną pamiątkę tego dobrodziejstwa wybuduje w swoich dobrach kościół na cześć Trójcy św. i św. Franciszka i wszelkimi siłami będzie szerzył chwałę bożą”. W rezultacie 28 maja 1643 r. w swoich dobrach Wejher założył jedyne prywatne miasto na Pomorzu o nazwie Wejherowska Wola (Weiherfrai). Zmarł po krótkiej chorobie 21 lutego 1657 roku w wieku 48 lat, nie zostawiając po sobie następcy rodu. Miał dwie córki z pierwszego małżeństwa z Anną Elżbietą Schaffgotsch oraz jedną córkę z drugiego małżeństwa z Joanną Katarzyną z Radziwiłłów. Jego pogrzeb odbył się w Gdańsku. Spoczywa w podziemnej krypcie kościoła franciszkanów w Wejherowie.
Kościół pw. św Anny
W 1643 roku Jakub Wejher wzniósł w Wejherowskiej Woli kościół Trójcy Przenajświętszej, a w latach 1648–1651 kościół klasztorny franciszkanów pod wezwaniem św. Anny.
Kościół pw. św. Anny w Wejherowie jest aktualnie najstarszą budowlą w mieście. Jego fundatorem była Rodzina Wejherów. Kamień węgielny pod budowę świątyni położył sam Jakub Wejher z ówczesną małżonką Anną Elżbietą 3 maja 1648 r. KryptyKrypty znajdują się pod całym budynkiem. Kościół poświęcono 18 marca 1651 r., nadając mu wezwanie św. Anny (niewykluczone, że na wybór miało wpływ imię dopiero co zmarłej żony Jakuba Wejhera). Dzień po poświęceniu kościoła złożono jej szczątki w krypcie zwanej dzisiaj „kryptą Wejherów”. Jakub ożenił się powtórnie - tym razem z Joanną Katarzyną Radziwiłłówną, która po swojej śmierci również została pochowana w krypcie. Legenda głosi, że trumna z Jakubem Wejherem wisi na złotych łańcuchach, co nie jest prawdą.
W bocznej (prawej) kaplicy kościoła znajduje się ołtarz poświęcony św. Józefowi. Za czasów Jakuba Wejhera był to ołtarz poświęcony św. Jakubowi – okoliczności zmiany nie są znane. To bezpośrednio pod tą kaplicą znajduje się krypta Wejherów.
Zwiedzanie krypt możliwe jest od 1971 r. Przyczyną pogarszającego się stanu ich było podniesienie się przez wieki gruntu wokół kościoła o ponad metr. Poziom wód gruntowych również wzrósł, a wody opadowe nierzadko wpadały do krypt wprost przez świetliki. To, że fundator miasta wraz z rodziną spoczywa w kryptach w swoim mieście jest ewenementem na skalę europejską.
Herb miasta Wejherowa
Pierwsza wzmianka opisowa o herbie Wejherowa pojawia się w dokumencie lokacyjnym dla miasta, podpisanym przez króla Jana Kazimierza w dniu 13 stycznia 1650 r. Prawdopodobnie nadał go miastu osobiście założyciel Wejherowa, Jakub Wejher. Herbem miasta Wejherowa jest biały krzyż rycerzy maltańskich w polu niebieskim otoczony wieńcem z liści wawrzynu, w środku zawierający czerwoną różę.
Poniżej znajduje się ilustracja interaktywna. Przełączaj hasła w legendzie za pomocą kursora, aby poznać szczegóły.
Na podstawie ilustracji interaktywnej lub jej opisu wskaż element pochodzący z tradycji rycerzy zakonu joannitów.
Na podstawie ilustracji interaktywnej lub jej opisu napisz o cechach, do jakich miał nawiązywać kolorami herb miasta założonego przez Wejhera.
Na podstawie ilustracji interaktywnej lub jej opisu napisz, który element jest symbolicznie powiązany z wejherowskim zabytkiem – Kalwarią.
Wejherowo celem pielgrzymek
Pierwsze pielgrzymki zaczęły przybywać do Wejherowa pod koniec XVII wieku, gdy w 1678 roku papież Innocenty XI zezwolił sanktuarium w Kalwarii Wejherowskiej na udzielanie pielgrzymom odpustówodpustów zupełnych. Od 1717 roku pielgrzymującym do Wejherowa służą Modlitewniki Wejherowskie, tzw. kalwaryjki, cyklicznie wznawiane po dzień dzisiejszy. Na Kalwarii Wejherowskiej celebruje się aktualnie pięć odpustów: Wniebowstąpienia Pańskiego, Trójcy Przenajświętszej, Uzdrowienia Chorych, Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i Podwyższenia Krzyża Świętego. W czasie pielgrzymek na te odpusty odbywają się słynne pokłony feretronów, czyli ceremoniał pożegnania pielgrzymów.
KalwariaKalwaria odwzorowuje układ drogi krzyżowej w Jerozolimie, dokąd udał się jeden z zaprzyjaźnionych z Wejherem zakonników, by dokładnie zmierzyć wszystkie odległości (łącznie 4,6 km). Przywiózł także ziemię świętą, która znajduje się pod każdą z 25 kapliczek. XVII‑wieczne kapliczki były pierwszymi czysto barokowymi budowlami na Pomorzu. Ostatnia, 25. została odwzorowana z dawnej, zrujnowanej kaplicy w 1948 r. przez mieszkańca Wejherowa, który przeżył pobyt w obozie koncentracyjnym Stutthof. Co roku do Wejherowa przybywa około 60 samodzielnych pielgrzymek.
Wyjaśnij, dlaczego kontynuowana jest tradycja uczestnictwa w obrzędach na Kalwarii Wejherowskiej.
Post scriptum. Dalsze losy Wejherowa
Wejherowo po rodzinie Wejherów stawało się prywatną własnością rodów magnackich. W wyniku zawarcia związku małżeńskiego Jakuba Wejhera z Joanną Katarzyną Radziwiłłowie zyskali prawo dziedziczenia miasta. Przez pewien czas (1685 r.) należało także do rodziny Sobieskich. W wyniku pierwszego rozbioru Polski w 1772 roku Wejherowo znalazło się w granicach Prus i z czasem weszło w skład okręgu administracyjnego Prus Zachodnich. W 1870 r. zbudowano połączenie kolejowe, dzięki czemu pociągi z Wejherowa mogły przemieszczać się trasą do Gdańska i Słupska.
W 1920 roku, za sprawą generała Józefa Hallera i aktywności wojsk polskich na Pomorzu po 1918 r., Wejherowo znalazło się w granicach odrodzonej Polski.
W dniu 9 września 1939 roku do miasta wkroczyły wojska niemieckie. GauleiterGauleiter [czyt. gaulajter] Albert Forster, w dniu 12 października wygłosił z balkonu wejherowskiego ratusza antypolskie przemówienie. Nakazał niemieckim władzom i mieszkańcom rozpoczęcie pacyfikacji miejscowej ludności polskiej, która miała zostać „wytępiona od kołyski”. Miało to na celu fizyczne pozbawienie polskiego społeczeństwa warstw przywódczych gotowych do stawienia oporu i uczynienie z Polaków klasy podludzi – bezwolnych robotników, pracujących na rzecz Niemców.
W lasach piaśnickich SS, współdziałające z SelbschutzemSelbschutzem [czyt.: zelbszuc] w ramach operacji „Intelligenzaktion”, zamordowało do końca 1939 roku, wedle różnych szacunków, około 30 tys. cywilów, w tym wejherowian. Była to pierwsza, duża akcja eksterminacyjna ludności polskiej na terenach okupowanych przez niemiecką III Rzeszę. Akcja ta rozpoczęła się jeszcze w trakcie kampanii wrześniowej 1939 r. iedokładne zatarcie śladów mordu piaśnickiego oraz relacje świadków były jednym z elementów procesu Forstera w Gdańsku w 1946 r.
Piaśnica, obok ówczesnego obozu koncentracyjnego Stutthof, była największym miejscem kaźni ludności polskiej na Pomorzu w czasie II wojny światowej. Jest po dziś dzień określana mianem „pomorskiego Katynia” lub „Golgoty Kaszubskiej”.
W 1999 roku papież Jan Paweł II beatyfikował grupę 108 duchownych – męczenników, zamordowanych w czasie II wojny światowej. W tym gronie znalazła się bł. Alicja Kotowska, przełożona zgromadzenia Sióstr Zmartwychwstanek w Wejherowie. Została zamordowana, wraz z liczną grupą polskich mieszkańców Pomorza, przez Niemców w lasach piaśnickich 11 listopada 1939 r. - dzień upamiętniający odzyskanie przez Polskę w 1918 r. niepodległości.
Pan Cogito o potrzebie ścisłości(…) teraz Pan Cogito
wchodzi
na najwyższy chwiejny
stopień nieokreśloności
jak trudno ustalić imiona
wszystkich tych co zginęli
w walce z władzą nieludzkądane oficjalne
pomniejszają ich liczbę
raz jeszcze bezlitośnie
dziesiątkują poległycha ciała ich znikają
w przepastnych piwnicach
wielkich gmachów policjiświadkowie naoczni
oślepieni gazem
ogłuszeni salwami
strachem i rozpaczą
skłonni są do przesadypostronni obserwatorzy
podają cyfry wątpliwe
opatrzone haniebnym
słówkiem „około”a przecież w tych sprawach
konieczna jest akuratność
nie wolno się pomylić
nawet o jednegojesteśmy mimo wszystko
stróżami naszych braciniewiedza o zaginionych
podważa realność świata
wtrąca w piekło pozorów
diabelską sieć dialektyki
głoszącej że nie ma różnicy
między substancją a widmemmusimy zatem wiedzieć
policzyć dokładnie
zawołać po imieniu
opatrzyć na drogęw miseczkę z gliny
proso mak
kościany grzebień
groty strzał
pierścień wiernościamulety
Źródło: Zbigniew Herbert, Pan Cogito o potrzebie ścisłości , [w:] Raport z oblężonego Miasta i inne wiersze, Wrocław 1992.
Przeczytaj powyższy tekst wiersza. Na jaki ważny aspekt życia człowieka zwraca uwagę Zbigniew Herbert?
Wraz z Rumią i Redą Wejherowo tworzy tzw. Małe Trójmiasto KaszubskieKaszubskie – zespół trzech miejscowości na północny zachód od aglomeracji trójmiejskiej (Gdańsk, Sopot, Gdynia).
Słownik pojęć
przenośny, obustronny obraz religijny, umieszczony w zdobnej ramie, wykorzystywany w czasie obrzędów chrześcijańskich
tytuł przyznany Albertowi Forsterowi jako najwyższemu urzędnikowi na obszarze dawnego Wolnego Miasta Gdańska i Pomorza, zwierzchnika władzy administracyjnej niemieckiego nazistowskiego systemu totalitarnego
sanktuarium, inspirowane Golgotą w Jerozolimie, na którym odprawia się misterium drogi krzyżowej – Męki Pańskiej
grupa ludności, wywodząca się ze słowiańskich grup plemion pomorskich, zamieszkująca po dziś dzień Pomorze Gdańskie i część Pomorza Zachodniego
element architektoniczny; element podziemny kościoła lub klasztoru, w którym umieszcza się trumny osób duchownych związanych z obiektem lub świeckich, zasłużonych dla danej społeczności
rytuał odpuszczenia grzechów, udzielany pielgrzymom lub uczestnikom obrzędów w dniach świątecznych
określenie formacji paramilitarnych, zakładanych przez cywilnych, niemieckich mieszkańców II Rzeczpospolitej przed i w trakcie kampanii wrześniowej 1939 r.; formacja uznana za element zbrodniczej polityki niemieckiego okupanta, współodpowiedzialna za zamordowanie tysięcy obywateli polskich w czasie II wojnie światowej eksterminacja
Bibliografia
Historia Wejherowa, red. J. Borzyszkowski, Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko‑Pomorskie, Wejherowo 1998.
A. Sikora, Kalwaria Wejherowska, Wydawnictwo Oskar, Gdańsk 2016.
J. Włodarski, Jakub, Mikołaj i Ludwik Wejherowie - mężowie stanu Prus Królewskich i dowódcy wojskowi Rzeczypospolitej, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2016.