RoGa4dAlRjwV21

Ważne daty

1934 – zapowiedź realizmu socjalistycznego

1949 – powstanie obrazu Brygada młodzieżowa na budowie Heleny Krajewskiej

1950 – obraz Podaj cegłę Aleksandra Kobzdeja

1951 – obraz Matka Koreanka Wojciecha Fangora

1953 – plakat Coś TY zrobił dla realizacji planu? Lucjana Jagodzińśkiego

1955 – oddanie do użytku Pałacu Kultury i Nauki w Warszawie

1956 – Ogólnopolska Narada Architektów – oficjalny koniec socrealizmu w polskiej architekturze

Scenariusz lekcji dla nauczyciela

R3vy9mpfDvXMc1

Źródło: online-skills.

m969ff10d4c347ea3_0000000000026

I. Rozwijanie zdolności rozumienia przemian w dziejach sztuki w kontekście ich uwarunkowań kulturowych, środowiskowych, epok, kierunków, stylów i tendencji w sztuce. Uczeń:

10. formułuje samodzielne, logiczne wypowiedzi argumentacyjne na temat epok, kierunków, stylów i tendencji w sztuce oraz środowisk artystycznych.

1. wykazuje się znajomością chronologii dziejów sztuki, z uwzględnieniem:

h) sztuki 2 połowy XX wieku (socrealizm, informel, pop‑art, minimalart, hiperrealizm, land‑art, konceptualizm, neofiguracja, Nowy Realizm, opart, tendencja zerowa, modernizm i postmodernizm w architekturze, nurt organiczny i kinetyczny w rzeźbie oraz sztuka krytyczna i zaangażowana);

3. rozumie konteksty kulturowe i uwarunkowania przemian w dziejach sztuki (w tym historyczne, religijne, filozoficzne);

7. łączy najistotniejsze dzieła ze środowiskiem artystycznym, w którym powstały;

II. Zapoznawanie z najwybitniejszymi dziełami w zakresie architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:

13. dokonuje opisu i analizy, w tym porównawczej, dzieł z uwzględnieniem ich cech formalnych:

c) w malarstwie i grafice: kompozycji, koloru, sposobów ukazania iluzji przestrzeni, kształtowania formy przez światło, w dziełach figuratywnych stopnia oddania rzeczywistości lub jej deformacji;

14. wskazuje środki stylistyczne i środki ekspresji, które identyfikują analizowane dzieło z odpowiednim stylem, środowiskiem artystycznym lub autorem;

2. wskazuje twórców najbardziej reprezentatywnych dzieł;

8. wymienia różne funkcje dzieł sztuki, takie jak: sakralna, sepulkralna, estetyczna i dekoracyjna, dydaktyczna, ekspresywna, użytkowa, reprezentacyjna, kommemoratywna, propagandowa, kompensacyjna, mieszkalna i rezydencjonalna, obronna, magiczna;

9. identyfikuje najbardziej reprezentatywne i najsłynniejsze dzieła na podstawie charakterystycznych środków warsztatowych i formalnych oraz przyporządkowuje je właściwym autorom;

III. Zapoznawanie z dorobkiem najwybitniejszych twórców dzieł architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:

1. wymienia najistotniejszych twórców dla danego stylu lub kierunku w sztuce;

3. sytuuje twórczość artystów powszechnie uznawanych za najwybitniejszych w czasie, w którym tworzyli (z dokładnością do jednego wieku, a w przypadku twórców sztuki nowoczesnej i współczesnej – z dokładnością do połowy wieku) oraz we właściwym środowisku artystycznym;

4. łączy wybrane dzieła z ich autorami na podstawie charakterystycznych środków formalnych;

8. formułuje samodzielne, logiczne wypowiedzi argumentacyjne na temat twórczości wybitnych artystów.

IV. Kształcenie w zakresie rozumienia i stosowania terminów i pojęć związanych z dziełami sztuki, ich strukturą i formą, tematyką oraz techniką wykonania. Uczeń:

2. zna terminologię związaną z opisem formy i treści dzieła malarskiego, rzeźbiarskiego i graficznego, w tym m.in. nazwy formuł ikonograficznych, słownictwo niezbędne do opisu kompozycji, kolorystyki, relacji przestrzennych i faktury dzieła;

6. właściwie stosuje terminy dotyczące opisu treści i formy dzieł sztuk plastycznych;

V. Zapoznanie ze zbiorami najważniejszych muzeów i kolekcji dzieł sztuki na świecie i w Polsce, a także z funkcją mecenatu artystycznego oraz jego wpływem na kształt dzieła sztuki. Uczeń:

3. łączy dzieło z muzeum lub miejscem (kościoły, pałace, galerie), w którym się ono znajduje.

Nauczysz się

określać ideologiczną rolę sztuki w czasach socrealizmu;

przedstawiać najważniejsze założenia doktryny socrealistycznej;

opowiadać o rolach przypisywanych artystom w Polsce Ludowej w okresie socrealizmu;

rozpoznawać wybrane prace twórców socrealizmu;

określać znaczenie zaangażowania artystów w służbę propagandy dla systemu.

Sztuka jako narzędzie propagandy ideologii komunistycznej

W 1932 roku Komitet Centralny Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego przyjął rozporządzenie rozwiązujące wszystkie ugrupowania artystyczne, na ich miejsce wprowadzając jedną scentralizowaną organizację. W sierpniu 1934 roku, podczas Zjazdu pisarzy sowieckich, Maksym Gorki przedstawił założenia socrealizmu – nowej metody twórczej, która miała obowiązywać wszystkich artystów, którzy chcieliby czynnie uczestniczyć w kulturze. W myśl sformułowanych założeń sztukę powinna cechować przede wszystkim ideowość. Po 1945 socrealizm jako doktryna został ustanowiony w innych krajach Europy środkowo‑wschodniej; w Polsce przypada na lata 1949‑1956. Władze polityczne zapowiedziały wprowadzenie realizmu socjalistycznego podczas konferencji plastyków i architektów w Nieborowie, która odbyła się w od 12 do 13 lutego 1949 roku. W wyniku ustaleń postawiono postulat konieczności tworzenia w duchu realizmu socjalistycznego, wpisując go do statutu ZPAP. Ustanowienie oficjalnego dogmatu zmierzało do wyeliminowania różnorodności postaw twórczych. Od artystów domagano się sztuki łatwiejszej w odbiorze i związanej z problemami życia polityczno‑społecznego. Pomiędzy latami 20. a wczesnymi latami 50. XX wieku jednym z najbardziej spektakularnych kultów wszechczasów otoczony był Stalin, opisywany w prasie jako Wielki, Ukochany, Odważny, Mądry, Inspirujący i Geniusz. Obraz przedstawia obradujących delegatów kołchozów, czekających na wskazówki i rady, których udzieli im Stalin ukazany jako dobrotliwy opiekun.

RBPBUG6Zn7zhc1

Grigorij Szigal, „Przywódca, nauczyciel, przyjaciel”, 1936-1937, Państwowe Muzeum Rosyjskie, Petersburg, ussrpainting.blogspot.com, CC BY 3.0

Sztandarowe dzieła socrealizmu

Murarz wznoszący ściany nowych budynków stał się jedną ze sztandarowych postaci lat 50. XX wieku w Polsce. Na obrazie Aleksandra Kobzdeja Podaj cegłę, namalowanym na I Ogólnopolską Wystawę Plastyki w Muzeum Narodowym w Warszawie i wyróżniony III nagrodą, przedstawiona została trójka murarska odbudowująca stolicę.

Proste czynności murarskie: czyszczenie cegły, murowanie, zyskują tu archetypiczny, symboliczny wymiar (budowa „fundamentów Polski Ludowej”, „lepszego jutra”). Trzech murarzy ujętych zostało zgodnie z heroizującym kanonem sztuki totalitarnej, od dołu. Ten zabieg monumentalizacji uzasadniony jest tematem płótna. Pozbawieni rysów indywidualnych, zastygają w — jak wówczas pisano — prawdziwych a jednocześnie uogólniających gestach pracy.
Najważniejszym nośnikiem ideologicznego przesłania jest jednak tytuł. Zdaniem historyka sztuki i badacza socrealizmu Wojciecha Włodarczyka — „Podaj cegłę” to w rzeczywistości apel do widza, ideologicznie nacechowane wezwanie, by włączył się do budowy ( nowego ustroju, socjalistycznego państwa). Dopuszcza on także inną interpretację: okrzyk „Podaj cegłę” jest reakcją widza na zbyt powolne na płótnie tempo pracy. Angażujący widza, emocjonalny odbiór obrazu był wpisany w konwencję.
Jak pisze Włodarczyk — Murarskiej historyjki na obrazie Kobzdeja nie wolno rozwijać dalej. Martwa tępota narastającego od dołu obrazu muru, szczelnie wypełniającego dolne partie płótna, ukaże nam wówczas inny, niezamierzony prawdopodobnie przez autora efekt. Interpretacja taka nie mieściła się w regułach socrealizmu.

Źródło: Ewa Toniak, Złota Encyklopedia PWN 2003

RdkmKoOp3bN1w1

Aleksander Kobzdej, „Podaj cegłę”, 1950, Muzeum Narodowe, Wrocław, api.culture.pl, CC BY 3.0

Odbudowa Warszawy była wydarzeniem wyjątkowym. Większość ludności podchodziła do niego z autentycznym entuzjazmem. Pokazana na obrazie Heleny Krajewskiej Brygada młodzieżowa na budowie scena pozornie wydaje się momentem z pracy na budowie. Przedstawia niestrudzonych budowniczych lepszego jutra, którzy w pocie czoła pracują dla dobra całego społeczeństwa. Taki wizerunek stał się jedną z typowych form dla realizmu socjalistycznego. Praca robotników została wzniesiona do rangi wspaniałych działań nieprzeciętnych jednostek.

R1f0Z75Z4cLJq1

Helena Krajewska, „Brygada młodzieżowa na budowie”, 1949, Muzeum Narodowe, Warszawa, cyfrowe.mnw.art.pl, CC BY 3.0

Matka Koreanka Wojciecha Fangora to monumentalne płótno (półtora metra wysokości na dwa metry szerokości) utrzymane w barwach ziemi i szarościach. Pokazana na obrazie scena to komentarz do wojny, która miała miejsce w latach 1950‑1953 między komunistycznymi siłami Korei Północnej i wspierającymi je wojskami Chińskiej Republiki Ludowej a siłami ONZ (głównie amerykańskimi) wspomagającymi wojska Korei Południowej. Był to pierwszy po II wojnie światowej konflikt, w którym starły się ze sobą dwa obozy nowego układu politycznego, jaki wytworzył się na świecie.

RtSuDs6snCzaR1

Wojciech Fangor, „Matka Koreanka”, 1951, Muzeum Narodowe, Warszawa cyfrowe.mnw.art.pl, CC BY 3.0

Plakat był szczególną formą szerzenia idei socrealizmu. Coś TY zrobił dla realizacji planu? Lucjana Jagodzińskiego ukazuje młodego robotnika, wskazującego w kierunku widza. Towarzyszący mu podpis uzupełnia gest i jest bezpośrednim zwrotem skierowanym do odbiorcy. Przedstawienie ma na celu wywołanie reakcji w postaci konkretnych zachowań i postaw. Przestrzeń plakatu została zagospodarowana w taki sposób, by napis stanowił jego odrębną część. Wojciech Włodarczyk zauważa, że w latach dominowania doktryny socrealistycznej nie mogły powstawać obrazy bez tytułu. Tytuł dzieła narzucał, ale też gwarantował pożądaną przez władzę interpretację (Mikołaj Niedojadło, Jak się kradło w socrealizmie. Zapożyczenia motywów, tematów i rozwiązań formalnych w polskim plakacie propagandowym okresu realizmu socjalistycznego, Katowicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II, s.67)

R1c0sd8P3DkVE1

Lucjan Jagodziński, „Coś TY zrobił dla realizacji planu?”, 1953, Muzeum Plakatu, Wilanów, bi.gazeta.pl, CC BY 3.0

Pałac Kultury - architektoniczna ikona socrealizmu

Pałac Kultury jest dziełem zespołu architektów pod przewodnictwem Lwa Rudniewa. Prace budowlane rozpoczęły się 2 maja 1952, a zakończyły oficjalnie 22 lipca 1955 roku. Pierwotnie nosił imię Józefa Stalina i wybudowany został jako dar Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich dla narodu polskiego. Gmach jest najbardziej reprezentatywnym przykładem architektury okresu realizmu socjalistycznego – doktryny zadekretowanej w Polsce w 1949 roku i obowiązującej do roku 1956. Socrealistyczna architektura miała być narodowa w formie i socrealistyczna w treści. Doktryna jasno określała jej funkcję jako najwłaściwszą oprawę dla określonych treści działań życiowych, by wyrazem plastycznym podkreślało sens tych treści i działań. Pracujący nad projektem architekt stawał się organizatorem i wyrazicielem treści życia społecznego we wszystkich jego przejawach.

Powstające realizacje odznaczać się miały regularnością i symetrią. Stosowano rozwiązania typowe dla klasycyzmu: trójpodział fasady na cokółCokółcokół, bryłę główną i zwieńczenie, wejścia do budynków często przypominały portalePortalportale świątyń antycznych - z kolumnadą i monumentalnymi schodami. Architekturze towarzyszył bogaty program plastyczny w myśl pożądanej przez socrealistyczną doktrynę syntezy sztuk. Stąd w w Pałacu bogate dekoracje zewnętrzne i wewnętrzne – rzeźby, reliefyReliefreliefy, mozaiki, kandelabryKandelabrkandelabry i żyrandole. Do wykończenia wnętrz użyto drogich materiałów (m.in. marmuru, granitu). Całość założenia charakteryzuje okazałość, monumentalizm i teatralność, by wyrazić siłę i potęgę państwa.

Rozmieszczone w niszachNiszaniszach wokół pałacu rzeźby, przedstawiają postacie należące do trzech grup: robotników, przodowników pracy, sportowców; ludzi rożnych kultur z całego świata; artystów i intelektualistów głoszących ideologię marksistowską oraz alegorie sztuk. Dwa największe posągi znajdują się przy głównym wejściu. Po lewej siedzi wykuta z szarego granitu czterometrowa postać Adama Mickiewicza – narodowego wieszcza i reprezentanta świata kultury. Po prawej – wykonana z tego samego materiału – jeszcze wyższą sylwetka Mikołaja Kopernika – przedstawiciela świata nauki. Ich obecność składa się na program realizmu socjalistycznego – budować poprzez syntezę sztuk.

RvylK3bJKptG51

Lew Rudniew, Pałac Kultury i Nauki, 1955, Warszawa, wikimedia.org, CC BY 4.0

R1YIctRhzFf0v1

Ćwiczenie 1

Przyporządkuj tytuły dzieł ich autorom.

Wojciech Fangor, Helena Krajewska, Lucjan Jagodziński, Aleksander Kobzdej

Podaj cegłę
Matka Koreanka
Brygada Młodzieżowa na budowie
Coś TY zrobił dla realizacji planu?

Źródło: online-skills, licencja: CC0.

RQ9DzNwgkMrXB

Ćwiczenie 2

RuALPK1yhcntv

Ćwiczenie 3

Rz59MEbeJ0uku

Ćwiczenie 4

RvmdluFa4Dw6i1

Ćwiczenie 5

Zaznacz cechy charakterystyczne dla sztuki realizmu socjalistycznego.

kreowanie świata odpowiadającego marksistowskiej utopii.
wychowawcza rola sztuki
akcentowanie koloru w kompozycji malarskiej
sławienie pracy fizycznej i robotników jako budowniczych socjalizmu
komentowanie w sposób krytyczny sytuacji społecznej i politycznej

Źródło: online-skills, licencja: CC0.

R2DSjCjFDO8c4

Ćwiczenie 6

RPuHMeRxGXkd0

Ćwiczenie 7

Polecenie 1

Opisz tendencje sztuki socrealizmu.

Słownik pojęć

Cokół

wł. Zoccolo, najniższa, naziemna część struktury architektonicznej, zarówno w większej (budynek), jak i mniejszej skali (ołtarz, nagrobek), także fragment poszczególnych nośnych elementów architektonicznych (kolumna, filar)

Kandelabr

łac. candelabrum, stojący świecznik dwu- lub kilkuramienny, symetrycznie rozgałęziony, zdobiony motywami ornamentalnymi i figuralnymi

Kolumnada

rząd lub kilka rzędów kolumn, złączonych belkowaniem albo łukami arkadowymi.

Monumentalizm

dążenie do tworzenia rzeczy o wielkich rozmiarach, potężnych, masywnych; także dzieło niewielkich rozmiarów, które ze względu na użyte środki wyrazu sprawia wrażenie monumentalnego.

Nisza

prostokątne lub półokrągłe wgłębienie w murze, zwykle zamknięte górą półkoliście, czasem przesklepione konchą.

Portal

ozdobne obramienie otworu wejściowego, składające się z elementów architektonicznych oraz rzeźbiarskich.

Relief

kompozycja rzeźbiarska wykonana na płycie kamiennej, drewnianej lub metalowej z pozostawieniem w niej tła.

Słownik pojęć został opracowany na podstawie:

encyklopedia.pwn.pl

Galeria dzieł sztuki

ROA9l0bTlUIwC1

Ilustracja o kształcie pionowego prostokąta przedstawia obraz Grigorija Szigala „Przywódca, nauczyciel, przyjaciel”. Ukazuje wnętrze, w którym we wnęce znajduje się pomnik Lenina. Na dole ustawione są ławy, w których siedzą postacie i prowadzą dyskusję. W lewym dolnym rogu stoi kobieta odwrócona w stronę rozmówców. — Grigorij Szigal, „Przywódca, nauczyciel, przyjaciel”, 1936-1937, Państwowe Muzeum Rosyjskie, Petersburg, ussrpainting.blogspot.com, CC BY 3.0

Rnm0fhmsStKPp1

Ilustracja o kształcie poziomego prostokąta przedstawia obraz Aleksandra Kobzdeja „Podaj cegłę”. Ukazuje trzech mężczyzn pracujących na budowie. Mężczyźni stawiają mur z czerwonej cegły. Mężczyzna po lewej stoi z kielnią w ręku i lewą ręką gestykuluje. Środkowy właśnie położył cegłę i trzonkiem kielni ją ustawia. Robotnik po prawej trzyma cegłę i wykonuje ruch młotkiem by ją przepołowić. W tle widoczne są fragmenty metalowych konstrukcji i błękitne niebo. — Aleksander Kobzdej, „Podaj cegłę”, 1950, Muzeum Narodowe, Wrocław, api.culture.pl, CC BY 3.0

R1DbJYgMJ8OkV1

Ilustracja o kształcie poziomego prostokąta przedstawia obraz Heleny Krajewskiej „Brygada młodzieżowa na budowie”. Ukazuje grupę robotników podczas prac budowlanych. Jeden chwyta taczkę, drugi wiezie na taczce cegły, pozostali z tyłu stawiają mur. Po prawej stronie u dołu leżą łopaty na gromadzie ziemi. W tle widoczne są bloki mieszkalne na tle jasnego nieba. — Helena Krajewska, „Brygada młodzieżowa na budowie”, 1949, Muzeum Narodowe, Warszawa, cyfrowe.mnw.art.pl, CC BY 3.0

R1AGrfLhX35ts1

Ilustracja o kształcie poziomego prostokąta przedstawia obraz Wojciecha Fangora „Matka Koreanka” Ukazuje leżącą na polu, martwą matkę, pod której twarzą znajduje się krew. Przy niej siedzi dziecko i chwyta ją za ubranie. W oddali nad zabudowaniami unoszą się chmury dymu. Niebo jest ponure. — Wojciech Fangor, „Matka Koreanka”, 1951, Muzeum Narodowe, Warszawa cyfrowe.mnw.art.pl, CC BY 3.0

RdZApB18sWHIw1

Ilustracja o kształcie pionowego prostokąta przedstawia plakat Lucjana Jagodzińskiego „Coś TY zrobił dla realizacji planu?”. Ukazuje na żółtym tle młodego mężczyznę w sile wieku w bluzie i białej koszuli. Młodzieniec ma wyciągniętą przed siebie rękę i palcem wskazuje na widza. Również przed siebie ma skierowany wzrok. Na dole, na czerwonym pasku znajduje się biały napis będący tytułem plakatu. — Lucjan Jagodziński, „Coś TY zrobił dla realizacji planu?”, 1953, Muzeum Plakatu, Wilanów, bi.gazeta.pl, CC BY 3.0

m969ff10d4c347ea3_0000000000203

Bibliografia

A. Bogusz, Budowa PKiN, PWN, Warszawa 1975.

B. Garliński, Architektura Polska, Państwowe Wydawnictwa Techniczne, Warszawa 1953.

D. Grzybkowska‑Lewicka, Pałac Kultury i Nauki jako obiekt kultowy PRL‑u, [w:] Renowacje i Zabytki nr 3 (15) 2005.

Historia Wiek XIX i XX, pod red. B. Kaczorowskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002.J. Studzińska, Socrealizm w malarstwie polskim , Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2014.

http://quart.uni.wroc.pl/archiwum/2016/39/pelne/quart39_05_Niedojadlo.pdf (dostęp z dnia 31.03.2018)

Manifestacje realizmu socjalistycznego w sztuce