Ważne daty

Geneza konkursu Chopinowskiego

Międzynarodowy Konkurs Pianistyczny im. Fryderyka Chopina – bo tak brzmi pełna nazwa Konkursu Chopinowskiego – to jeden z najstarszych i najważniejszych konkursów muzycznych na świecie. O wyjątkowej randze konkursu świadczą nie tylko nazwiska słynnych laureatów, ale również fakt, że jest on poświęcony muzyce wyłącznie jednego kompozytora – Fryderyka Chopina i rozgrywa się w miejscu szczególnym – jego rodzinnym mieście. To wyjątkowe, polskie i międzynarodowe zarazem święto pianistów i melomanów odbywa się w Warszawie od 1927 r. regularnie co 5 lat, nie licząc przerwy spowodowanej II wojną światową i kilkuletnim okresem powojennym. Pomysłodawcą i inicjatorem Konkursu był polski pianista i pedagog – profesor Jerzy Żurawiew.

R1ZoJs37SMRZV1

Ilustracja przedstawia czarno-białą fotografię mężczyzny - Jerzego Żurawlewa. Mężczyzna jest ubrany w czarny frak, spod którego wystaje białą koszula oraz krawat. Mężczyzna pozuje na siedząco i ma skierowaną głowę w prawo. Na jego głowie widoczne są siwe włosy oraz okulary z dużymi ciemnymi oprawkami.

Ten urodzony 25 grudnia 1886 r. w Rostowie nad Donem absolwent (dyplom w 1913 r.), a następnie profesor klasy fortepianu Konserwatorium Warszawskiego, harmonijnie łączył nauczanie z działalnością koncertową. Miał obszerny repertuar, obejmujący zarówno koncerty z orkiestrą, jak i kompozycje fortepianowe z różnych epok. Często grał np. Koncerty c‑moll i G‑dur Beethovena, e‑moll i f‑moll Chopina, b‑moll Czajkowskiego, d‑moll Brahmsa, Es‑dur Liszta. Szczególne miejsce w repertuarze Żurawlewa zajmowała muzyka Chopina. Wykonywał on prawie wszystkie utwory polskiego kompozytora. Krytycy określali jego grę jako romantyczną – z wyeksponowaniem elementu wirtuozowskiego, dużą swobodą rytmiczną i agogiczną, umiejętnie stosowanym rubatoRubatorubato, ekspresyjnym frazowaniem, dramatycznym wyrazem. Doceniano śpiewne fortepianowe belcantoBelcantobelcanto, choć zarzucano pianiście niekiedy zbyt duże i mało nośne piano, a także zbyt wielką dowolność w kształtowaniu agogikiAgogikaagogiki – przekraczanie tempa wyznaczonego przez Chopina.

Żurawlew oprócz prowadzenia klasy fortepianu w Konserwatorium Warszawskim, w 1916 r. założył konserwatorium w Mińsku Litewskim, w 1922 r. – szkołę muzyczną w Białymstoku, a w 1938 r., niedługo przed wybuchem II wojny światowej, powołał do istnienia Małą Filharmonię, umożliwiając młodym muzykom regularne występy na estradzie. Miał wielu uczniów, działał też w Towarzystwie im. F. Chopina i w Warszawskim Towarzystwie Muzycznym. Mimo tych licznych zasług dla polskiej kultury za najważniejsze dzieło Żurawlewa uznaje się jednak inicjatywę organizacji Konkursu Chopinowskiego – jednego z pierwszych konkursów muzycznych na świecie i pierwszego w Europie konkursu wyłącznie pianistycznego. Pomysł ten – jak później wspominał pianista – powstał w roku 1923 i był reakcją na częste przypadki niezrozumienia muzyki Chopina, traktowania jej jako przebrzmiałego, już w trzeźwym i postępowym XX w., wykwitu egzaltowanej dziewiętnastowiecznej romantyczności. Żurawlew pisał w 1937 roku: Myśl o zorganizowaniu Konkursu Chopinowskiego powstała w roku 1923. W tym czasie, niezbyt odległym od zakończenia wojny światowej, młodzież pasjonowała się ogromnie sportem. Sposób jej myślenia i podejścia do życia był na wskroś realistyczny. Często spotykałem się z poglądem, że Chopin jest zbyt romantyczny, roztkliwia dusze i rozbraja psychicznie. Niektórzy uważali nawet, że z tych względów nie należy umieszczać utworów Chopina w programach szkół muzycznych. Wszystkie te przejawy niezrozumienia muzyki Chopina były dla mnie bardzo bolesne (Muzyka 1937/3).

Tymczasem pomysł początkowo nie spotkał się z entuzjazmem środowiska muzycznego. Żurawlew wspominał: Spotkałem się z absolutnym niezrozumieniem, obojętnością, a nawet niechęcią. Opinia muzyków była jednomyślna: Chopin jest tak wielki, że sam się obroni. W Ministerstwie oznajmiono, że nie ma na to środków […], a w ogóle pomysł jest nierealny do wykonania.

Dopiero nowo wybrany prezydent Rzeczypospolitej Polskiej – Ignacy Mościcki – udzielił idei Żurawlewa swojego poparcia, przyjmując patronat nad Konkursem. Ponieważ ówczesne władze państwowe nie były w stanie zapewnić wystarczających środków finansowych, aby planowany konkurs mógł się odbyć, jeden z przyjaciół Żurawlewa przekazał z własnego majątku wielką wówczas kwotę 15 tysięcy złotych. Był to Henryk Rewkiewicz, dyrektor Monopolu Zapałczanego. W jego domu często bywał profesor Żurawlew, tam też, zgodnie ze wspomnieniem domowników, ćwiczył przed konkursem niewidomy węgierski pianista Imré Ungár, laureat II nagrody zdobytej podczas II Konkursu Chopinowskiego w 1932 r.

R18PnKTEowuyH1

Ilustracja przedstawia czarno-białe zdjęcie przedstawiające jurorów oraz laureatów II konkursu Chopinowskiego. Grupa osób znajduje się w auli, ustawienie są w trzy rzędy osób. W dolnym rzędzie widocznych jest dziewięciu mężczyzn ubranych w garnitury oraz dwie kobiety ubrane w suknie. Drugi rząd składa się z 8 mężczyzn, każdy ubrany w garnitur. W trzecim rzędzie widoczne są cztery osoby - dwie kobiety i dwóch mężczyzn.

Podczas okupacji niemieckiej profesor Żurawlew znalazł niezawodny azyl w mieszkaniu Rewkiewicza, gdzie mógł bezpiecznie ćwiczyć na fortepianie i grać utwory Chopina mimo okupacyjnego terroru, grożącego Polakom śmiercią lub wywiezieniem do obozu zagłady za wykonywanie Chopinowskich dzieł.

W czasach po II wojnie światowej Żurawlew, oprócz uczestnictwa w pracach jury Konkursu Chopinowskiego, nie zaprzestał też różnorakiej działalności w celu propagowania muzyki Chopina. W 1960 r. z jego inicjatywy władze Pragi – stolicy Czechosłowacji – nadały jednej z ulic nazwę Fryderyka Chopina. W 1965 r. Żurawlew opracował wstępny projekt Federacji Towarzystw Chopinowskich, która ostatecznie powstała w latach 80., już po śmierci pomysłodawcy. Podobnie też – mimo śmierci Żurawlewa w 1980 r. – do dziś trwa zainicjowany przez niego Konkurs Chopinowski, którego najnowsza, siedemnasta już edycja miała miejsce w październiku 2015 r.

Zasady organizowania konkursu

Regulamin Konkursu przewiduje kilkuetapową selekcję uczestniczących w nim pianistów i wyłonienie spośród nich grupy laureatów. W każdym etapie pianiści grają utwory Fryderyka Chopina, które wybierają spośród podanych opcji. W programie są także utwory obowiązujące wszystkich uczestników. Na przykład w I Konkursie każdy uczestnik oprócz kompozycji Chopina danych do wyboru wykonywał jako obowiązkowy utwór Polonez fis‑moll op. 44.

W finale dopuszczeni do niego pianiści (czyli uczestnicy wyselekcjonowani do grona laureatów) wykonują jeden z koncertów fortepianowych Chopina z towarzyszeniem orkiestry symfonicznej Filharmonii Narodowej. Konkursy przedwojenne były dwuetapowe. IV, V, VI i VIII Konkurs obejmował trzy etapy, a VII, IX i kolejne edycje były już czteroetapowe. Wyjątkiem był regulamin XV Konkursu w 2005 r. Zgłosiła się wówczas bardzo duża liczba pianistów, dlatego bezpośrednio przed rozpoczęciem przesłuchań I etapu zorganizowano w Warszawie eliminacje wstępne dla wszystkich kandydatów. Pozytywne ich przejście dawało prawo do udziału w Konkursie, w którym przewidziano już tylko trzy etapy (w ostatnim, finałowym, tradycyjnie obowiązywało wykonanie koncertu z orkiestrą). Regulamin kolejnego, XVI Konkursu, znów zawierał cztery etapy, z finałowym koncertem z orkiestrą jako ostatnim z etapów.

W I Konkursie pianiści występowali w I etapie w wylosowanej kolejności, natomiast w późniejszych konkursach losowano jedynie nazwisko kandydata rozpoczynającego przesłuchania. Następni uczestnicy wchodzili na scenę zgodnie z kolejnością alfabetyczną – po pierwszym, wylosowanym.

Przesłuchania konkursowe są jawne i z udziałem publiczności. Jedyne odstępstwo od tej reguły zawierał regulamin IV Konkursu w 1949 r., gdy podczas dwóch pierwszych etapów jury było odgrodzone od uczestników zasłoną z drewnianych żaluzji i znało jedynie numer występującego pianisty (uczestnicy występowali nie pod swoimi nazwiskami, lecz z przydzielonymi numerami). Miało to zapewnić pełną bezstronność werdyktu, było jednak powszechnie odbierane negatywnie jako niemiły przejaw braku zaufania wobec jurorów i zbędne utrudnienie.

W regulaminie I Konkursu znalazł się zapis o możliwości uczestniczenia w nim pianistów wszystkich państw świata w wieku poniżej 28 lat. Później podtrzymywano obydwie te zasady: dostępność dla wszystkich muzyków posiadających dyplom studiów pianistycznych bez względu na ich narodowość czy obywatelstwo, a także ograniczenie wiekowe (w IV Konkursie granica wieku była podniesiona do 32 lat ze względu na minioną wojnę).

Liczba nagród i ich wysokość zmieniały się w kolejnych edycjach konkursu. Decyzję o sposobie przyznawania nagród i wyróżnień podejmują organizatorzy w porozumieniu z jurorami. Np. podczas I Konkursu przyznano jedynie cztery nagrody, a podczas II Konkursu – piętnaście. Z biegiem czasu wytworzyła się jednak tradycja przyznawania sześciu nagród (sześć miejsc w finale), przy czym od IX Konkursu w 1975 r. trzy pierwsze miejsca są równoznaczne z otrzymaniem medalu: złotego, srebrnego i brązowego. Oprócz nagród wynikających z kolejności miejsc, jury przyznaje też uczestnikom Konkursu nagrody specjalne: nagrodę Polskiego Radia za najlepsze wykonanie mazurków (od I Konkursu w 1927 r.), nagrodę Towarzystwa im. Fryderyka Chopina za najlepsze wykonanie poloneza (od VI Konkursu w 1960 r.), nagrodę Filharmonii Narodowej za najlepsze wykonanie koncertu (od X Konkursu w  1980 r.) i nagrodę Krystiana Zimermana za najlepsze wykonanie sonaty (od XVI Konkursu w 2010 r.). Oprócz nagród regulaminowych, które przyznaje jury, powstała też tradycja obdarzania uczestników Konkursu szeregiem nagród tzw. pozaregulaminowych (np. nagroda krytyków muzycznych, nagroda publiczności, nagroda słuchaczy Polskiego Radia, nagroda dziennikarzy akredytowanych przy Konkursie, nagroda dla najmłodszego uczestnika II etapu z Polski, nagroda dla najlepszego polskiego laureata, zaproszenie do zagrania Recital, honorarium za udział w przyszłym festiwalu itp.), a także rozmaitymi nagrodami ufundowanymi przez prywatnych darczyńców – pieniężnymi i rzeczowymi.

System oceny nie był stały, lecz zmieniał się w kolejnych edycjach Konkursu. Np. w regulaminie pierwszego Konkursu umieszczono zapis, iż kandydat dopuszczony do zagrania koncertu (II etap) musi uzyskać co najmniej 2/3 maksymalnej liczby punktów, a oceny punktowe wystawione w obydwu etapach są na koniec sumowane, dając ostateczny wynik. Zasada sumowania ocen z kolejnych etapów była utrzymana w dalszych edycjach Konkursu. W regulaminie XV Konkursu uproszczono system ocen: porzucono dotychczasową skalę w punktach od 1 do 25 na rzecz głosowania tak lub nie oraz dodatkowej skali punktowej od 1 do 100, która jednak miała znaczenie wyłącznie pomocnicze. Oceny wszystkich sędziów pozostały tajne. Jeden z punktów regulaminu głosił, że wszystkie osoby mające wgląd w punktację są zobowiązane do zachowania jej w tajemnicy. Wokół zasad wystawiania ocen toczyło się wiele dyskusji, pojawiały się kontrowersje. Podczas X Konkursu w 1980 r. doszło nawet z tego powodu do skandalu – dwoje członków jury (będących także laureatami wcześniejszych edycji Konkursu) na znak sprzeciwu opuściło obrady i wyjechało z Warszawy: byli to Louis Kentner i Martha Argerich. Te pojawiające się niekiedy w historii Konkursu pojedyncze głosy odrębne nigdy nie wpłynęły jednak na nadrzędną zasadę obecną stale w regulaminie: decyzje jury są ostateczne i nieodwołalne, nie wymagają uzasadnienia.

Pierwsza edycja konkursu

Przed II wojną światową odbyły się trzy edycje Konkursu Chopinowskiego w: 1927, 1932 i 1937 r. Organizatorem było Konserwatorium Muzyczne (po zmianie nazwy w 1930 r. Wyższa Szkoła Muzyczna im. Fryderyka Chopina), a Prezydium Warszawskiego Towarzystwa Muzycznego każdorazowo powoływało Komisję Wykonawczą, złożoną z profesorów Wyższej Szkoły Muzycznej. Dyrektor uczelni był przewodniczącym jury i komisji. Komisja opracowywała regulamin Konkursu, wyznaczała program i skład jury.

Pierwszy Konkurs Chopinowski odbywał się w Warszawie 23–30 stycznia 1927 r. Miejscem przesłuchań była sala koncertowa Filharmonii Warszawskiej. O kilka miesięcy poprzedziło Konkurs odsłonięcie pomnika Fryderyka Chopina w warszawskich Łazienkach (14 listopada 1926 r.).

Do przesłuchań I etapu zgłosiło się łącznie 34 kandydatów, spośród nich 14 zgłoszeń napłynęło z zagranicy, ostatecznie jednak w Konkursie wzięło udział 26 pianistów. Był on podzielony na dwa etapy. Pierwszy etap, określany jako wstępny, polegał na wykonaniu przez uczestników programu złożonego z utworów Fryderyka Chopina: dwóch nokturnów, dwóch mazurków, dwóch etiud, dwóch preludiów, ballady i – jako utworu obowiązkowego – Poloneza fis‑moll op. 44. Ośmiu wytypowanych laureatów wykonało następnie w kolejnym etapie dwie części (I i II albo II i III) jednego z koncertów Chopina: e‑moll lub f‑moll z towarzyszeniem orkiestry Filharmonii.

Laureaci:

• Nagroda I: Lew Oborin (ZSRR)

• Nagroda II: Stanisław Szpinalski (Polska)

• Nagroda III: Róża Etkin (Polska)

• Nagroda IV: Grigorij Ginzburg (ZSRR)

• Nagroda Polskiego Radia za najlepsze wykonanie mazurków – Henryk Sztompka (Polska).

Listę laureatów I Konkursu zdominowali pianiści z ZSRR i Polski. Ulubieńcem publiczności był Grigorij Ginzburg. Wśród reprezentantów ZSRR znalazł się także 20‑letni wówczas Dymitr Szostakowicz. Choć na Konkursie zdobył tylko wyróżnienie, po latach zyskał rangę jednego z najwybitniejszych kompozytorów XX w.

I Konkurs Chopinowski okazał się sukcesem, przyciągając uwagę świata muzycznego do sztuki odtwórczej muzyki Fryderyka Chopina i inicjując debatę na temat najdoskonalszego wykonywania jego utworów. W recenzjach podkreślano wysoki poziom gry uczestników Konkursu i elektryzującą, pełną emocji atmosferę rywalizacji. W organizacji Konkursu pojawiły się też niedociągnięcia – było zbyt mało dobrych instrumentów do ćwiczeń dla uczestników Konkursu.

Druga edycja konkursu

II Konkurs Chopinowski odbył się w dniach 6–23 marca 1932 r., pięć lat po pierwszej edycji. Do Konkursu dopuszczono 89 uczestników z 18 państw. Już wtedy Konkurs cieszył się ogromnym zainteresowaniem publiczności i przyciągnął korespondentów z wielu stron świata. Międzynarodowy był też skład jury, do którego zaproszono renomowanych muzyków. Gościem honorowym był Maurice Ravel, który podczas koncertu 11 marca wykonywał własne utwory: Koncert fortepianowyKoncert fortepianowyKoncert fortepianowy G‑dur i La valse. W czasie II Konkursu przeprowadzono również plebiscyt na najlepszy i najbardziej popularny z fortepianów używanych podczas przesłuchań – wygrał go wiedeński Bösendorfer.

Laureaci:

• Nagroda I: Alexander Uninsky (rosyjski emigrant, reprezentant niezależny)

• Nagroda II: Imré Ungár (Węgry)

• Nagroda III: Bolesław Kon (Polska)

• Nagroda IV: Abram Lufer (ZSRR)

• Nagroda V: Lájos Kentner (Węgry)

• Nagroda VI: Leonid Sagałow (ZSRR)

• Nagroda VII: Leon Boruński (Polska)

• Nagroda VIII: Teodor Gutman (ZSRR)

• Nagroda IX: Gyula Károlyi (Węgry)

• Nagroda X: Kurt Engel (Austria)

• Nagroda XI: Emanuel Grossman (ZSRR)

• Nagroda XII: Josef Wagner (Niemcy)

• Nagroda XIII: Maryla Jonas (Polska)

• Nagroda XIV: Lily Herz (Węgry)

• Nagroda XV: Suzanne de Mayère (Belgia)

• Nagroda Polskiego Radia za najlepsze wykonanie mazurków: Aleksander Uninsky.

Podczas ogłaszania wyników Konkursu pojawił się impas – dwaj kandydaci do I nagrody uzyskali równą liczbę punktów. Nie było zgody na nagrodę ex aequo, zatem przeprowadzono losowanie, w którego wyniku pierwsza nagroda przypadła rosyjskiemu emigrantowi Alexandrowi Uninsky’emu (który występował bez przynależności państwowej), a druga ociemniałemu pianiście z Węgier – Imré Ungárowi.

W II Konkursie jury przyznało aż 15 nagród, o wiele więcej niż w I Konkursie – ale też liczba uczestników znacznie się zwiększyła. Najlepsi okazali się Węgrzy i Rosjanie, natomiast ekipa polskich pianistów wypadła blado, zabrakło w niej silnych artystycznych osobowości, brak też było Polakom obycia estradowego. W recenzjach prasowych z tamtego czasu wiele razy pada pytanie, dlaczego obcokrajowcy grają utwory Chopina lepiej niż polscy pianiści i jaka jest przyczyna przegranej Polaków w Konkursie poświęconym muzyce polskiego kompozytora.

Trzecia edycja konkursu

III Konkurs Chopinowski trwał od 21 lutego do 12 marca 1937 r. W latach trzydziestych Konkurs był już ważnym punktem na mapie coraz liczniejszych międzynarodowych turniejów muzycznych, przyciągając z całego świata największe talenty, chcące poddać swą grę weryfikacji przed międzynarodowym jury złożonym z wybitnych specjalistów oraz publicznością, wśród której nie brakowało przedstawicieli renomowanych agencji koncertowych. Z 250 zgłoszonych kandydatów z Europy, Azji i Ameryki dopuszczono do uczestnictwa jedynie 105, a na estradzie konkursowej ostatecznie wystąpiło 79 pianistów. Regulamin konkursu nadal przewidywał – tak jak w poprzedniej edycji – tylko dwa etapy. Urządzono natomiast specjalne eliminacje wstępne dla polskich kandydatów, aby uniknąć niedobrego wrażenia, jaki sprawiła gra części Polaków w poprzednim Konkursie. Uczestnicy mieli do dyspozycji fortepiany firm Bechstein, Bösendorfer, Pleyel oraz Steinway.

Laureaci:

• Nagroda I: Jakow Zak (ZSRR)

• Nagroda II: Roza Tamarkina (ZSRR)

• Nagroda III: Witold Małcużyński (Polska)

• Nagroda IV: Lance Dossor (Wielka Brytania)

• Nagroda V: Ági Jámbor (Węgry)

• Nagroda VI: Edith Pitch‑Axenfeld (Niemcy)

• Nagroda VII: Monique de la Bruchollerie (Francja)

• Nagroda VIII: Jan Ekier (Polska)

• Nagroda IX: Tatiana Goldfarb (ZSRR)

• Nagroda X: Olga Iliwicka (Polska)

• Nagroda XI: Pierre Maillard‑Verger (Francja)

• Nagroda XII: Lélia Gousseau (Francja)

• Nagroda XIII: Halina Kalmanowicz (Polska)

• Nagroda Polskiego Radia za najlepsze wykonanie mazurków: Jakow Zak

• Nagroda publiczności: Chieko Hara

Wyjątkową ulubienicą publiczności i krytyków była japońska pianistka Chieko Hara. Ponieważ jednak nie zdołała uzyskać podobnego uznania w oczach jury, które przyznało jej jedynie wyróżnienie, wśród publiczności pojawiły się głosy niezadowolenia, w prasie pisano nawet o skandalu. Ostatecznie ufundowano Japonce specjalną nagrodę pozaregulaminową w imieniu publiczności. Tak jak w poprzednich latach, triumfy święciła rosyjska szkoła pianistyczna, wśród 13 laureatów mocne miejsca uzyskali też Polacy, z Witoldem Małcużyńskim, laureatem III nagrody na czele.

Następny, IV Konkurs Chopinowski miał się odbyć w 1942 r. Plany te jednak nie mogły być zrealizowane, trwała wszak niemiecka okupacja.

Zadania

RZbvflKSqOXD8

Ćwiczenie 2

Wyjaśnij pojęcie belcanto.

Wyjaśnij pojęcie belcanto.

Rozpoznaj laureatów Konkursu Chopinowskiego widocznych na fotografiach.

Alexander Uninsky, Henryk Sztompka, Witold Małcużyński

.................

.................

.................

R1KpnWosuXGsX

Ćwiczenie 6

Wyjaśnij pojęcie piano.

Wyjaśnij pojęcie piano.

Wysłuchaj powyższego nagrania. Zaznacz właściwy tytuł dzieła.

• Etiuda C-dur op. 10 nr 1
• Nokturn cis-moll op. Posth
• Polonez c-moll op. 40 nr 2

Zadanie posiada plik audio, który można odsłuchać w wersji online podręcznika.

Słownik pojęć

Słownik pojęć został opracowany na podstawie:

encyklopedia.pwn.pl

sjp.pwn.pl

Biblioteka muzyczna

Bibliografia

Janusz Ekiert, Chopin wiecznie poszukiwany: Historia Międzynarodowego Konkursu Pianistycznego im. Fryderyka Chopina w Warszawie, 2010