1516 – tak datowany jest najstarszy znany polski ekslibris należący do Macieja Drzewickiego - arcybiskupa gnieźnieńskiego i prymasa Polski.
m7eaa57dab30f8d64_0000000000021
1
Scenariusz lekcji dla nauczyciela
R1dSYTS7QCWqr1
m7eaa57dab30f8d64_0000000000024
I. Opanowanie zagadnień z zakresu języka i funkcji plastyki; podejmowanie działań twórczych, w których wykorzystane są wiadomości dotyczące formy i struktury dzieła.
1) wykazuje się znajomością dziedzin sztuk plastycznych: malarstwa, rzeźby, grafiki, architektury (łącznie z architekturą wnętrz), rysunku, scenografii, sztuki użytkowej dawnej i współczesnej (w tym rzemiosła artystycznego); rozumie funkcje tych dziedzin i charakteryzuje ich język; rozróżnia sposoby i style wypowiedzi w obrębie dyscyplin; zna współczesne formy wypowiedzi artystycznej, wymykające się tradycyjnym klasyfikacjom, jak: happening, performance, asamblaż; sztuka nowych mediów;
2) rozróżnia cechy i rodzaje kompozycji w naturze oraz w sztukach plastycznych (odnajduje je w dziełach mistrzów, a także w tworach i zjawiskach przyrody); tworzy różnorodne układy kompozycyjne na płaszczyźnie i w przestrzeni (kompozycje otwarte i zamknięte, rytmiczne, symetryczne, statyczne i dynamiczne); ustala właściwe proporcje poszczególnych elementów kompozycyjnych, umiejętnie równoważy kompozycję, wykorzystując kształt i kontrast form;
II. Doskonalenie umiejętności plastycznych – ekspresja twórcza przejawiająca się w działaniach indywidualnych i zespołowych.
6) stosuje różnorodne techniki plastyczne (proste techniki graficzne, rzeźbiarskie, malarskie, elementy obrazowania cyfrowego fotograficznego i z wykorzystaniem wybranych graficznych programów komputerowych);
III. Opanowanie podstawowych wiadomości z zakresu kultury plastycznej, jej narodowego i ogólnoludzkiego dziedzictwa kulturowego.
4) wymienia, rozpoznaje i charakteryzuje najważniejsze obiekty kultury wizualnej w Polsce, wskazuje ich twórców;
5) rozpoznaje wybrane, najbardziej istotne dzieła z dorobku innych narodów;
6) rozumie i charakteryzuje na wybranych przykładach z różnych dziedzin pojęcie stylu w sztuce.
m7eaa57dab30f8d64_0000000000030
Nauczysz się
opowiadać historię powstawania ekslibrisu;
opisywać wybrane motywy ekslibrisów;
wykorzystywać techniki graficzne stosowane do wykonania ekslibrisów;
tworzyć swój własny ekslibris.
m7eaa57dab30f8d64_0000000000038
Wprowadzenie
Są tacy, którzy w książkach widzą tylko obowiązkowy podręcznik lub lekturę szkolną, i tacy, dla których książka to szczególne dobro. Zbiór własnych książek nazywamy domową biblioteczką lub księgozbiorem prywatnym. Przyjrzyj się umieszczonej niżej reprodukcji obrazu Carla Spitzwega pod tytułem Mól książkowy. Zastanów się, kogo można tak określić.
R1MB7FUzSFgBL1
Potocznie molem książkowym określa się osobę, która cały wolny czas lubi spędzać na czytaniu książek. Miłośnicy i kolekcjonerzy książek do oznaczenia własności swojego egzemplarza książki używają ekslibrisu. Nazwa ta pochodzi od łacińskiego słowa ex libris, co znaczy z książek. W języku polskim używamy też innych słów na określenie ekslibrisu, to jest KSIĘGOZNAK lub ZNAK KSIĄŻKOWY.
Zapamiętaj!
W języku polskim używamy formy spolszczonej, czyli EKSLIBRIS, pisanej łącznie. Natomiast umieszczając to słowo na grafice, warto użyć formy łacińskiej, czyli EX LIBRIS, pisanej oddzielnie, bez łącznika, czyli poziomej kreseczki między wyrazami.
m7eaa57dab30f8d64_0000000000069
Początki ekslibrisu
Początkowo, w ręcznie pisanych manuskryptachManuskryptmanuskryptach własność książki oznaczano odręcznymi zapiskami, później zaczęto tworzyć malowane iluminacjeIluminacjailuminacje. Przyjrzyj się zamieszczonej niżej fotografii przedstawiającej jedną ze stron XV‑wiecznego manuskryptu. Po kliknięciu w ilustrację dowiesz się, która iluminacja pełniła funkcję ekslibrisu.
RKfNlwzePlD3s1
W dawnych wiekach manuskrypty były bardzo cenne - za równowartość jednej księgi można było kupić kilka wsi. Od czasu, gdy w XV w. złotnik i drukarz Johannes Gutenberg zastosował ruchomą czcionkę i stworzył prasę drukarską, która umożliwiała odbijanie egzemplarzy, zwiększyła się liczba dostępnych książek. Własność książek zaczęto wówczas oznaczać drukowanymi karteczkami przyklejanymi do okładki.
R18g6kERyG24b1
Początkowo głównym motywem ekslibrisu był herb, czyli znak, godło jakiegoś rodu, państwa, miasta czy instytucji, ewentualnie uzupełniony napisami, datami, insygniami władzy, ornamentemOrnamentornamentem.
Przyjrzyj się zamieszczonemu poniżej ekslibrisowi z motywem heraldycznym, czyli zawierającym elementy herbu. Po kliknięciu w interaktywne punkty dowiesz się, jak nazywają się podstawowe elementy herbu.
R1OloIwXgfzz51
W galerii umieszczono drzeworyty z motywami heraldycznymi znanego renesansowego artysty - Albrechta Dürera. Przyjrzyj im się, a następnie rozwiąż ćwiczenie 1.
R1TrSDie5J4PC1
RedWHljr84vTn1
RTFFnylAiEeSa1
classicmobile
Ćwiczenie 1
R1UMQu05P6u4j1
static
Ćwiczenie 1
m7eaa57dab30f8d64_0000000000086
Motywy w eksibrisie
Z czasem w ekslibrisie zaczęto używać innych motywów. Są to przykładowo: książki lub księgozbiory, portrety, w tym portrety sylwetkowePortret sylwetkowyportrety sylwetkowe, pejzażePejzażpejzaże, architektura, ornamenty, czy motywy religijne.
classicmobile
Ćwiczenie 2
RPCzTtJCv69Mu1
static
Ćwiczenie 2
Występują również ekslibrisy typograficzneTypografiatypograficzne, w tym kaligraficzneKaligrafiakaligraficzne, w postaci prostej formy graficznej przypominającej wizytówkę. Są one złożone tylko z napisu, czasem obramowanego lub nawet jedynie z inicjałówInicjałyinicjałów. Tego typu ekslibrisy możesz zobaczyć na poniższych fotografiach.
RpOcoIQZyiBQ11
RLqOnWfqvbLKZ1
m7eaa57dab30f8d64_0000000000098
Właściciele eksibrisów
Ekslibrisy posiadają zarówno osoby prywatne, jak i instytucje, np. biblioteki, urzędy, muzea. W przypadku instytucji ważne jest zamieszczenie nazwy, umożliwiającej jej identyfikację. Niżej zamieszczony ekslibris jest znakiem własności biblioteki klasztoru franciszkańskiego.
R1BWR3AaClbU71
Typowy ekslibris osoby prywatnej zawiera trzy elementy:
napis Ex libris (lub jego zamiennik, np.: Ex bibliotheca, Ex collectione, Z ksiąg, Z księgozbioru),
dane właściciela, np. imię, nazwisko, inicjały, monogramMonogrammonogram, herb,
grafikę nawiązującą do właściciela - jego nazwiska, cech charakteru, zainteresowań, zawodu, przedmiotów ważnych dla danej osoby.
Przyjrzyj się zamieszczonej poniżej fotografii i odszukaj trzy opisane powyżej elementy ekslibrisu oraz rozwiąż ćwiczenie.
m7eaa57dab30f8d64_0000000000112
RYXL6BV2g4i0G1
classicmobile
Ćwiczenie 3
R1Fvh0IvFkkCm1
static
Ćwiczenie 3
m7eaa57dab30f8d64_0000000000130
Artyści, aby scharakteryzować właściciela, tworząc grafikę często odwołują się do jego zawodu i w tym celu umieszczają atrybutyAtrybutatrybuty danej grupy zawodowej, czyli symbole, przedmioty, które pozwalają ją rozpoznać.
Niżej zamieszczony ekslibris należał do etnografaEtnografetnografa, badacza kultury rdzennych Amerykanów - plemion ludów zamieszkujących Amerykę Północną. Świadczy o tym wizerunek Indianina, a także takie przedmioty plemienne, jak: naczynia, narzędzia, ozdoby
RS1b8k7Ppw8V31
classicmobile
Ćwiczenie 4
Rt6pUE2zzbLRU1
static
Ćwiczenie 4
Wśród ekslibrisów można także znaleźć tzw. ekslibrisy ślepe. Jeden z przykładów takiego ekslibrisu został zamieszczony poniżej. Przyjrzyj mu się i zastanów się, co odróżnia go od typowych ekslibrisów. Odpowiedź poznasz, klikając w ilustrację.
R13Pl8M0rfrfA1
m7eaa57dab30f8d64_0000000000134
Techniki wykonywania
Ekslibrisy są wykonane dowolną techniką graficzną i powielane na karteczkach, a następnie przyklejane do wewnętrznej strony okładki. Wśród technik graficznych najczęściej stosowanych do wykonania ekslibrisów można wyróżnić techniki druku wypukłego: drzeworyty i linoryty, oraz techniki druku wklęsłego: miedzioryty i akwaforty.
Więcej na temat technik graficznych dowiesz się z E‑materiału: W pracowni grafiki warsztatowej
Techniki druku wypukłego polegają na wyżłobieniu w matrycyMatrycamatrycy, linii i płaszczyzn. Ślad na odbitce pozostawiają wypukłe części matrycy. Jedną z najstarszych technik, w jakich wykonywane są ekslibrisy, są drzeworyty, stosowane już od XV w. W technice tej używa się drewnianych klocków, w których wzór jest wyżłabiany techniką snycerską. Wypukły wzór matrycy pokrywany jest farbą i odbijany na papierze. Podobny do drzeworytu jest linoryt, z tym że tło rysunku wycina się nie w drewnie, lecz w linoleum. W odbitkach stworzonych za pomocą druku wypukłego najczęściej widoczne są ślady po użyciu narzędzi w postaci drobnych kresek, punktów i plamek. Czerń zadrukowanych powierzchni kresek rysunku jest głęboka i jednolita, mocno kontrastuje z jasnym papierem.
m7eaa57dab30f8d64_0000000000143
R1SqRMbpj8uzU1
R1IyhdLx6VDrz1
m7eaa57dab30f8d64_0000000000145
W technikach graficznych wklęsłych (druku wklęsłego) miejscami drukującymi są zagłębienia. Najstarszą metalową techniką graficzną wklęsłą jest miedzioryt, w którym rysunek jest żłobiony na wypolerowanej płytce miedzianej. Cała płytka pokrywana jest farbą, po czym jest ona zbierana z miejsc niedrukujących (wypukłych), a na papier przenoszona jest farba pozostawiona w zagłębieniach. Technikę tę charakteryzuje cienka, ostro zakończona linia. Podobnie dzieje się w akwaforcie, przy czym tu rysunek na płytce wykonany jest igłą stalową i wytrawiony za pomocą roztworu kwasu azotowego. Odbitki wykonane tą techniką charakteryzują się cienką kreską i przypominają rysunek piórkiem.
m7eaa57dab30f8d64_0000000000154
RiSWwKaWvXtf61
R4IKN9kzPrCDU1
m7eaa57dab30f8d64_0000000000168
Wśród ekslibrisów występują też formy prostsze - pieczątki, którymi bezpośrednio ostemplowuje się okładkę lub kartki książki.
classicmobile
Ćwiczenie 5
RWNicbPVDhsJU1
static
Ćwiczenie 5
Przygotowując matrycę, należy pamiętać, aby wytworzyć ją w lustrzanym odbiciu. Jest to szczególnie ważne przy ustalaniu kierunku zapisu wyrazów (od prawej do lewej) i kształtu liter. Zobacz przykłady matryc na poniższej fotografii.
RVvdvKX1gY0n1
m7eaa57dab30f8d64_0000000000193
Polecenie
Polecenie 1
Przygotuj pieczątkę z własnym ekslibrisem.
Potrzebne będą:
papier, ołówek, lusterko, flamaster, farba plakatowa, pędzel, ziemniak, nożyk
lub:
papier, ołówek, lusterko, długopis, gąbka nasączona tuszem, gumka do mazania, dłuto do rzeźbienia
Pieczątkę z ekslibrisem możesz przygotować z ziemniaka lub gumki do mazania. Pierwsza wersja jest łatwiejsza, ale ziemniaczana pieczątka jest nietrwała. Dla obu wariantów warto najpierw przygotować projekt. Narysuj go ołówkiem na kartce papieru, pamiętając, że wzór na ziemniaku powinien być prosty zawierający jak najmniej elementów.
Pieczątka z ziemniaka
Przekrój ziemniaka na pół. Twój ziemniak będzie matrycą, więc przerysuj flamastrem na jego jasną powierzchnię wzór z kartki. Jeśli używasz liter, pamiętaj, że muszą one być wykonane w lustrzanym odbiciu. W tym celu użyj lusterka, w którym zobaczysz, jak wygląda lustrzana wersja litery. Następnie wycinaj nożem wyżłobienia. Wypukłe części ziemniaczanego stempla zamaluj gęstą farbą plakatową przy użyciu pędzla, a następnie przyciśnij go do kartki papieru, odbijając wzór.
Pieczątka z gumki do mazania
Matrycę można też zrobić z gumki do mazania. Przerysuj długopisem na gumkę wzór z kartki w lustrzanym odbiciu (tu również możesz użyć lusterka, w którym zobaczysz lustrzane odbicie projektu). Za pomocą dłuta do rzeźbienia wykonaj wyżłobienia. Dociśnij gumkę do gąbeczki nasączonej tuszem i odbij pieczątkę na papierze.
W obu przypadkach pamiętaj, że czarny wzór tworzą wypukłości. Możesz się zdecydować na czarne tło i białe kontury - wówczas wytnij narysowane kontury. Możesz także zdecydować się na białe tło i czarne kontury, wówczas pozostaw narysowane kontury, a wytnij powierzchnie między nimi.
Zobacz przykłady obu stempli - ziemniaczanego i gumkowego na fotografiach zamieszczonych poniżej.
R1bOR5YH3o3tC1
RiRwiTZj0Y24V1
m7eaa57dab30f8d64_0000000000196
Cechy
Jedną z najważniejszych cech grafiki jest to, że tworząc jedną matrycę, można uzyskać wiele odbitek. Grafika w swej klasycznej postaci jest czarno‑biała (czarna farba na białym podłożu). Spotykane są też ekslibrisy, które drukowane są na innym podłożu niż biały, a czerń farby zostaje zastąpiona kolorem.
Poniżej zamieszczono przykłady ekslibrisów jednokolorowych. Kliknij w ekslibris odbity brązową farbą, a zobaczysz odbitkę z tej samej matrycy w innym wariancie kolorystycznym.
m7eaa57dab30f8d64_0000000000205
R1GwGZpQa5o531
R6bxnMaHIOvJf1
m7eaa57dab30f8d64_0000000000222
R8ZKrMCRp31oM1
W dawnych czasach próbą urozmaicenia grafik było ręczne kolorowanie czarno‑białych odbitek. Do najbardziej znanego przykładu tak uzyskanego ekslibrisu należy widoczny na poniższej fotografii najstarszy w Europie ręcznie kolorowany ekslibris Hildebrandta Brandenburga z Biberach (Niemcy), datowany na 1470 r.
RxinO0y1l8P4n
Ekslibrisy bywają także odbijane z kilku matryc. Odbitki dwukolorowe można uzyskać przy użyciu dwóch matryc, np. jednej konturowej do farby czarnej i drugiej do wypełnienia konturu kolorem.
RGY6IbWUv7uJX1
RjeLMygPVpxOG1
m7eaa57dab30f8d64_0000000000227
Ekslibrisy barwne wytwarzane są za pomocą większej liczby matryc, jednak ze względu na koszty i bardziej skomplikowany proces uzyskiwania odbitek, przy projektowaniu księgoznaku zakłada się użycie raczej niewielu kolorów.
RTrAS5Oxyr2OI1
m7eaa57dab30f8d64_0000000000252
Zadania
classicmobile
Ćwiczenie 6
R1eOwmPbfLO7k1
static
Ćwiczenie 6
classicmobile
Ćwiczenie 7
Rzfer3rgDeliG1
static
Ćwiczenie 7
classicmobile
Ćwiczenie 8
RjzPcIyS6s4pc1
static
Ćwiczenie 8
m7eaa57dab30f8d64_0000000000272
Współczesne eksibrisy
Współczesne ekslibrisy często tworzone są z wykorzystaniem grafiki komputerowej. Zapoznaj się z przykładami takich grafik w galerii. Spróbuj odnaleźć na nich napis znaku księgowego - przyjrzyj się czy artystka umieściła wyrażenie Ex libris lub Ex bibliotheca, czy skrót Ex.
Rkz91AjVNX4T11
RdJdz76k8IPs51
R1Gucd16lxGek1
RMqFA9el4TkXE1
R7pnyBRxZaWQ21
RlI0QZ1QtCxIG1
R1G5usrTprVGB1
m7eaa57dab30f8d64_0000000000309
Słownik pojęć
Atrybut
Atrybut
symboliczny przedmiot dodany przedstawianej osobie, związany z jej życiem i pozwalający ją rozpoznać.
Etnograf
Etnograf
specjalista w dziedzinie etnografii - dyscyplinie naukowej zajmującej się opisem i analizą wytworów kultury różnych grup etnicznych.
Iluminacja
Iluminacja
zdobnictwo ręcznie pisanych średniowiecznych manuskryptów, najczęściej w postaci rysunku czy bordiury z ornamentem.
Inicjały
Inicjały
skrócona wersja imienia i nazwiska osoby, ograniczona do początkowych liter.
Kaligrafia
Kaligrafia
umiejętność starannego i estetycznego pisania, często również zdobionego artystycznie.
Manuskrypt
Manuskrypt
księga pisana ręcznie, pochodząca z okresu przed upowszechnieniem się druku.
Matryca
Matryca
forma służąca do powielania odbitek, przykładowo może to być klocek drzeworytniczy czy płyta miedziorytnicza.
Monogram
Monogram
znak własności złożony z litery lub kilku liter (inicjałów), ozdobnie ze sobą powiązanych.
Ornament
Ornament
motyw zdobniczy lub zespół takich motywów, może być np. roślinny, zwierzęcy, geometryczny.
Pejzaż
Pejzaż
w sztuce to dzieło, którego głównym tematem są rzeczywiste lub wyobrażone przez artystę widoki krajobrazu.
Portret sylwetkowy
Portret sylwetkowy
wizerunek osoby, zazwyczaj z profilu, przedstawiający jedynie kontury postaci wypełnione ciemną farbą bądź wycięte z czarnego papieru.
Typografia
Typografia
sztuka graficznego opracowania tekstu, w tym liternictwa, czyli graficznej reprezentacji znaków pisarskich.