Andrzej Panufnik

RCZDnsLkJGTQn1

Ilustracja przedstawia zdjęcie Andrzeja Panufnika. Był to muzyk, w komunistycznej Polsce, któremu zakazano grania utworów. Mężczyzna w średnim wieku. Twarz ma zamyśloną, z ust wypuszcza dym, w prawej ręce trzyma fajkę. Ubrany jest w koszulę i czarny sweter.

Muzyka jest wyrazem emocji i uczuć. Ideałem moim jest utwór, w którym treść poetycka łączy się z doskonałością muzycznego rzemiosła. Sama poezja nie decyduje o muzycznej wartości utworu, podobnie jak samo rzemiosło grozi popadnięciem w martwe i suche formułki. Nieprzemijające piękno rodzi się tylko z równowagi obu tych elementów.

Tak o swojej twórczości wypowiadał się wybitny polski kompozytor i dyrygent Andrzej Panufnik, żyjący w latach 1914–1991. Jego pierwszym nauczycielem kompozycji był Kazimierz Sikorski, u którego studiował w latach 1932–1936 w Konserwatorium Muzycznym w Warszawie. Kształcił się także w kierunku dyrygentury początkowo w Wiedniu pod kierunkiem Feliksa Weingartnera, a następnie w Paryżu w klasie Philippe’a Gauberta. Trudne lata wojny i okupacji spędził w Warszawie, gdzie utworzył duet fortepianowy z innym znakomitym polskim kompozytorem, Witoldem Lutosławskim.

RhedBPdoYYvqX1

Ilustracja przedstawia Witolda Lutosławskiego. Starszy mężczyzna oparty jest o blat fortepianu, zapisuje nuty na kartkach. Mężczyzna ubrany jest w szary garnitur, jest bardzo skupiony.

Po II wojnie światowej

Po wojnie pracował jako dyrygent początkowo Orkiestry Filharmonii Krakowskiej, a następnie Filharmonii Warszawskiej. Do jego sukcesów dyrygenckich należały występy m. in. z Berliner Philharmoniker, paryską l’Orchestre National czy London Philharmonic Orchestra. O jego znaczącej pozycji w świecie muzycznym świadczył wybór artysty na wiceprzewodniczącego Międzynarodowej Rady Muzycznej UNESCO w 1950 r. W okresie powojennym Andrzej Panufnik zdobył wiele nagród w prestiżowych konkursach kompozytorskich, m. in. I nagrodę na Konkursie Kompozytorskim im. Karola Szymanowskiego, Nagrodę miasta Krakowa, I nagrodę na Przedolimpijskim Konkursie Kompozytorskim zorganizowanym z okazji Igrzysk Olimpijskich w Helsinkach czy na Konkursie Kompozytorskim im. Fryderyka Chopina w Warszawie (za utwór „Sinfonia Ustica”).

W 1954 r. Andrzej Panufnik opuścił Polskę w związku z ograniczeniem swobód twórczych dla artystów przez komunistów. Konsekwencje decyzji były bardzo poważne – przez wiele lat zabraniano wykonywania i wydawania utworów kompozytora, nie można było wspominać jego nazwiskach w mediach i wszelkich publikacjach.

Andrzej Panufnik zamieszkał na stałe w Anglii, gdzie początkowo rozwijał karierę dyrygencką kierując City of Birmingham Symphony Orchestra, ale później zdecydował się poświęcić całkowicie twórczości kompozytorskiej. W tym okresie dwukrotnie zdobył nagrodę Prix de Composition Musicale Prince Pierre de Monaco, Sibelius Centenary Medal for Composition w Londynie, a także został członkiem honorowym Royal Academy of Music w Londynie.

Rokiem przełomowym dla twórczości Andrzeja Panufnika w Polsce, był 1977, kiedy Zarządowi Głównemu Związku Kompozytorów Polskich udało się zdjąć cenzuralny zakaz dotyczący muzyki wybitnego polskiego kompozytora w wydziale KC PZPR. W tym samym czasie podczas Międzynarodowego Festiwalu Muzyki Współczesnej Warszawska Jesień zabrzmiały utwory Andrzeja Panufnika, m. in. Universal Prayer, Dreamscape czy Sinfonia mistica.

Po roku 1980

R17ECUNYzOeim1

Ilustracja przedstawia okładkę autobiografii kompozytora „Composing Myself” z 1987 r. Na okładce znajdują się trzy zdjęcia mężczyzny w wieku młodzieńczym, dojrzałym i starszym. Pierwsze zdjęcie przedstawia młodzieńca z gęstymi, ciemnymi włosami. Chłopiec ma poważną minę, ubrany jest w białą koszulę, krawat i sweter. Drugie zdjęcie przedstawia dojrzałego chłopaka w ciemnych, gęstych włosach z poważną miną. Trzecie zdjęcie na okładce przedstawia starszego, siwego, uśmiechniętego mężczyznę.

Kolejnym przełomem okazały się lata 80. XX w. – w 1987 r. Andrzej Panufnik otrzymał tytuł członka honorowego Związku Kompozytorów Polskich, w tym samym czasie w Anglii została wydana autobiografia kompozytora Composing Myself.

W 1990 r. otrzymał Nagrodę Ministra Spraw Zagranicznych Rzeczypospolitej Polskiej za zasługi dla kultury polskiej i w tym samym roku przyjechał do swojego kraju, po raz pierwszy od 36 lat! Podczas jego pobytu wiele kompozycji zostało zaprezentowanych w ramach Międzynarodowego Festiwalu Muzyki Współczesnej Warszawska Jesień, także z udziałem artysty jako dyrygenta, m. in. Symfonia nr 10, Harmony, a poem for chamber orchestra czy Koncert skrzypcowy, skomponowany dla wybitnego skrzypka Yehudi Menuhina.

R4pZ90ByFHX1w1

Ilustracja przedstawia wizerunek znakomitego skrzypka Yehudi Menuhina, który prawykonał „Koncert skrzypcowy” Andrzeja Panufnika. Dojrzały mężczyzna z lekko uśmiechniętą twarzą i bujną, gęstą fryzurą. Ubrany jest w koszulę w kratkę i brązowy płaszcz. Ręce skrzyżowane ma na kolanach.

Przed śmiercią, w 1991 r. Andrzej Panufnik zdobył dwa ważne odznaczenia. Królowa brytyjska Elżbieta II nadała kompozytorowi tytuł szlachecki (Sir). Artysta otrzymał również tytuł Doctor honoris causa Akademii Muzycznej w Warszawie.

Najwazniejsze dzieła Andrzeja Panufnika

Pierwszą zachowaną kompozycją stworzoną przez Andrzeja Panufnika, jest Trio fortepianowe (1934 r.). Prawykonania tego utworu w 1936 r. dokonali następujący artyści: Stanisław Jarzębski (skrzypce), Józef Bakman (wiolonczela) i Mieczysław Wajnberg (fortepian). Utwór, wpisujący się w stylistykę neoklasycznąNeoklasycyzmneoklasyczną, stanowi odwołanie do tradycji muzycznej, złożony jest z trzech części: 1. Poco adagio – Allegro – Poco adagio (rozbudowane allegro sonatowe poprzedzone wolnym wstępem), 2. Largo (część wolna o lirycznym charakterze), 3. Presto (scherzo o tanecznym charakterze). Warto przytoczyć słowa kompozytora, dyrygenta i krytyka muzycznego Jana Maklakiewicza, który w następujący sposób wypowiadał się o omawianym utworze Andrzeja Panufnika:

Trio fortepianowe Panufnika tętni szerokim rozmachem, nurtem żywiołowego temperamentu artysty o dużej kulturze muzycznej. Akcenty młodzieńczych buntów, zmagań i poszukiwań, akcenty mocne i zdecydowane, owiane najszczerszym romantyzmem świeżych porywów inwencji tematycznej o nieprawdopodobnie bogatej i różnorodnej skali uczuciowej, które słyszymy w muzyce Panufnika, naprowadzają nas na pewne analogie z muzyką Brahmsa (…).

Kołysanka na 29 instrumentów smyczkowych i 2 harfy jest jednym z wczesnych utworów Andrzeja Panufnika (1947 r.). Do skomponowania Kołysanki artystę zainspirowały nocne spacery nad Tamizą. Jak wspomina kompozytor:

Kiedy podniosłem głowę, zobaczyłem ciemne chmury przepływające powoli przez jaśniejszy krąg księżyca. Fale rzeki i nocne niebo nad zamglonym miastem nasunęły mi pomysł utworu rozgrywającego się w trzech planach: pulsujący rytm harf, który oddawałby spokojny, ciągły nurt rzeki, grupa solowych instrumentów smyczkowych, niektóre grające w ćwierćtonachĆwierćtonyćwierćtonach, dla oddania widoku płynących chmur, a nad tym wszystkim niczym księżyc, który świeci także i nad Polską, polska pieśń ludowa, oparta prawie w całości na skali pentatonicznejPentatonikapentatonicznej i grana kolejno przez solowe instrumenty smyczkowe: skrzypce, następnie altówkę, wreszcie wiolonczelę. Obraz, który miałem przed oczyma, chmury chwilami ukazujące, a chwilami zasłaniające pełny krąg księżyca, muzyka miałaby oddawać w ten sposób, że linia melodii co jakiś czas wynurzałaby się, to znów zatapiała.

Jest to przełomowa kompozycja w historii muzyki polskiej, ponieważ Andrzej Panufnik jako jeden z pierwszych twórców wykorzystał w niej ćwierćtony. Utwór stanowi doskonałe połączenie tradycji (m. in. poprzez nawiązanie do polskiej melodii ludowej Przyjechał do niej, odwołania do skali pentaotnicznej i istotną rolę w prowadzeniu kantyleny) oraz nowoczesności (m. in. poprzez zastosowanie dysonansowej harmoniki, ćwierćtonów).

Andrzej Panufnik niejednokrotnie w swojej twórczości eksponował brzmienie instrumentów dętych. Ostatnim utworem skomponowanym przez artystę przed opuszczeniem kraju, był Kwintet na instrumenty dęte drewniane – flet, obój, dwa klarnety i fagot. Twórca zainspirował się polską muzyką dawną, której echa są słyszalne w trzech krótkich częściach kompozycji: 1. Quasi Preludio, 2. Tryptyk staropolski, 3. Postludium. Ciekawostką jest zastosowanie przez kompozytora symetrii lustrzanej w przebiegu formy muzycznej, którą Panufnik niejednokrotnie wykorzystywał również w późniejszych utworach.

Sinfonia Sacra to kompozycja uznawana za jedno z najwybitniejszych dzieł Andrzeja Panufnika. Jest to jego trzecia symfonia, która została skomponowana na zamówienie nowojorskiej Fundacji Kościuszkowskiej w związku z chęcią uczczenia milenium chrześcijaństwa i państwowości w Polsce (1966 r.). Kompozycja złożona jest z dwóch części: 1. Wizja I (fanfara czterech trąbek rozmieszczonych przestrzennie) – Wizja II (o charakterze mistycznym i spokojnym) – Wizja III (z dominującą rolą instrumentów perkusyjnych, przywołująca atmosferę pola bitwy) oraz 2. Hymn oparty na melodii Bogurodzicy). Jak wspominał Andrzej Panufnik:

(…) programowa treść muzyki sprawia, że słuchacz wciąż może czuć atmosferę pola bitewnego i modlitwy – tych dwu uporczywie powtarzających się elementów, dominujących w życiu Polaków w ciągu tysiąca lat ich tragicznej historii.

W twórczości Andrzeja Panufnika ważną rolę pełniło brzmienie fortepianu. Jednym z trzech utworów przeznaczonych na fortepian solo jest pochodząca z 1984 r. Pentasonata. Kompozycja podzielona jest na pięć części (od przedrostka penta): 1. Allegretto scherzoso, molto ritmico, 2. Andantino amoroso, molto cantabile, 3. Contemplativo, molto rubato, 4. Andantino amoroso, molto cantabile, 5. Allegretto scherzoso, molto ritmico. Tytuł odnosi się także do skali pentatonicznej, do której kompozytor się odwołuje. Kolejnym istotnym elementem, związanym z tytułem utworu, jest pięciomiarowe metrum, poza częścią trzecią, która ma charakter improwizacyjny.

Istotne jest nawiązanie do budowy formy sonatowej: pierwsza część sonaty pełni rolę pierwszego tematu w allegrze sonatowym, odmienna część druga pełni rolę tematu drugiego, część trzecia stanowi rodzaj przetworzenia, a dwie ostatnie przywołują repryzę (tematy przedstawione w odwrotnej kolejności – najpierw drugi, potem pierwszy).

RQtbGAWxCRMox1

Ilustracja przedstawia wizerunek polskiej pianistki Ewy Pobłockiej, która wykonywała utwory fortepianowe Andrzeja Panufnika. Piękna kobieta w ciemnych, gęstych włosach. Wyraz twarzy ma przyjazny z delikatnym uśmiechem. Lewą rękę ma podpartą o podbródek. Ubrana jest w czarną koszulę.

III Kwartet smyczkowy Andrzeja Panufnika jest jedną z ostatnich jego kompozycji, powstałą w 1990 r., po powrocie twórcy do Polski. Kompozytor w następujący sposób opisywał sferę inspiracji w omawianym utworze:

Pozostaję pod urokiem polskich wycinanek, których swoiste piękno, ujęte w symetryczną formę, podyktowało mi strukturę III Kwartetu smyczkowego, opatrzonego zresztą podtytułem Wycinanki. Utwór ten nie zawiera żadnych tematów ani motywów ludowych, ale mam nadzieję, że wyraża po części pomysłowość autorów ludowych wycinanek. Lustrzana symetriaSymetria lustrzanaLustrzana symetria została tu poniekąd przetransponowana na język muzyki; obejmuje trzy zasadnicze elementy: rytm, melodię i harmonię.

Kompozycja składa się z pięciu krótkich części: 1. Lento moderato, 2. Andantino rubato, 3. Allegretto scherzando, 4. Prestissimo possible, 5. Adagio sostenuto. Istotne jest zastosowanie koncepcji symetrii lustrzanej, szczególnie w czwartej części utworu, Prestissimo possibile, w której oś symetrii jest umiejscowiona w taki sposób, że całość zagrana od końca do początku zabrzmiałaby w ten sam sposób, co grana od początku do końca.

R81HkPtkkj0xy1

Ilustracja przedstawia wizerunek córki Andrzeja Panufnika, kompozytorki Roxanny Panufnik. Kobieta patrzy w obiektyw ku górze, oczy ma w kolorze zielono-brązowym. Ubrana jest w czerwony sweter, ma pomalowane usta wyrazistą, czerwoną pomadką. Włosy ma brązowe, rozpuszczone z grzywką.

Animacja pt. Między poetyką a rzemiosłem artystycznym – Andrzej Panufnik

Podsumowanie

Podsumowując warto wspomnieć słowa znakomitego polskiego muzykologa, propagatora twórczości Andrzeja Panufnika, Tadeusza Kaczyńskiego, który podkreślał jego wielką rolę w świecie muzycznym:

Panufnik był tym w dziedzinie muzyki, czym Gombrowicz w dziedzinie literatury, Miłosz w dziedzinie poezji czy Kołakowski w dziedzinie filozofii. Był tym owocem zakazanym, tą sztucznie odciętą gałęzią naszej kultury. W ślady kompozytora poszła także jego córka, obecnie znana angielska kompozytorka, Roxanna Panufnik.

Zadania

Słownik pojęć

Źródło:

encyklopedia.pwn.pl

Biblioteka muzyczna