Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki
RwK6AYO75kgfn
Ilustracja przestawia fragment obrazu. Rycerze walczą w zwarciu. Na koniach i pieszo. Walczą ma miecze, topory i włócznie.

Ludzie miecza – rycerze

Bitwa pod Grunwaldem, 2012
Źródło: Артур Орльонов, licencja: CC BY-SA 3.0.

Obowiązki rycerza

Rycerz był wojownikiem. Często walczył mieczemMieczmieczem, stąd czasem nazywa się rycerzy ludźmi miecza. Najważniejszym zadaniem rycerza była walka w dobrej sprawie. Musiał więc bronić swojego króla lub księcia, któremu ślubował wierność. W razie zagrożenia kraju rycerze mieli obowiązek stawić się na rozkaz władcy, by stanąć do walki z wrogiem. Za słuszną sprawę uznawano też walkę chrześcijańskich rycerzy z niewiernymi. Od rycerzy wymagano sprawnego posługiwania się bronią i waleczności, ponieważ od ich umiejętności zależał wynik bitwy.

Miecz

Kiedy to było?

RhYfMkYQVEWcH11
Na ilustracji przedstawiono oś czasu przedstawiającą ery historyczne: starożytność, średniowiecze, nowożytność, XIX wiek, współczesność. Symbolem wyróżniono średniowiecze.
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Jak był uzbrojony średniowieczny rycerz?

Rz0zrIoiGLaf31
Film przedstawiający zbrojenie rycerza w XII/XIII wieku.

Pełna zbroja płytowa pojawiła się w późnym średniowieczu (XIV–XV wiek). Złożona z metalowych płyt łączonych skórzanymi paskami osłaniała rycerza przed ciosami mieczów, kopii i strzał. Ważyła około 20–30 kg. Na napierśnik wkładano czasem tunikę z wyhaftowanym herbem, czyli rodowym znakiem rycerza. Zbroja płytowa wyszła z użycia pod koniec średniowiecza ze względu na upowszechnienie broni palnej na polach bitew.

Ciekawostka

Specjalny typ zbroi stanowiła zbroja turniejowa. Ze względów bezpieczeństwa zawodników wykonywano ją z dużo grubszych płyt. Była zatem bardzo ciężka, mogła ważyć nawet 50–60 kg. Tuż przed turniejem rycerz był wciągany na siodło przy pomocy specjalnego dźwigu, a gdy spadł z konia, nie mógł już samodzielnie powstać.

Elementy zbroi płytowej

Rycerz nosił na głowie hełm. Twarz chroniła zasłona wyposażona w wizjer, dzięki któremu rycerz widział, co dzieje się na polu bitwy. Niektóre hełmy miały ruchomą zasłonę. Taki hełm nazywany był przyłbicą. Obojczyk osłaniał szyję i podbródek rycerza. Wykonany z ruchomych metalowych płyt fartuch chronił jego brzuch. Bark chronił naramiennik, ramię – opacha, łokieć – nałokcica, przedramię – zarękawie. Dłoń osłaniała pancerna rękawica. Uda rycerza chroniły nabiodrki, łydki i piszczele – nagolenniki. Stopy osłaniały skórzane lub metalowe trzewiki. Nie wszystko można było okryć sztywnymi płytami: dostępu do miejsc pomiędzy nimi strzegła elastyczna kolczuga, czyli plecionka z metalowych kółek.

Polecenie 1

Wskaż na rysunku poszczególne elementy zbroi płytowej.

RCTpIUWM7PYpb
Rycerz ma na głowie hełm z otwartą zasłoną. Na zbroję rycerza składa się: naramienniki, opachy, nałokcice, zarękawie, rękawice, nabiodrki, nagolenniki. Rycerz wspiera się o miecz, który trzyma w prawej dłoni.
Źródło: Learnetic S.A., licencja: CC BY 4.0.
Polecenie 1

Na podstawie opisu wymień te elementy zbroi, które ochraniały głowę i szyję rycerza.

Rz1GFYFUFaMmR
(Uzupełnij).

Być idealnym rycerzem – kodeks rycerski

W średniowiecznych opowieściach opisywane były cechy idealnego rycerza i zasady, którymi powinien się kierować. Musiał być odważny, hańbą była ucieczka z pola walki. Zwycięstwo nad bezbronnym i słabym przeciwnikiem nie przynosiło chwały. Wymagano od niego uprzejmości wobec kobiet i – w razie potrzeby – opieki nad nimi. Rycerz powinien być dzielny, wierny swemu panu, bronić wiary chrześcijańskiej, dotrzymywać danego słowa.

Ćwiczenie 1
R1D5ejl1t0qwl1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Jak zostać rycerzem?

Zanim chłopiec został rycerzem, musiał się wiele nauczyć. Chłopiec z rycerskiego domu już w wieku siedmiu lat był przyjmowany na służbę do rycerza jako paź. Uczył się dobrych manier, żeby umieć zachować się przy stole i wobec dam. Pomagał pani domu, opiekował się też końmi, poznawał poezję. Gdy chłopiec ukończył czternaście lat, zostawał giermkiem. Od tego momentu towarzyszył rycerzowi na wojnie, pomagał mu nosić broń i zakładać zbroję, którą czyścił i oliwił. Troszczył się też o konia. Giermek uczył się władać bronią, jeździć konno i czasem sam walczył u boku rycerza.

Ubieranie zbroi

Polecenie 2
  • Napisz, czy sądzisz, że czynność przedstawiona na poniższych ilustracjach była łatwa do wykonania.

  • Wyjaśnij, jakie czynności i w jakiej kolejności musiał wykonać giermek, żeby ubrać rycerza w zbroję.

R14hV9Jkalocm
(Uzupełnij).
Źródło: Learnetic S.A., licencja: CC BY 4.0.
Polecenie 2
  • Napisz, czy czynność przedstawiona w opisach poniższych ilustracji była łatwa do wykonania.

  • Wyjaśnij, jakie czynności i w jakiej kolejności musiał wykonać giermek, żeby ubrać rycerza w zbroję.

R1UiA2Ps4qZi9
(Uzupełnij).
Źródło: Learnetic S.A., licencja: CC BY 4.0.

Różne rodzaje średniowiecznych hełmów rycerskich

Pasowanie na rycerza

Gdy młodzieniec świetnie władał bronią i jeździł konno, a także wykazywał się odwagą i wiernością, mógł zostać pasowany na rycerza. W czasie ceremonii pasowania otrzymywał od swego pana miecz, ostrogipas rycerski. Do uroczystości należało też uderzenie mieczem w ramię pasowanego oraz złożenie przez niego przysięgi, że będzie wiernie służył Bogu i swemu władcy.

Rkr3uOpnAZpZ6
Akolada (Pasowanie na rycerza)
Źródło: Edmund Blair Leighton, Akolada, (Pasowanie na rycerza),1901, olej na płótnie, domena publiczna.

Siła i zręczność – turniej rycerski

Miejscem, gdzie rycerze mogli popisać się sprawnością we władaniu bronią i doskonalić swoje umiejętności, były turnieje rycerskie. Organizowali je na swych dworach królowie i książęta. W czasie turnieju odbywał się pojedynek na kopie, czyli długie włócznie przeznaczone do walki konnej. Polegał na tym, że przeciwnicy – jadąc na koniach – ruszali na siebie z wyciągniętą bronią. Wygrywał ten, który wytrącił tarczę z ręki rywalowi lub wysadził go z siodła. Czasem rycerze staczali na oczach widzów niezwykle zacięte walki. Zwycięzcy turnieju otrzymywali nagrody, na przykład zbroję i konia przeciwnika.

RCv6oxDuuvDAn
Turniej rycerski
Źródło: Kodeks Manesse, około 1320 roku, miniatura., domena publiczna.

Koń – najlepszy przyjaciel rycerza

Średniowieczni rycerze ruszali do bitwy konno. Dosiadali specjalnie w tym celu trenowanych rumaków bojowych. W prowadzeniu konia pomagały przymocowane do buta ostrogi.

R11I9jsKxiGwo
Rycerz na koniu
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., Sol90, Contentplus.pl sp. z o.o., Sol90, tylko do użytku edukacyjnego na zpe.gov.pl.
Polecenie 3

Przeczytaj lub odsłuchaj tekst o roli konia w życiu rycerza, a następnie wykonaj zamieszczone pod tekstem ćwiczenia.

Rv5ZgFOMkozDG
Tekst „Tropem rycerskiej przygody” odczytany przez Bartosza Woźnego.
Tropem rycerskiej przygodyWojciech Iwańczak
Wojciech Iwańczak Tropem rycerskiej przygody

Nie można zapomnieć o zupełnie zasadniczej roli, jaką w egzystencji rycerza odgrywał jego czworonożny towarzysz. Ciężkozbrojny jeździec pozbawiony na polu bitwy konia był praktycznie bezradny. Dlatego też koń cieszył się szczególną troską i opieką. […] Troska o konia rycerskiego podyktowana była w znacznym stopniu jego wielką wartością materialną. Na przykład na turniejach rycerskich panował obyczaj, że zawodnik, który zranił kopią konia przeciwnika, […] musiał zapłacić jego równowartość.

Ćwiczenie 2.1
R1O4oRhNRZb7i1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 2.2
RBiXCtjNeFsDG1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 2.3
RdKI5U7CvO4E11
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Zawisza Czarny

Ciekawostka

Najsławniejszym polskim rycerzem jest Zawisza Czarny z Garbowa. Uczestniczył w wielu wyprawach wojennych i turniejach rycerskich. Wielką sławę przyniosło mu pokonanie w 1415 roku podczas turnieju we Francji rycerza Jana z Aragonii, którego uważano wówczas za najbardziej walecznego rycerza Europy. Zawisza Czarny był ideałem rycerza. Mężnie walczył i zawsze można było na niego liczyć. Jeśli o kimś się mówi, że można na nim polegać jak na Zawiszy, to znaczy, że jest to człowiek, który nigdy nie zawiedzie.

R1ecvdVF6svAU
Fragment obrazu „Bitwa pod Grunwaldem”. Tak sobie wyobrażał Zawiszę Czarnego XIX‑wieczny malarz Jan Matejko
Źródło: domena publiczna.

Czy kobieta mogła zostać rycerzem?

Ciekawostka

Właściwie wszyscy średniowieczni rycerze to mężczyźni. Dawne zwyczaje nie pozwalały, by kobiety pełniły służbę rycerską. Zdarzały się jednak wyjątki. Przykładem kobiety‑rycerza jest Joanna d’Arc [czyt.: dark], która żyła w pierwszej połowie XV w. Stanęła na czele wojsk francuskich i dzielnie walczyła przeciw Anglikom.

RPUJAoTiHIgZ7
Joanna d’Arc to najsłynniejsza w średniowieczu kobieta‑rycerz
Źródło: a. nn., domena publiczna.

Z reguły jednak w świecie średniowiecznego rycerstwa kobiety zostawały damami serca rycerzy, a ci zawsze starali się dbać o dobre imię swych wybranek. Przedmioty, które otrzymywali od swych pań, dodawały rycerzom otuchy w czasie walki. Nosili je na sercu i dbali, by ich nie stracić lub nie uszkodzić.

Rx3Gl819sXYmF
Z Bogiem! 1900, olej na płótnie
Źródło: Edmund Blair Leighton, domena publiczna.

Gdzie mieszkał rycerz?

Rycerz mieszkał na zamku, czyli w wielkiej, drewnianej lub kamiennej budowli. W czasie zagrożenia zamki zamieniały się w trudne do zdobycia fortece. Wznoszono je w miejscach trudno dostępnych, na przykład na wzgórzach, w zakolach rzek, nad jeziorami, na wyspach. Ich zdobycie utrudniały specjalne umocnienia. Najpierw były to wały z ziemi, drewna i kamieni. Później zastąpiły je mury obronne. Dostęp do niektórych zamków utrudniały wypełnione wodą głębokie fosy i bramy z kratami. Do wnętrza zamku można było wejść zwodzonym mostem, który – w nocy i w razie zagrożenia – podnoszono i wciągano do zamku. W czasie ataku wroga ważną rolę odgrywały wysokie wieże. Można było się w nich schronić i z góry razić atakujących.

Polecenie 4
  • Przyjrzyj się ilustracji i wymień obronne elementy zamku. Napisz, co pomagało mieszkańcom zamku przetrwać długie oblężenie.

  • Przyjrzyj się murom obronnym zamku i napisz, co to znaczy, że wieże strażnicze lokowano w strategicznych miejscach. Dlaczego?

  • Przyjrzyj się wieżom strażniczym i odpowiedz, w jaki sposób strażnicy dostawali się na blanki.

R1doqEeNU57Xt
(Uzupełnij).
Polecenie 4

Na podstawie poniższego opisu zamku wymień obronne elementy zamku. Napisz, co pomagało mieszkańcom zamku przetrwać długie oblężenie.

RfGAIKymEwh1l
(Uzupełnij).
1
R194hXB98zkpa
Ilustracja interaktywna 1. Wieża zamkowa W wieży zamkowej, która górowała nad całym dziedzińcem, znajdowały się pomieszczenia mieszkalne i gospodarcze. W czasie oblężenia w niej chronili się mieszkańcy zamku., 2. Kuchnia Tu kucharze przygotowywali posiłki dla pana zamku i jego rodziny., 3. Sypialnia Komnaty sypialne pana zamku i jego rodziny., 4. Skarbiec Przechowywano tu pod kluczem najcenniejsze rzeczy (na przykład złoto, srebro i klejnoty)., 5. Jadalnia Tutaj na co dzień jadał pan zamku i jego rodzina., 6. Zbrojownia Przechowywano tu broń i zbroje., 7. Latryna Prymitywna toaleta, z której mogło na raz korzystać kilku mieszkańców zamku., 8. Kaplica W kaplicy można było się pomodlić. Tu odbywały się też uroczystości religijne., 9. Sala rycerska Przyjmowano tu gości i organizowano uroczyste uczty., 10. Lochy Przetrzymywano tu więźniów., 11. Dziedziniec zamkowy Na zamkowym dziedzińcu toczyło się życie codzienne. Tutaj też odbywały się turnieje rycerskie., 12. Baszty Mury obronne były wzmocnione basztami, czyli wieżami strażniczymi, na których pełnili swoją wartę strażnicy. Ich obowiązkiem było obserwowanie okolicy i jak najszybsze powiadomienie mieszkańców zamku o zbliżającym się niebezpieczeństwie. Wieże były lokowane w strategicznych częściach murów. Znajdowały się w nich kwatery mieszkalne dla załogi zamku lub magazyny., 13. 13 def, 14. 14 def, 15. 15 def, 16. 16 def, 17. 17 def, 18. 18 def, 19. 19 def, 20. 20 def
Średniowieczny zamek
Źródło: Learnetic S.A., Contentplus.pl sp. z o.o., Sol90, tylko do użytku edukacyjnego na zpe.gov.pl.

Ilustracja interaktywna przedstawiająca średniowieczny zamek.  Składa się on z murów obronnych, za którymi znajduje się kilkupiętrowy budynek mieszkalny z wieżami. Przed budynkiem znajduje się duży, zazieleniony plac, a na nim niskie budynki ze skośnymi dachami, a także stajnia. W murze obronnym, w równych odległościach, umieszczone zostały wieżyczki. Na teren zamku można dostać się przez dwa wejścia, do których prowadzi podnoszony, drewniany most.

Na ilustracji zostały umieszczone numery, a po naciśnięciu na nie pojawia się tekst objaśniający funkcje poszczególnych elementów zamku.

Wieża zamkowa – w wieży zamkowej, która górowała nad całym dziedzińcem, znajdowały się pomieszczenia mieszkalne i gospodarcze. W czasie oblężenia w niej chronili się mieszkańcy zamku.

Kuchnia – tu kucharze przygotowywali posiłki dla pana zamku i jego rodziny.

Sypialnia – komnaty sypialne pana zamku i jego rodziny.

Skarbiec – przechowywano tu pod kluczem najcenniejsze rzeczy (na przykład złoto, srebro i klejnoty).

Jadalnia – tutaj na co dzień jadał pan zamku i jego rodzina.

Zbrojownia – przechowywano tu broń i zbroje.

Latryna – prymitywna toaleta, z której mogło na raz korzystać kilku mieszkańców zamku.

Kaplica – w kaplicy można było się pomodlić. Tu odbywały się też uroczystości religijne.

Sala rycerska – przyjmowano tu gości i organizowano uroczyste uczty.

Lochy – przetrzymywano tu więźniów.

Dziedziniec zamkowy – na zamkowym dziedzińcu toczyło się życie codzienne. Tutaj też odbywały się turnieje rycerskie.

Baszty – mury obronne były wzmocnione basztami, czyli wieżami strażniczymi, na których pełnili swoją wartę strażnicy. Ich obowiązkiem było obserwowanie okolicy i jak najszybsze powiadomienie mieszkańców zamku o zbliżającym się niebezpieczeństwie. Wieże były lokowane w strategicznych częściach murów. Znajdowały się w nich kwatery mieszkalne dla załogi zamku lub magazyny.

Most zwodzony – do zamku można było wjechać po moście zwodzonym. Za pomocą specjalnych urządzeń most podnoszono wieczorami i w razie zagrożenia. W ten sposób uniemożliwiano wrogom przedostanie się do zamku.

Brama wjazdowa – brama była często zabezpieczona żelazną lub drewnianą kratą, którą w razie potrzeby opuszczano do samej ziemi. W ten sposób można było szybko zablokować wjazd lub wyjazd z zamku, odcinając drogę ucieczki.

Mury obronne – zamek otaczały wysokie mury obronne, u szczytu zakończone blankami (tak zwanymi zębami).

Kuźnia – w kuźni można było podkuć konia. Kowale robili też narzędzia z żelaza i je naprawiali.

Zbiornik na deszczówkę – woda deszczowa nadawała się do picia, co było ważne w czasie oblężenia.

Piekarnia – w obrębie murów zamkowych znajdowały się warsztaty rzemieślników. Na przykład piekarnia, która zaopatrywała mieszkańców zamku w chleb.

Fosa – zamek często otaczała fosa, czyli rów wypełniony wodą.

Stajnia – z dala od pomieszczeń mieszkalnych znajdowały się stajnie dla koni.

Średniowieczne zamki

Polecenie 5

Przyjrzyj się ilustracjom i wskaż elementy obronne zamków. Wyjaśnij, dlaczego trudno się było do nich dostać.

RWuDCwQ9nrBLE
(Uzupełnij).
Polecenie 5

Na podstawie opisów poniższych ilustracji wymień elementy obronne zamków. Wyjaśnij, dlaczego trudno się było do nich dostać.

RHZqFagS1nkjl
(Uzupełnij).
Polecenie 6

Przyjrzyj się średniowiecznej ilustracji przedstawiającej oblężenie zamku i rozwiąż zamieszczone poniżej ćwiczenie.

Zapoznaj się z opisem średniowiecznej ilustracji przedstawiającej oblężenie zamku i rozwiąż zamieszczone poniżej ćwiczenie.

R1BzVQXsRF6dp
Oblężenie zamku. XV wiek.
Źródło: a. nn., domena publiczna.
Ćwiczenie 3

Zapoznaj się z powyższą ilustracją przedstawiającą oblężenie zamku i zaznacz prawidłową odpowiedź na pytanie. W jaki sposób atakujący próbują zdobyć warownię?

Zapoznaj się z opisem powyższej ilustracji przedstawiającej oblężenie zamku i zaznacz prawidłową odpowiedź na pytanie. W jaki sposób atakujący próbują zdobyć warownię?

RizuVSL4HIYkL1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Z niektórych średniowiecznych budowli zachowały się jedynie ruiny. Dotyczy to usytuowanego na wzgórzu zamku w Mirowie, w Jurze Krakowsko‑Częstochowskiej.

Rk7PrRZwNa7mM
Zamek w Mirowie
Źródło: Przykuta, licencja: CC BY-SA 3.0.

Życie na średniowiecznym zamku

Zamki stanowiły wygodne mieszkania dla właścicieli i ich rodzin. Ich posiadacze na ogół byli zamożni i sprawowali ważne urzędy w państwie. Chcieli, by okazałe budowle odzwierciedlały ich bogactwo i pozycję. W zamkach mieszkała też liczna służba. Z okazji różnych świąt i uroczystości wydawano uczty, na które zapraszano znajomych. Mieszkańcy zamku z niecierpliwością oczekiwali przybycia wędrownych śpiewaków. Śpiewane przez nich pieśni często odnosiły się do aktualnych wydarzeń. Dzięki nim nowiny docierały do najbardziej odległych zakątków kraju. Muzykowano też, umilając sobie czas i przygrywając do tańca. Stoły zazwyczaj ustawiano w podkowę, by wszyscy mogli widzieć się nawzajem i podziwiać występy artystów: akrobatów, śpiewaków, żonglerów.

Z wizytą na średniowiecznym zamku

REtEXlRvO2D4y
W animacji najpierw jest przytoczony tekst na temat zamków - omówione są funkcje zamków, rola dworzan, znaczenie kultury dworskiej. Później można zobaczyć film, na którym przedstawiono zamek w Będzinie widziany z góry (wieża oraz trzy połączone ze sobą budynki o różnej wysokości, wszystko murowane i ogrodzone podwójnym murem).
Materiał dodatkowy: Zamek w Będzinie
Źródło: Ośrodek Rozwoju Edukacji, licencja: CC BY-SA 4.0.

Ilustracja interaktywna: zamek w Będzinie.

Materiał składa się z dwóch części. W pierwszej, na żółtym tle, znajduje się czarny tekst. W lewym górnym rogu znajduje się czerwona pieczęć. Treść tekstu:

'Do czasów Kazimierza Wielkiego rycerze wraz z rodziną często rezydowali nie w zamkach, tylko w drewnianych fortach lub dworach. Jedyną budowlą z kamienia była wieża, nie zawsze wielka i potężna. Choć na przykład słynny Konrad Mazowiecki, znany z tego, że w 1226 roku sprowadził do Polski Krzyżaków, mieszkał w drewnianym dworze w Błoniu, a wieża, która strzegła jego rezydencji, również była drewniana. Dopiero za panowania Kazimierza Wielkiego ruszyła 'masowa' budowa kamiennych zamków i zameczków. Szczególnie piękne powstały w terenie górzystym. Te na Szlaku Orlich Gniazd to dziś wspaniała atrakcja turystyczna.

Zamek pełnił różne funkcje. Mógł być siedzibą rycerską, czyli warownym mieszkaniem rozbudowywanym z pokolenia na pokolenie. Mógł też być ośrodkiem władzy książęcej czy królewskiej. W takim wypadku w fortecy mieszkał i sprawował swój urząd kasztelan, który z ramienia władzy zwierzchniej zarządzał większym terenem. Zamki często sąsiadowały z miastami, ponieważ zarówno władca, jak i podani czuli się blisko siebie pewniej i bezpieczniej. Warownie przypominał o potędze władcy, który chronił miasta, te zaś odwdzięczały mu się, zaspokajając jego potrzeby. Małe zamki – siedziby rodowe stanu rycerskiego – broniły nie tylko patrona i jego bliskich, ale również danego terytorium, a w ich murach w razie niebezpieczeństwa mogła się schronić okoliczna ludność. W rezydencjach rodziły się rycerskie dzieci, wnuki, pan dożywał tu swoich lat i przekazywał zamek najstarszemu synowi, a ten swojemu. Etos rycerski, czyli zespół zasad i wartości, którymi kierował się rycerz, nakazywał dbać o swoją siedzibę i kultywować w niej dworskie obyczaje.

W XIII w. na podzielonym Śląsku każdy książę miał w zamku liczny dwór, sztab ludzi, których utrzymywał, ci zaś swoją obecnością dawali mu splendoru i wypełniali dla niego różne zadania i misje. Ludzi tych nazywamy dworzanami. W siedzibach książąt szerzyła się kultura dworska, tu powstawały pieśni i poezja. Tu minstrele opiewali losy wysoko urodzonych, tu rodziły się legendy. Przekazywane z ust do ust, a na koniec zapisane, tworzyły dziedzictwo kulturowe całego narodu. Tu też rycerz i jego rodzina gromadzili pamiątki rodzinne, często łupy wojenne. Tu, w drewnianych szafach czy skrzyniach przechowywali dokumenty, które z czasem wypełniały rodzinne archiwa. W zamkach gromadzono piękne przedmioty, które podnosiły rangę danego rodu. Z biegiem lat zamek wypełniał się działami sztuki i zmieniał w architektoniczne cudeńko. Niestety, częste wojny i konflikty, które toczyły się na terenie naszego kraju, fatalnie odbiły się na kondycji polskich siedzib rodowych, w tym także zamków i zameczków. Nie ma już średniowiecznych warowni, w których od stuleci mieszkałyby te same rodziny. Dopiero od niedawna przedstawiciele niektórych starych rodów odzyskują swoje siedziby, przywracając im mozolnie charakter wiekowych domów'.

Następnie następuje przejście do zdjęcia obracającego się o 360 stopni. Przedstawia on zamek w Będzinie, który jest wykonany z jasnego kamienia. Usytuowany jest na zielonym wzgórzu.  Otaczają go dwa rzędy murów. Nad murami góruje okrągła wieża i budynek ze spadzistym dachem i wieżą na planie prostokąta. Wokół zamku są drzewa i miejska zabudowa.

R1U2Fa7wsXTOP
W animacji najpierw jest przytoczony tekst na temat zamku w Będzinie - podano informacje o tym, że pierwszą kamienną wieżę wybudował Bolesław Wstydliwy, a resztę zamku dobudował w czternastym wieku Kazimierz Wielki. Jest też mowa o pierwszym gospodarzu zamku - rycerzu Wiernko. W drugiej części animacji przedstawiono film, który przedstawia widok z wieży zamku w Będzinie (dużo zieleni, zabudowania oraz kościół).
Materiał dodatkowy: elementy zamku w Będzinie
Źródło: Ośrodek Rozwoju Edukacji, licencja: CC BY 4.0.

Ilustracja interaktywna: elementy zamku w Będzinie.

Materiał składa się z dwóch części. W pierwszej, na żółtym tle, znajduje się czarny tekst. W lewym górnym rogu znajduje się czerwona pieczęć. Treść tekstu:

Zamek w Będzinie

'Pierwszą kamienną budowlę wzniósł tu Bolesław Wstydliwy, książę krakowski. Była to wieża, do której resztę zamku dobudował w XIV wieku Kazimierz Wielki. To właśnie o tym królu mówimy, że 'zastał Polskę drewnianą, a zostawił murowaną'. Kazimierz rzeczywiście był wielkim budowniczym. Postawił albo unowocześnił 57 zamków i otoczył murami 28 miast!

Będzin był jedną z twierdz w całym systemie, który nazywamy 'orlimi gniazdami'. Szlak 'Orlich Gniazd' to dziś popularna atrakcja turystyczna, kiedyś warownie te stanowiły granice, która bronić miała południa Polski. Akurat Będzin miał bronić naszego kraju od strony Śląska, granica biegła 4,5 km stąd.

Pierwszym znanym z imienia gospodarzem – burgrabią zamku był rycerz Wiernko. Na jego barkach spoczywał trudny obowiązek. W razie napaści ze strony Czech, bronić miał drogi do ówczesnej stolicy Polski – Krakowa. Wiemy, że Wiernko się spisał. Mimo utraty przez Polskę Śląska – żaden napastnik z tej strony, nie zagroził państwu Kazimierza'.

Następnie następuje przejście do zdjęcia obracającego się o 360 stopni. Z okrągłej wieży widać zamek i drzewa oraz zabudowę miejską. Zamek jest z  jasnego kamienia. Zamek otacza podwójny mur i fosa porośnięta trawą, ze zniszczonymi wiaduktami. W środku znajduje się także budynek ze spadzistym dachem. Do zamku prowadzi kamienna droga, a po lewej stronie są czarne barierki. Kamienna brama zwieńczona jest łukowym sklepieniem. Brama prowadzi do dziedzińca, skąd można wejść do wieży lub dojść do drugiego wyjścia. Na szczyt wieży prowadzą strome schody, które wiją się w górę w jej wnętrzu.

Obok wieży stoi budynek. Na piętrze jest broń oraz hełmy, a na ostatnim obrazy rycerzy i makieta zamku.

Poprzez przyciski strzałek można przejść do kolejnych pomieszczeń, w których znajdują się opisy.

Brama

Na ekranie wejście do zamku, do którego prowadzi utwardzona kamieniami droga. Z lewej strony drogi niski murek z barierkami, a za nimi drzewa. Z prawej strony drogi zielona trawa. Opis:

'Brama pełniła niezwykle ważną funkcję. Na tyle ważną, że w wielu zamkach wjazd na dziedziniec mieścił się w dolnej kondygnacji potężnej wieży. Taką wieżę nazywamy wieżą bramną. To tędy właśnie wjeżdżało się i wchodziło do zamku, tu też przeważnie koncertował się atak nieprzyjaciela. Brama zatem musiała być silnie strzeżona i mocno zbudowana. Skrzydła wejściowe, czyli wrota, były grube i masywne, często wzmacniane metalowymi blachami i ćwiekami. Dodatkowo sień bramy chroniona była przez kratę uzbrojoną w szpikulce. Kratę obrońcy spuszczali z góry, wykorzystując do tego ciężary i łańcuchy. Krata była na tyle ciężka, aby atakujący nie mogli jej unieść. Wjazd do bramy zabezpieczony był przez most zwodzony. Po jego podniesieniu droga do zamku była odcięta'.

Fosa

Widok na tył zamku. Wokół zielona trawa i drzewa. Do zamku prowadzi murowany most, a jego odnogi znajdują się w uformowanym rowie znajdującym się przy murach zamku. Rów również porośnięty jest zieloną trawą. Opis:

'Fosa sucha, czyli zwykły dół wzdłuż murów, albo fosa pełna wody obok murów zamkowych były najskuteczniejszą obroną zamku. Jeśli fosa była szeroka i głęboka albo zamek stał na wyspie i do środka prowadził wąski most, obrońcy mogli spać spokojnie. Wystarczyło podnieść na noc most zwodzony, a zdradziecka napaść na noc most zwodzony, a zdradziecka napaść nie wchodziła w rachubę. Fosa uniemożliwiała podejście pod mury i podprowadzenie pod nie machin oblężniczych. W takim przypadku atakującym pozostawało jedynie zamknąć obrońców w środku i głodem zmusić ich do poddania się, ale w średniowieczu wszyscy właściciele czy zarządcy zamków magazynowali na taką okoliczność pokaźne zapasy żywności. Także wodę, w specjalnych cysternach, jeśli zamek nie miał własnych studni. Te jednak zazwyczaj były w dziedzińcach, bo żadna warowna bez dostępu do pitnej wody nie mogła się długo bronić'.

Dziedziniec

Kamienny plac wewnątrz zamkowych murów, w które wkomponowana jest okrągła wieża. Na prawo od bramy jest piętrowy budynek do którego prowadzą schody. Do budynku przylega kolejny trzykondygnacyjny i wyższa od niego wieża. Opis:

„Zamek dolny. Wśród wielu zamkowych budowli są także takie, które tworzą tzw. zamek góry i zamek dolny. Górny – jak sama nazwa wskazuje – to ta część zamku, która góruje nad resztą i zazwyczaj podchodzi z pierwszej fazy budowy, czyli jest najstarsza. Właśnie na zamku górnym najczęściej wznosiły się stołp i budynek mieszkalny, czyli te budowle, od których w razie niebezpieczeństwa zależał los obrońców. Na zamku dolnym zaś znajdowały się budynki, które poprawiły komfort życia mieszkańców w okresie pokoju. Często właśnie tu mieściły się kaplica zamkowa, mieszkania służby i strażników a także zabudowania gospodarcze: stajnie, obory, warsztaty, kuźnia i na koniec dom gościny. Między zamkiem górnym a dolnym obrońcy stawiali jeszcze jedną bramę, jako kolejny punkt obrony, na wypadek gdyby wróg sforsował pierwszą linię umocnień'.

Wieża schody

Wąskie pomieszczenie, w którym znajdują się spiralne schody. Ściany wykonane z kamieni, a schody z drewna, otoczone są metalową kratą. Opis:

'Stołp (zwany także donżonem). Była to wysoka wieża, górująca nad okolicą i pozostałymi zabudowaniami zamku. Mieszkańcom warowni oraz jego obrońcom służyła jako miejsce ostatecznej obrony. Nawet gdyby zamek znalazł się już w rękach wroga, ci, którzy jeszcze się bronili, mogli schronić się w wieży i tam czekając na pomoc, odpierać ataki. Gdy wieża została zdobyta, oznaczało to zazwyczaj zagładę obrońców, ale – i to jest znacznie bardziej optymistyczna wersja – bywało i tak, że nieprzyjaciel nie widząc szansy na powodzenie ataku, zwijał oblężenie i się wycofywał. Wtedy to zamknięci w wieży obrońcy mogli odtrąbić zwycięstwo. Stołp, by skutecznie pełnić funkcje obronne, musiał mieć masywną konstrukcję. Zazwyczaj stał na litej skale albo bardzo głębokim fundamencie i wznosił się na wysokość ponad ośmiu dzisiejszych pięter. Ściany miał grube na co najmniej kilka metrów. Wchodziło się do niego nie z poziomu dziedzińca, tylko przez wąskie drzwi wysoko nad ziemią. Klatka schodowa, która prowadziła do takiego wejścia, była zazwyczaj z drewna by w razie niebezpieczeństwa obrońcy mogli podpalić deski i odciąć nieprzyjacielowi możliwość łatwego wejścia do środka. Stołp nie miał okien. Wieża nie służyła bowiem do podziwiania widoków, tylko do ratowania życia i do obrony. Broniono się z góry. Szczyt wieży wieńczył zębaty mur, zwany krenelażem lub blankami. Umożliwiał on strzelanie i chowanie się za wysoką osłonę. Obrońcy mogli również zrzucać głazy na głowy atakujących, a także – czego ci szczególnie nie lubili – wlewać na nich palącą się smołę. W podziemiach wieży zazwyczaj znajdowało się więzienie. Szanse na to, aby więzień uciekł z takiego miejsca, była niewielka. Schodziło się tu po drabinie, którą po sprowadzeniu więźnia wyciągano. Na wyższych piętrach mieściły się pomieszczania mieszkalne, magazyny oraz arsenał. Górne piętra to ostatnie, najwyższe, służyły tylko do obrony'.

Wieża wzgórze

Widok z wieży. Brzegi wieży zabezpieczone są niskim murkiem. Z wieży widok na panoramę miasta: widoczne są budynki mieszkalne,  także zielone drzewa, krzewy i trawa. Opis:

'Będzin był doskonale ufortyfikowanym zamkiem. Miał aż trzy linie murów. Dwie z nich otaczały sam zamek, trzecia zamek razem z miastem, które rozpościerało się u jego stóp. Mury zamkowe wieńczył krenelaż, zwany też blankami. Takie zębate umocnienie chroniło strażników i obrońców, którzy poruszali się po murach, korzystając z chodnika strzeleckiego. Mur zatem musiał być na tyle szeroki, aby zapewnić obrońcom wygodne przemieszczanie się z jednego zagrożonego odcinka na drugi'.

Wieża dziedziniec

Widok z zamku na dziedziniec. Widoczne są fragmenty zamku z zabudową mieszkalną, a także zielone wzgórza, na których znajdują się budynki mieszkalne. Opis:

'Pierwszą kamienną budowlę wzniósł tu Bolesław Wstydliwy, książę krakowski. Była to wieża, do której resztę zamku dobudował w XVI wieku Kazimierz Wielki. To właśnie o tym królu mówimy, że zastał Polskę drewnianą, a zostawił murowaną. Kazimierz Wielki rzeczywiście był wielkim budowniczym. Postawił albo unowocześnił 57 zamków i otoczył murami 28 miast!

Będzin był jedną z twierdz w całym systemie, który nazywamy orlimi gniazdami. Szlak Orlich Gniazd to dziś popularna atrakcja turystyczna. Dawniej warownie te stanowiły granicę, która miała bronić południa Polski. Zamek w Będzinie zabezpieczał nasz kraj od strony Śląska, granica biegła 4,5 km stąd.

Pierwszym znanym z imienia gospodarzem zamku – burgrabią – był rycerz Wiernko. Na jego barkach spoczywał trudny obowiązek: w razie napaści ze strony Czech musiał bronić drogi do Krakowa – ówczesnej stolicy Polski. Wiemy, że Wiernko spisał się doskonale. Mimo utraty przez Polskę Śląska żaden napastnik z tego kierunku nie zagroził państwu Kazimierza Wielkiego'.

Piętro spichlerz

Pomieszczenie znajduje się w niższym budynku, przylegającym do wieży. Duża klatka schodowa. Białe ściany, na których została zawieszona różnego rodzaju broń i wyposażenie rycerza: włócznie, lance, toporki, strzelby, a także napierśniki i hełmy. Schody są drewniane i prowadzą w górę i w dół. Na półpiętrze znajduje się wnęka z oknem, a także drewniane drzwi. Opis:

'Budynek mieszkalny, zwany także kamienicą lub domem. Mieszkał w nim kasztelan zamku i jego rodzina. Było tu co najmniej jedno pomieszczenie, gdzie lokatorzy spali. Tu też znajdował się magazyn żywności i sale reprezentacyjne. W niektórych zamkach pomieszczenia te były zdobiony pięknymi malowidłami. Średniowieczni architekci zadbali o to, by sale były dobrze oświetlone i były dzięki temu przebywające tam osoby mogły dostrzec i docenić ich piękno. W murach wykute były okna, czasami dość wąskie, ale nawet drobna szczelina gwarantowała dostęp światła i ciepło. Przynajmniej jedna ściana kamienicy przylegała do murów zamku. Górne piętro mogło zatem służyć również do obrony'.

Piętro zbrojownia

Biała klatka schodowa. Wzdłuż drewnianych schodów, na ścianach, umieszczone czerwone gabloty z umieszczoną w nich bronią. Opis:

'Budynek mieszkalny, zwany także kamienicą lub domem. Mieszkał w nim kasztelan zamku i jego rodzina. Było tu co najmniej jedno pomieszczenie, gdzie lokatorzy spali. Tu też znajdował się magazyn żywności i sale reprezentacyjne. W niektórych zamkach pomieszczenia te były zdobione pięknymi malowidłami. Średniowieczni architekci zadbali o to, by sale były dobrze oświetlone i by dzięki temu przebywające tam osoby mogły dostrzec i docenić ich piękno. W murach wykute były okna, czasami dość wąskie, ale nawet drobna szczelina gwarantowała dostęp światła i ciepło. Przynajmniej jedna ściana kamienic przylegała do murów zamku. Górne piętro mogło zatem służyć również do obrony'.

Piętro makieta

Pomieszczenie z białymi ścianami i drewnianymi podłogami. Na środku pomieszczenia schody prowadzące w dół. Na ścianach, w równych odległościach, okna, a pomiędzy nimi rysunki przedstawiające rycerzy, a także obraz króla, Kazimierza Wielkiego (mężczyzna z długą, siwą brodą, ubrany w czerwony strój z koroną na głowie). Obok barierki wokół schodów szara makieta zamku. Opis:

'Budynek mieszkalny, zwany także kamienicą lub domem. Mieszkał w nim kasztelan zamku i jego rodzina. Było tu co najmniej jedno pomieszczenie, gdzie lokatorzy spali. Tu też znajdował się magazyn żywności i sale reprezentacyjne. W niektórych zamkach pomieszczenia te były zdobione pięknymi malowidłami. Średniowieczni architekci zadbali o to, by sale były dobrze oświetlone i by dzięki temu przebywające tam osoby mogły dostrzec i docenić ich piękno. W murach wykute były okna, czasami dość wąskie, ale nawet drobna szczelina gwarantowała dostęp światła i ciepło. Przynajmniej jedna ściana kamienicy przylegała do murów zamku. Górne piętro mogło zatem służyć również do obrony'.

Podsumowanie

Ćwiczenie 4
RkggnYXEYjrEw1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
1
Ćwiczenie 5
R1TXOxx4ekzc81
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Polecenia

  1. Opisz uzbrojenie rycerza.

  2. Wymień cechy średniowiecznego rycerza. Wyjaśnij, dlaczego niektóre z nich należy pielęgnować również obecnie.

  3. Powiedz, kto i w jaki sposób mógł zostać rycerzem.

  4. Opowiedz, jak wyglądał zamek średniowieczny. Opisz jego elementy obronne.