Mapy tematyczne

Polska leży w Europie Środkowej, między Morzem Bałtyckim na północy oraz Karpatami i Sudetami na południu. Jest jednym z większych, pod względem powierzchni, krajów w Europie. Z tego materiału dowiesz się, jakie jest położenie matematyczne, polityczne i fizycznogeograficzne naszego kraju, poznasz także konsekwencje tego położenia.

Powierzchnia

Całkowita powierzchnia Polski wynosi 322 719 kmIndeks górny 2², z czego obszar lądowy z wodami śródlądowymi zajmuje 311 905 kmIndeks górny 2² (96,6%). Do powierzchni kraju wlicza się również część morskich wód wewnętrznych (810 kmIndeks górny 2² – część Jeziora Nowowarpieńskiego i część Zalewu Szczecińskiego wraz ze Świną i Dziwną oraz Zalewem Kamieńskim, Odrą pomiędzy Zalewem Szczecińskim a wodami portu Szczecin, część Zatoki Gdańskiej, część Zalewu Wiślanego, część wód portów oraz część wód znajdujących się pomiędzy linią brzegu morskiego a linią podstawową morza terytorialnego). Całkowita powierzchnia morskich wód wewnętrznych wynosi 2 041 kmIndeks górny 2², a morza terytorialnego (pas wody odległy od linii brzegowej o 12 mil morskich, czyli o ok. 22 km) 8 783 kmIndeks górny 2².

RtAecUTVf0PYH

Mapa przedstawiająca wyznaczone strefy wód wewnętrznych i terytorialnych Polski. Na mapie ukazano linię wybrzeża, mapa pokryta siatką południków i równoleżników co dwa stopnie. W prawym dolnym rogu legenda. Morskie wody wewnętrzne oznaczono kolorem turkusowym, obejmują teren wzdłuż linii wybrzeża obejmując Zalew Szczeciński, Zatokę Gdańską i część Zalewu Wiślanego. Teren morza terytorialnego oznaczono kolorem błękitnym, jest to linia równoległa do linii wybrzeża, w oddaleniu około dwudziestu dwóch kilometrów. Wyłączną strefę ekonomiczną oznaczono kolorem jasnofioletowym, jest to teren od Zatoki Pomorskiej w kierunku Bornholmu i dalej na północny wschód (do około dziewiętnastego stopnia długości geograficznej wschodniej), następnie na południe do Zatoki Gdańskiej.

Tabela 1. Podstawowe dane o powierzchni Polski

Indeks górny Źródło: Mały Rocznik Statystyczny Polski 2022., licencja CC BY‑SA 3.0 Indeks górny koniec^{Źródło: Mały Rocznik Statystyczny Polski 2022., licencja CC BY‑SA 3.0}

Położenie

Położenie wybranego obiektu na mapie można opisać jako:

• położenie matematyczne – określenie współrzędnych geograficznych obiektu (długości i szerokości geograficznej),

• położenie polityczne – określenie położenia względem państw, a także innych obiektów o znaczeniu politycznym,

• położenie fizycznogeograficzne – określenie miejsca obiektu względem różnych obiektów przyrodniczych, np. gór, wyżyn, nizin, kotlin, dolin, rzek, jezior, mórz, wysp, półwyspów itp.

Położenie matematyczne

Lądowa część Polski zajmuje obszar między Jastrzębią Górą (54°50'N, 18°18'E) a położonym w Bieszczadach szczytem Opołonek (49°00'N, 22°51'E) oraz zakolem Odry na zachód od Cedyni (52°51'N, 14°07'E) i zakolem Bugu na wschód od Strzyżowa (Zosin – 50°52'N, 24°09'E). Rozciągłość południkowa terytorium Polski (północ–południe) wynosi 5°50', a więc 649 km, a mierzona wzdłuż równoleżnika 52° (wschód–zachód) 10°02', czyli 689 km.

RDsSRToQ5MCil

Na zdjęciu pionowo ustawiony kamień z przymocowaną do niego ciemną tablicą ze srebrnymi napisami. U góry herb Jastrzębiej Góry, poniżej napis: „Gwiazda Północy. Wyznacznik punktu wysuniętego najdalej na północ Rzeczypospolitej Polskiej”. Poniżej oznaczenie długości i szerokości geograficznej punktu – szerokość geograficzna wynosi pięćdziesiąt cztery stopni, pięćdziesiąt minut i osiem sekund; długość geograficzna wynosi osiemnaście stopni, osiemnaście minut i dziesięć sekund. Poniżej napis: „Tablica ufundowana z okazji osiemdziesięciolecia Jastrzębiej Góry przez Towarzystwo miłośników Jastrzębiej Góry i mieszkańców. Dziewiętnasty maja dwa tysiące pierwszego roku”.

Rozciągłość południkowa powoduje różnicę w długości trwania dnia między północną i południową częścią Polski. Latem na północy dzień jest dłuższy o ponad godzinę niż na południu, a zimą przeciwnie. Konsekwencją rozciągłości równoleżnikowej jest natomiast 40‑minutowa różnica czasu słonecznego między zachodnimi i wschodnimi krańcami kraju. Cały obszar kraju leży w strefie czasu środkowoeuropejskiego (czas słoneczny południka 15°E).

W miejscowości Suchowola ( 53°34'46''N 23°06'06''E), położonej w województwie podlaskim, jest zlokalizowany geometryczny środek Europy. Natomiast geometryczny środek Polski znajduje się w miejscowości Piątek (52°04'09''N, 19°28'5''E) położonej ok. 30 km na północ od Łodzi, co upamiętnia stojący na rynku pomnik.

RPdDqfWJfm6c4

Zdjęcie przedstawia głaz stojący na kostce brukowej. Na głazie jest mosiężna tablica przypominająca słońce. Ma dużą tarczę i małe promienie. Na tarczy jest koń i krzyż. Kostka brukowa pod głazem układa się w promienie. W tle rosną drzewa w parku oraz znajduje się kościół.

R1NrX5OIW83X3

Zdjęcie przedstawia pomnik stojący w pobliżu skweru. Pomnik to koło wykonane z metalu. Koło z góry na dół jest podzielone na pół. W środku koła jest okrągła dziura. Prawa strona części koła jest jednolita, a lewa poprzecinana na cztery półokręgi - odchylają się względem siebie jak w trójwymiarze. W tle pomnika stoją budynki.

Położenie polityczne i granice

Granice Polski podlegały zmianom na przestrzeni dziejów. Obecny kształt Polski, wyznaczany przebiegiem granic państwowych, jest regularny i charakteryzuje się dużą zwartością terytorialną. Świadczy o tym zbliżona rozciągłość południkowa i równoleżnikowa (z południa na północ 649 km, z zachodu na wschód 689 km) oraz relatywnie mała wartość współczynnika rozwinięcia granicwspółczynnik rozwinięcia granicwspółczynnika rozwinięcia granic, który wynosi 1,77 i należy do najniższych w Europie.

Łączna długość granicy Polski wynosi 3 572 km. W przeważającej części ma ona charakter naturalny i biegnie wzdłuż rzek, górskich grani i morskiego brzegu. Najdłuższa jest granica południowa prowadząca partiami szczytowymi gór (Karpat i Sudetów). Ma ona długość 1 337 km. Granica biegnąca wzdłuż rzek (odcinki Bugu, Odry, Nysy Łużyckiej) stanowi 830 km. Najkrótsza jest granica z Litwą wynosząca    104 km. Pozostałe odcinki granicy Polski mają długość 864 km.

Polska leży w środkowej części Europy i należy do grupy największych europejskich krajów. Pod względem powierzchni zajmuje 9 miejsce wśród 46 państw Europy. Polska graniczy z 7 krajami – Rosją na północy, Litwą na północnym wschodzie, Białorusią i Ukrainą na wschodzie, Słowacją i Czechami na południu oraz Niemcami na zachodzie.

Na północy granica państwa przebiega wzdłuż linii wód terytorialnych Morza Bałtyckiego. Najdłuższa, licząca blisko 800 km, jest granica z Czechami, biegnąca w znacznej części wzdłuż Sudetów. Nieco krótsze są odcinki graniczne z Ukrainą i Słowacją – długość każdego z nich przekracza 500 km. Najmniejszą długość, nieznacznie przekraczającą 100 km, ma granica z Litwą. Wschodnia granica (z Białorusią i Ukrainą) i część północnej granicy Polski (z Rosją) jest jednocześnie granicą Unii Europejskiej.

Tabela 2. Długość granic Polski

Indeks górny Źródło danych: Mały Rocznik Statystyczny Polski 2022., CC BY‑SA 3.0 Indeks górny koniec^{Źródło danych: Mały Rocznik Statystyczny Polski 2022., CC BY‑SA 3.0}

Położenie Polski między krajami Europy Wschodniej i Zachodniej oraz Północnej i Południowej sprzyja rozwojowi transportu lądowego. Dlatego większość dróg, zwłaszcza autostrad i magistrali kolejowych, przebiega w kierunkach północ‑południe oraz wschód‑zachód. Ważną konsekwencją politycznego położenia Polski jest także bezpieczeństwo militarne.

R1YZk5pA3KxeR

Mapa Polski z najważniejszymi trasami komunikacyjnymi. Granice Polski oznaczone czarnymi liniami, granice województw szarymi, powierzchnia kraju oznaczona na biało, naniesiono na niej sieć dróg opisanych w legendzie. Podwójnymi czerwonymi liniami oznaczono autostrady, podwójnymi pomarańczowymi liniami drogi ekspresowe. Numery dróg naniesiono przy pomocy czerwonych prostokątów z numerami na biało; oznaczono przejścia graniczne i największe miejscowości. Na mapie siatka południków i równoleżników co dwa stopnie.

RIEOpDyS7YcWo

Zdjęcie przedstawia widok na jezdnię autostrady. Składa się z dwóch pasów ruchu oraz dodatkowego pasa po prawej stronie. Po bokach barierki, z prawej strony latarnie. Po lewej stronie, za barkami, pas zieleni, a za nim kolejna jezdnia dla ruchu w przeciwnym kierunku.

RmjOAf0UlsGg7

Zdjęcie przedstawia widok z góry na dwie równoległe do siebie linie torów kolejowych. Nad nimi słupy z przewodami trakcji elektrycznej.

Położenie fizycznogeograficzne

Pod względem fizycznogeograficznym terytorium Polski wykazuje strukturę pasową, będącą konsekwencją budowy geologicznej i historii rozwoju rzeźby, m.in. ruchów górotwórczych i zlodowaceń plejstoceńskich.

Polska leży nad Morzem Bałtyckim. Długość linii brzegowej wynosi 770 km.

Obszary nizinne o wysokości bezwzględnej do 300 m n.p.m zajmują 91,4% powierzchni. W ich skład wchodzą: pobrzeża (Szczecińskie, Koszalińskie i Gdańskie) i niziny (Szczecińska), pojezierza (Pomorskie, Mazurskie) i niziny środkowopolskie (Wielkopolska, Mazowiecka, Podlaska, Śląska). Pas nizin jest częścią rozległej Niziny Środkowoeuropejskiej i zachodniej części Niziny Wschodnioeuropejskiej (według Bazy Danych Ogólnogeograficznych).

Od południowego wschodu z nizinami sąsiaduje pas wyżyn z wysokościami bezwzględnymi 300–500 m n.p.m. W ich skład wchodzą m.in.: Wyżyna Śląska, Wyżyna Woźnicko‑Wieluńska, Wyżyna Krakowsko‑Częstochowska, Wyżyna Przedborska, Wyżyna Kielecka z Górami Świętokrzyskimi i Wyżyna Lubelska z Roztoczem.

Wzdłuż południowych krańców Polski przebiegają pasma Karpat (Tatry i Beskidy) i Sudetów. W ich skład wchodzą pasma niskich (500–600 m n.p.m.), średnich (600–1 000 m n.p.m.) i wysokich gór (powyżej 1 000 m n.p.m.), oddzielone od pasa wyżyn kotlinami podgórskimi.

RInnsVUZOfK5I

Mapa przedstawia pasowość rzeźby Polski. Niziny występują na północy i w centrum, natomiast obszary górskie i wyżynne na południu. Zaczynając od południa wyróżnia się następujące pasy: gór, kotlin podkarpackich, wyżyn, nizin środkowopolskich, pojezierzy i pobrzeży.

Na Żuławach, w Marzęcinie, znajduje się najniżej położony punkt Polski (-2,2 m n.p.m.) – do niedawna za najniższy uważano punkt znajdujący się w sąsiedztwie wsi Raczki Elbląskie (- 1,8 m n.p.m.) i wiele źródeł nadal na to wskazuje. Najwyżej położonym punktem Polski jest szczyt Rysy (2 499 m n.p.m.) w Tatrach Wysokich. Całkowita różnica wysokości w granicach terytorium Polski przekracza więc 2 500 m, a średnia wysokość wynosi 173 m n.p.m.

Tabela. Pionowe zróżnicowanie powierzchni Polski

Indeks górny Źródło danych: Mały Rocznik Statystyczny Polski 2022, CC BY‑SA 3.0 Indeks górny koniec^{Źródło danych: Mały Rocznik Statystyczny Polski 2022, CC BY‑SA 3.0}

Przez terytorium Polski biegnie ważna granica fizycznogeograficzna między Europą Wschodnią a Europą Zachodnią. Wyznacza ją strefa kontaktu prekambryjskiej platformy wschodnioeuropejskiej z paleozoiczną platformą zachodniej i środkowej Europy.

Terytorium Polski leży w strefie klimatu umiarkowanego ciepłego o charakterystycznych cechach przejściowych – wpływach morskich na zachodzie i kontynentalnych na wschodzie. Klimat jest raczej łagodny, nie występują długotrwałe, mroźne zimy i upalne lata.

Na terenie Polski przeważają gleby o małej i średniej żyzności wymagające obfitego nawożenia organicznego i mineralnego oraz stosowania innych zabiegów agrotechnicznych. Gleby żyzne zajmują tylko około 20% powierzchni gruntów ornych.

Najczęściej spotykanymi zbiorowiskami leśnymi są bory iglaste i lasy mieszane, a na żyznych glebach wielogatunkowe lasy liściaste. Przez teren Polski przebiegają granice zasięgu gatunków roślin właściwych dla różnych części Europy (buka, jodły, świerka i in.).

Niemal cały obszar kraju leży w zlewisku Morza Bałtyckiego, w tym ponad 90% przypada na dorzecza Wisły i Odry. Pozostałą część odwadniają rzeki przymorza i rzeki dorzecza Niemna. Niewielkie obszary należą do zlewiska Morza Czarnego i Północnego.

RBD237T6cnXWq

Ilustracja przedstawia mapę typów klimatu w Europie. Kolorami oznaczono typy klimatu, układają się one pasami o przebiegu równoleżnikowym. Na północy kontynentu klimat polarny i subpolarny, dalej na południe umiarkowany chłodny (kolejno od wschodu - odmiana kontynentalna, przejściowa i morska). Kolejnym pasem jest klimat umiarkowany ciepły (od wschodu kolejno w trzech odmianach kontynentalnej, przejściowej i morskiej). Na południu klimat podzwrotnikowy wilgotny (śródziemnomorski).

RsyHLMW71sdsp

Ilustracja przedstawia mapę hipsometryczną Europy. W obrębie lądów występują obszary w kolorze zielonym, żółtym, pomarańczowym i czerwonym. Morza zaznaczono kolorem niebieskim. Na mapie opisano nazwy półwyspów, wysp, nizin, wyżyn i pasm górskich, mórz, zatok, rzek i jezior. Oznaczono i opisano główne miasta. Oznaczono czarnymi kropkami i opisano szczyty górskie. Mapa pokryta jest równoleżnikami i południkami. Podano współrzędne geograficzne skrajnych punktów: zachód – Przylądek Roca 9°27’ W, południe – Przylądek Marroqui 35°58’ N, północ – Przylądek Nordkyn 71°08’ N, wschód – Ujście Bajdaraty 68°14’ E. Czerwonymi liniami oddzielono wielkie regiony fizycznogeograficzne: Europa Północna, Europa Zachodnia, Europa Południowa, Europa Wschodnia. Mapa zawiera południki i równoleżniki, dookoła mapy w białej ramce opisano współrzędne geograficzne co dziesięć stopni.

RxhVCpRFudhuj

Mapa przedstawiająca gleby Polski. Oznaczono je różnymi kolorami. Wyróżniono różne rodzaje gleb bielicowych, płowych, brunatnych, czarnoziemy, rędziny, mady, gleby torfowe i glejoziemne, inicjalne i słabo wykształcone oraz gleby antropogeniczne.

Konsekwencją takiego fizycznogeograficznego położenia Polski są:

• zmienne warunki pogodowe wynikające z położenia w strefie klimatu umiarkowanego ciepłego o cechach przejściowych,

• dobre warunki klimatyczne sprzyjające rozwojowi rolnictwa, którego produktywność może ograniczać jednak obniżona żyzność gleb,

• równinne ukształtowanie terenu korzystne dla zabudowy mieszkaniowej i przemysłowej oraz uprawy rolnej.

1

Polecenie 3

Zaznacz kolorem czerwonym granicę między klimatem umiarkowanym a podzwrotnikowym.

R1TCzg1m0HKnY

Wskazówki i klucze odpowiedzi

Pokaż podpowiedź

Przeanalizuj mapę klimatyczną Europy. Zwróć uwagę na przebieg strefy klimatów umiarkowanych i podzwrotnikowych, następnie narysuj granicę pomiędzy tymi strefami.

Pokaż odpowiedź

Rym7RZAtYsT7W

Ilustracja

Polecenie 3

Określ położenie na mapie Europy granicy między klimatem umiarkowanym a podzwrotnikowym.

R1aFSoupKMBFH

Podsumowanie

• Polska leży w Europie Środkowej, między Morzem Bałtyckim na północy oraz Karpatami i Sudetami na południu.

• Powierzchnia Polski wynosi 322,7 tys. kmIndeks górny 2².

• Obecny kształt Polski jest regularny i charakteryzuje się dużą zwartością terytorialną.

• Granice Polski mają głównie charakter naturalny.

• Polska graniczy z 7 krajami – Rosją, Litwą, Białorusią, Ukrainą, Słowacją, Czechami i Niemcami.

• Przez terytorium Polski biegnie ważna granica fizycznogeograficzna między Europą Wschodnią a Europą Zachodnią.

• Ukształtowanie powierzchni Polski charakteryzuje się pasowością.

• Terytorium Polski leży w strefie klimatu umiarkowanego ciepłego o charakterystycznych cechach klimatu przejściowego.

• Niemal cały obszar kraju leży w zlewisku Morza Bałtyckiego.

Słownik

Ćwiczenia

Bibliografia

Majerczak E., Majerczak M., (2019), Geografia Polski, Warszawa: Wydawnictwo Arystoteles.

Wejner K., Samborski M., (2016), Geografia Polski, Warszawa: PWH „Arti”.

Notatnik