Panuje przekonanie, że mchy obrastają północną stronę pni drzew i dzięki temu mogą zabłąkanemu wędrowcowi zastąpić kompas. Tymczasem prawdą jest tylko to, że rosną liczniej na zacienionej na przykład przez inne drzewa powierzchni pnia, gdzie mają więcej wilgoci.

Ryh5yVdO5Vr7u1

Zdjęcie przedstawiające łodyżki płonnika gotowe do rozmnażania płciowego

1. Środowisko życia i charakterystyka mchów

Mchy to niewielkie rośliny tworzące gęste skupiska przypominające miękkie poduchy, tzw. darnie. Podobnie jak glony są organizmami samożywnymi, które do życia potrzebują wody, soli mineralnych, dwutlenku węgla i światła. Cechuje je odporność na długotrwałą suszę. Zwarta grupa tych roślin potrafi gromadzić duże ilości wody w licznych wąskich przestrzeniach pomiędzy poszczególnymi osobnikami i częściami ich ciała. Gdy wokół podłoże wysycha, mchy nadal dobrze funkcjonują. Nawet zupełnie wysuszone i pozornie martwe mogą po ponownym nawilżeniu kontynuować procesy życiowe.

Obserwacja 1

Wyjaśnienie, jak mech wchłania i zatrzymuje wodę.

Co będzie potrzebne

• zasuszone okazy mchu,

• spodeczek z wodą.

Instrukcja

1. Umieść jedną roślinę mchu na spodeczku wypełnionym wodą i obserwuj położenie listków.

2. Pozostaw mokrą roślinę do wysuszenia i zwróć uwagę na to, co stanie się z listkami.

3. Wyjaśnij obserwowane zjawisko.

Podsumowanie

Listki suchej rośliny przylegają do łodyżki. Pod wpływem wilgoci rozchylają się szeroko, a wysychając, znów zbliżają się do łodyżki. Dzięki temu woda może zostać zatrzymana w wąskich szczelinach pomiędzy organami.

R1Z1c1H8poFja1

Film przedstawia kępę mchu umieszczoną w podstawce wypełnionej wodą. Listki przylegają do łodyżek. W podstawce wypełnionej wodą widzimy pojedynczą, rozgałęzioną łodyżkę mchu, która zanurza się w wodzie, a w tym czasie listki rozchylają sie na zewnątrz. Kępa mchu zostaje włożona do wody, potem z niej wyjęta i suszona suszarką do włosów. Na zbliżeniu widać, jak listki przytulają sie do łodyżki.

Film przedstawia kępę mchu umieszczoną w podstawce wypełnionej wodą. Listki przylegają do łodyżek. W podstawce wypełnionej wodą widzimy pojedynczą, rozgałęzioną łodyżkę mchu, która zanurza się w wodzie, a w tym czasie listki rozchylają sie na zewnątrz. Kępa mchu zostaje włożona do wody, potem z niej wyjęta i suszona suszarką do włosów. Na zbliżeniu widać, jak listki przytulają sie do łodyżki.

Film dostępny na portalu epodreczniki.pl

Film przedstawia kępę mchu umieszczoną w podstawce wypełnionej wodą. Listki przylegają do łodyżek. W podstawce wypełnionej wodą widzimy pojedynczą, rozgałęzioną łodyżkę mchu, która zanurza się w wodzie, a w tym czasie listki rozchylają sie na zewnątrz. Kępa mchu zostaje włożona do wody, potem z niej wyjęta i suszona suszarką do włosów. Na zbliżeniu widać, jak listki przytulają sie do łodyżki.

Dzięki zdolności do wchłaniania wody mchy występują we wszystkich strefach klimatycznych, jednak większość gatunków najczęściej można spotkać na obszarach klimatu umiarkowanego. Żyją w bardzo różnych siedliskach – od zupełnie suchych po bardzo wilgotne. Pojawiają się w lasach lub nad brzegami strumieni, na wilgotnych łąkach i bagnach. Rosną w cienistych i wilgotnych miejscach na glebie, powalonych pniach i korze drzew, na skałach i kamieniach. Niektóre przystosowały się do życia na wydmach lub w wodzie. Nie ma ich jedynie w morzach. Są i takie gatunki, które obrastają mury, dachy i nieuczęszczane drogi w środowisku miejskim.

Rvmf5hgUA9nix1

Fotografia przedstawia przewrócone, rozłożyste drzewo o kilku pniach. Jego pnie są obrośnięte zielonym mchem. Po prawej wznoszą się wyrwane z ziemi korzenie drzewa, obrośnięte zielonymi roślinami z niebieskimi kwiatami. Przy zwalonym pniu rośnie małe drzewko – jawor.

R3yui32capSpn1

Fotografia przedstawia niewielki strumień, płynący po skalistym podłożu. Brzegi strumienia pokryte są zielonymi „poduchami” mchów. Obok rośnie trawa.

R81ITzqUDY7zm1

Fotografia przedstawia teren o zabarwieniu brunatnym, porośnięty gęsto mchem torfowcem. Jest podmokły, gdyż w zagłębieniach znajdują się kałuże wody. W głębi rosną drzewa, pojedynczo i w skupieniach. Taki krajobraz jest charakterystyczny dla torfowisk i bagien.

RDe2fvkG1bjKP1

Fotografia przedstawia krajobraz górski ze skałami na szczytach. Na skałach są porosty w postaci pomarańczowych plam. Między skałami na pierwszym planie rośnie grubo jasnozielony mech. Oprócz mchu rosną tu iglaste krzewy i trawy w kolorze szarym

R19rijkJEWJKQ1

Fotografia przedstawia wnętrze tropikalnego lasu w różnych odcieniach zieleni. Wygięte pnie są grubo obrośnięte mchem. Gdzieniegdzie wystają spod niego liście. Mech zwisa też z gałęzi drzew. Poniżej rosną paprocie.

R1anvX0SYr6It1

Fotografia przedstawia mur, zbudowany z szarych prostokątnych części spojonych białą zaprawą. Ze szczelin między nimi wyrastają jasno zielone kępy mchu.

Mchy charakteryzują się prostszą budową niż inne rośliny lądowe. Nie posiadają wyspecjalizowanej tkanki, która przewodzi wodę i substancje odżywcze między częściami rośliny. Nie mają tkanki okrywającej, dzięki czemu mogą wchłaniać wodę przez liście. Zamiast korzeni mają chwytniki, zamiast łodygi – łodyżkę, a zamiast liści – listki. Nazwy organów mchów będące zdrobnieniami nie oznaczają, że są to liście czy łodygi mniejsze niż zwykle u roślin. Za pomocą takich nazw systematycy roślin informują, że te organy są jedynie w pewnym stopniu podobne do liści i łodyg roślin naczyniowych. Taka budowa organów pozwala mimo wszystko zaliczyć mchy do organowcóworganowceorganowców. Rozmnażają się płciowo oraz bezpłciowo przez zarodniki.

2. Budowa mchu płonnika

Płonnik pospolity rośnie w wilgotnych lasach i na łąkach. Występuje gromadnie, tworząc puszyste darnie. Można go spotkać w całej Polsce. Jest dosyć duży, osiąga nawet 30 cm wysokości. Jego część nadziemną stanowi prosta lub rozgałęziona ulistniona łodyżka. Drobne, zielone listki prowadzą fotosyntezę oraz wchłaniają i magazynują wodę. Pobierają ją całą powierzchnią z wilgotnego powietrza, deszczu lub rosy. Kiedy wysychają, zwijają się i ściśle przylegają do łodyżki, co zmniejsza powierzchnię, przez którą roślina może wyparowywać wodę. Z dolnej części łodyżki wyrastają cienkie, nitkowate chwytnikichwytnikichwytniki. Służą one roślinie do umocowania w podłożu. Na szczycie ulistnionej łodyżki latem wyrasta łodyżka bezlistna – długa, pozbawiona chlorofilu i zakończona zarodnią. Powstają w niej drobniutkie zarodniki. Kiedy powietrze jest suche, komórki zarodni kurczą się, w wyniku czego odpada jej wieczko i uwalniają się zarodniki. Są one roznoszone przez wiatr – tym dalej, im wyżej znajduje się zarodnia.

R1RQpTOz6QGLO1

Ilustracja przedstawia dwie łodyżki mchu płonnika z opisami po lewej stronie. U dołu są to brązowe, niewielkie chwytniki. Ich zadaniem jest utrzymanie mchu w podłożu i pobieranie wody z solami mineralnymi. Wyżej znajdują się zielone, ulistnione łodyżki. Listki prowadzą fotosyntezę i chłoną wodę. Nad listkami wyrastają oliwkowe łodyżki bezlistne. Na ich szczycie znajdują się zgrubienia – zarodnie. Prawa jest cienka i okryta czapeczką. Lewa ma otwarte wieczko i z puszki zarodni wysypują się zarodniki.

3. Mech torfowiec i inne mchy

Torfowce to mchy ściśle związane ze środowiskiem wodnym. Wraz z innymi roślinami tworzą niezwykłe zbiorowiska roślinne – torfowiska. Powstają one na zarastających jeziorach lub powoli płynących, krętych rzekach. Wielkie, miękkie darnie torfowców są naturalnymi magazynami wód opadowych.

Łodyżki pojedynczej rośliny torfowca mają liczne, gęsto ulistnione odgałęzienia. Cienkie listki zbudowane są z dwóch rodzajów komórek. Żywe, zielone, wyposażone w chloroplasty prowadzą fotosyntezę. Pomiędzy nimi leżą martwe, beczułkowate komórki służące jako zbiorniki wody. Ich grube ściany mają otworki, przez które woda wnika do wnętrza. Dzięki temu torfowce nasiąkają wodą jak gąbka i mogą zgromadzić jej nawet kilkanaście razy więcej niż same ważą.

R1Nf7cwuWHg261

Ilustracja przedstawia pojedynczą, ciemnozieloną łodyżkę mchu torfowca. Na boki wyrastają z niej żółto zielone odgałęzienia z drobnymi listkami. Na szczycie wznoszą się trzy brązowe, jajowate zarodnie.

R114uMXASswVn1

Ilustracja przedstawia u góry dwie szare, siatkowate struktury o ciemniejszej krawędzi dolnej. To zbliżenie listków mchu torfowca. Od jednego w dół powiększenie mikroskopowe. W nim ukazano, że siateczka to w rzeczywistości cienkie komórki, w których mieszczą się nieliczne jasnozielone chloroplasty.

Re03vVQWyv8U01

Ilustracja w kolorze szarym przedstawia dwa przekroje przez listki torfowca: z góry i z boku. Po lewej siatkowata struktura z wydłużonymi tworami z licznymi pęcherzykami. Między nimi łódkowate otwory w ścianach komórkowych. Po prawej podłużny twór, złożony na przemian z grubszych, czworokątnych komórek o grubych ścianach i cienkich komórek z pęcherzykami.

Torfowce mają zdolność nieograniczonego wzrostu. Podczas gdy wierzchołek rośliny stale się wydłuża, dolna, zanurzona w wodzie część stopniowo obumiera. Bez dostępu do tlenu ze szczątków torfowców formuje się miękka, brunatna masa – torf, którego głównym składnikiem chemicznym jest węgiel. Z odkładających się stale warstw tworzą się grube, mające czasem kilkanaście metrów grubości pokłady tego surowca. Proces powstawania torfu trwa niekiedy kilka tysięcy lat.

Mchy zaliczane są do organizmów pionierskich. Jako jedne z pierwszych pojawiają się na odsłonietej po pożarach glebie, rosną na nagich skałach oraz w surowym klimacie. Należy do nich między innymi skrętek wilgociomierczy spotykany często na pogorzeliskach i hałdach górniczych. Jak sama nazwa sugeruje, jego łodyżka skręca się pod wpływem wilgoci, co może być wskaźnikiem stanu wilgotności powietrza. Rokietnik pospolity występuje w borach sosnowych, gdzie tworzy luźne, zielone i żółtozielone darnie. Wykorzystywany jest jako roślina wskaźnikowa skażeń środowiska. Rzadko wytwarza zarodnie z zarodnikami. Bielistka siwa rośnie w podmokłych lasach sosnowych, na wilgotnych łąkach i wrzosowiskach. Tworzy charakterystyczne, zwarte skupiska. Na kwaśnych glebach w borach iglastych i mieszanych oraz na torfowiskach spotykany jest widłoząb widlasty. Jego cechą charakterystyczną są widlasto zakończone listki. Zdrojek pospolity preferuje czyste wody płynące i stojące, gęsto porasta podwodne kamienie. Sprowadzany z zagranicy, jest chętnie sadzony w akwariach. Z kolei pędzlik murowy to jeden z mchów najczęściej spotykanych w mieście. Tworzy zwarte darnie o krótkich łodyżkach. Na szczycie zarodni ma charakterystyczny pędzelek.

R3EgxYA5p85ce1

Pokaz slajdów mchów. 1. Płonnik pospolity – składnik wielu ekosystemów, 2. Rokietnik pospolity – wskaźnik skażenia środowiska metalami ciężkimi, 3. Bielistka sina – wyschnięta ma szarozieloną barwę, 4. Skrętek wilgociomierczy skręca łodyżkę pod wpływem wilgoci, 5. Widłoząb miotlasty – pospolity mech naszych lasów, 6. Zdrojek – mech żyjący w wodzie, 7. Pędzlik murowy – typowy na miejskich murach.

R1aiBiMkTIYLg1

Pokaz slajdów mchów. 1. Płonnik pospolity – składnik wielu ekosystemów, 2. Rokietnik pospolity – wskaźnik skażenia środowiska metalami ciężkimi, 3. Bielistka sina – wyschnięta ma szarozieloną barwę, 4. Skrętek wilgociomierczy skręca łodyżkę pod wpływem wilgoci, 5. Widłoząb miotlasty – pospolity mech naszych lasów, 6. Zdrojek – mech żyjący w wodzie, 7. Pędzlik murowy – typowy na miejskich murach.

RPBPRjxnV0s4N1

Pokaz slajdów mchów. 1. Płonnik pospolity – składnik wielu ekosystemów, 2. Rokietnik pospolity – wskaźnik skażenia środowiska metalami ciężkimi, 3. Bielistka sina – wyschnięta ma szarozieloną barwę, 4. Skrętek wilgociomierczy skręca łodyżkę pod wpływem wilgoci, 5. Widłoząb miotlasty – pospolity mech naszych lasów, 6. Zdrojek – mech żyjący w wodzie, 7. Pędzlik murowy – typowy na miejskich murach.

R1CEkBpeJt90x1

Pokaz slajdów mchów. 1. Płonnik pospolity – składnik wielu ekosystemów, 2. Rokietnik pospolity – wskaźnik skażenia środowiska metalami ciężkimi, 3. Bielistka sina – wyschnięta ma szarozieloną barwę, 4. Skrętek wilgociomierczy skręca łodyżkę pod wpływem wilgoci, 5. Widłoząb miotlasty – pospolity mech naszych lasów, 6. Zdrojek – mech żyjący w wodzie, 7. Pędzlik murowy – typowy na miejskich murach.

RyxXDSiyBqIqg1

Pokaz slajdów mchów. 1. Płonnik pospolity – składnik wielu ekosystemów, 2. Rokietnik pospolity – wskaźnik skażenia środowiska metalami ciężkimi, 3. Bielistka sina – wyschnięta ma szarozieloną barwę, 4. Skrętek wilgociomierczy skręca łodyżkę pod wpływem wilgoci, 5. Widłoząb miotlasty – pospolity mech naszych lasów, 6. Zdrojek – mech żyjący w wodzie, 7. Pędzlik murowy – typowy na miejskich murach.

R1Z73Bl9yUinY1

Pokaz slajdów mchów. 1. Płonnik pospolity – składnik wielu ekosystemów, 2. Rokietnik pospolity – wskaźnik skażenia środowiska metalami ciężkimi, 3. Bielistka sina – wyschnięta ma szarozieloną barwę, 4. Skrętek wilgociomierczy skręca łodyżkę pod wpływem wilgoci, 5. Widłoząb miotlasty – pospolity mech naszych lasów, 6. Zdrojek – mech żyjący w wodzie, 7. Pędzlik murowy – typowy na miejskich murach.

RqYmoteaKqrJ91

Pokaz slajdów mchów. 1. Płonnik pospolity – składnik wielu ekosystemów, 2. Rokietnik pospolity – wskaźnik skażenia środowiska metalami ciężkimi, 3. Bielistka sina – wyschnięta ma szarozieloną barwę, 4. Skrętek wilgociomierczy skręca łodyżkę pod wpływem wilgoci, 5. Widłoząb miotlasty – pospolity mech naszych lasów, 6. Zdrojek – mech żyjący w wodzie, 7. Pędzlik murowy – typowy na miejskich murach.

4. Rozmnażanie mchów

Rozmnażanie mchów przebiega cyklicznie w dwóch etapach zwanych przemianą pokoleńprzemiana pokoleńprzemianą pokoleń. W jednym roślina rozmnaża się płciowo, w drugim bezpłciowo. Pokoleniem rozmnażającym się płciowo jest zielona, ulistniona łodyżka posiadająca organy płciowe produkujące gamety. Pokolenie bezpłciowe stanowi osadzona na niej bezlistna łodyżka z zarodnią. Cykl życiowy rozpoczyna zarodnik, z którego wyrasta kilkumilimetrowa, nitkowata zielona struktura zwana splątkiemspląteksplątkiem. Daje ona początek licznym ulistnionym łodyżkom. Każda z nich na szczycie wytwarza plemniki albo komórki jajowe. Łodyżki rosną bardzo blisko siebie, dzięki czemu plemniki mogą w kroplach wody przepłynąć do komórek jajowych. Po zapłodnieniu na szczycie ulistnionej łodyżki wyrasta łodyżka z zarodnią rozmnażająca się bezpłciowo – przez zarodniki.

R1JirXDXHMQv81

Ilustracja składa się z kilkukolorowych rysunków i przedstawia schematycznie cykl rozwojowy mchu płonnika. Po lewej znajdują się dwie zielone łodyżki z pomarańczowo żółtymi, otwartymi kielichami na szczycie. Są one połączone błękitną kroplą wody. W jednym kielichu znajduje się wiele białych nitek, czyli plemników. To osobnik męski. W drugim na dnie kielicha leży fioletowa komórka jajowa. To osobnik żeński. Strzałki wskazują, że plemniki w kropli wody przepływają do komórki jajowej. Środkowy rysunek ukazuje zapłodnioną komórkę jajową w zamkniętym żółtym kielichu. To zarodnia. Od niej strzałka prowadzi do dwóch roślin mchu po prawej. Na jednej zarodnia jest okryta czapeczką. Na drugiej zarodnia dojrzała i wysypują się z niej brązowe zarodniki. Na dole powiększenie: w bezowym owalu znajdują się dwie brązowe kulki – zarodniki. W lewo wyrósł z nich zielony, nitkowaty splątek. Strzałka w lewo wskazuje dorosłe mchy: żeński i męski. Cykl może się powtórzyć.

U mchów pokolenie płciowe pod wieloma względami przeważa nad pokoleniem bezpłciowym. Pokolenie płciowe ma postać samożywnej rośliny i jest znacznie większe od pokolenia bezpłciowego. Funkcjonuje przez cały cykl rozwojowy, natomiast łodyżka z zarodniami pojawia się zwykle na wiosnę i po wysianiu zarodników obumiera.

Ryh5yVdO5Vr7u1

Zdjęcie przedstawiające łodyżki płonnika gotowe do rozmnażania płciowego

5. Znaczenie mchów

Mchy żyjące na skałach, wydmach i w innych niedostępnych miejscach, podobnie jak porosty przyczyniają się do tworzenia gleby. Ich obumarłe szczątki wzbogacają podłoże w próchnicę, przygotowując je dla innych bardziej wymagających roślin. Dzięki ich obecności woda opadowa nie spływa po podłożu bezpośrednio do rzek, lecz jest magazynowana w darniach. W ten sposób mchy chronią przed gwałtownym podnoszeniem się poziomu wód w rzekach, co zmniejsza groźbę powodzi. Zwarta darń tych roślin chroni też glebę przed erozją (wymywaniem przez wodę opadową, wywiewaniem przez wiatr). Warstwa mchów i ściółki jest środowiskiem życia olbrzymiej liczby pierwotniaków, grzybów oraz zwierząt bezkręgowych (ślimaków, owadów, pająków) i drobnych kręgowców (żaby, jaszczurki, gryzonie).

Torf ma liczne zastosowania w ogrodnictwie i rolnictwie, lecznictwie i kosmetyce. Z rozdrobnionego i wymieszanego z wodą torfu powstaje borowina wykorzystywana do rozgrzewających okładów i kąpieli o właściwościach przeciwzapalnych i bakteriobójczych.

Z torfu wytwarza się również papier i tekturę. Doniczki wykonane z torfowej tektury są używane do produkcji rozsady roślin. W Irlandii i Finlandii torf do tej pory jest spalany w celu uzyskania energii cieplnej i elektrycznej.

RkapL26A0s7w71

Fotografia przedstawia ceglane palenisko, osłonięte z przodu trzema metalowymi sztabami. W palenisku płonie bryła torfu. Torf jest tu surowcem energetycznym.

RsCUT0FwG9R4Y1

Fotografia przedstawia kobietę z długimi ciemnymi włosami podczas zabiegu leczniczego. Leży na brzuchu z rękami pod brodą. Skóra jej pleców jest pokryta ciemna masą, czyli borowiną, pochodzącą z torfu. W ten sposób leczy się stany zapalne i choroby mięśni i stawów.

RlgCQMNBMiSGT1

Fotografia przedstawia trzy brązowe doniczki, wykonane z torfu i wypełnione ziemią. Doniczki stoją na metalowej ukośnej kracie. W tle rośnie zielona trawa. W jednej z doniczek rośnie mała, zielona siewka z dwoma listkami.

R1HFQ0ybKgnLS1

Fotografia przedstawia wnętrze japońskiego ogrodu. U góry ogród zamknięty jest białym murem. Pod nim rośnie kilka drzew o cienkich pniach. Kamienne płyty stają się schodami i wiodą w głąb ogrodu, między drzewa. Przy płytach i pod drzewami rośnie żółtozielony dywan z mchów. Z lewej strony fotografii znajdują się kawałki skał i zbiornik wody. Na pierwszym planie niewielki rododendron.

Podsumowanie

• Mchy obficie występują w wilgotnych środowiskach lądowych.

• Są to rośliny zarodnikowe zaliczane do organowców.

• Mchy są zbudowane z ulistnionej łodyżki, na której znajdują się organy płciowe, oraz łodyżki bezlistnej, na której rozwija się zarodnia.

• Mchy regulują krążenie wody w środowisku, są schronieniem i pokarmem dla zwierząt.

• Torf wykorzystywany jest w lecznictwie, ogrodnictwie oraz jako źródło opału.

Słowniczek

Zadania