Moralne i niemoralne strategie walki. Konrad Wallenrod Adama Mickiewicza
Konrad Wallenrod to tytułowy bohater wydanej w 1828 roku powieści poetyckiej autorstwa Adama Mickiewicza. Postać kontrowersyjna ze względu na podejmowane wybory moralne. Wymyka się dotychczasowym schematom kreacji bohaterów literackich, ale wpisuje się w popularny w okresie romantyzmu typ określany mianem bohatera bajronicznego.
Bohater bajroniczny to postać tragiczna – indywidualista, skandalista i samotnik. Buntuje się przeciwko konwencjonalnym normom społecznym i powszechnie akceptowanym zasadom moralnym. Próbuje zgłębiać filozofię egzystencji oraz dotrzeć do istoty bytu. Bywa dumny i pełen pogardy dla świata, ale jednocześnie melancholijny, z rozdartą duszą i sprzecznymi emocjami.
1) Aby zrozumieć poruszane w tym materiale zagadnienia, odszukaj w wybranym źródle wyjaśnienia pojęcia bajronizm i zapisz krótką definicję.
2) Opracuj materiały na temat jednego z wybranych współczesnych indywidualistów, buntowników, samotników, outsiderówoutsiderów.
3) Przeczytaj powieść poetycką Adama Mickiewicza Konrad WallenrodKonrad Wallenrod.
W kręgu ważnych pojęć
dłuższy utwór wierszowany (pisany początkowo trzynasto-, a następnie jedenastozgłoskowcem), łączący elementy epickie z lirycznymi; jego dygresyjna, fragmentaryczna i zagadkowa fabuła zawiera dramatyczne momenty; za prekursora gatunku uznaje się Waltera ScottaWaltera Scotta, autora m.in. utworu o podtytule „poemat”: Pani jeziora (1810); w romantyzmie ogromną popularnością cieszyły się powieści poetyckie George’a ByronaGeorge’a Byrona, który w latach 1813–1814 napisał cztery utwory tego rodzaju: Narzeczona z Abydos, Korsarz, Giaur i Lara; pierwsza polska powieść poetycka wg badaczy to Maria Antoniego Malczewskiego; charakterystyczne dla rodzimych autorów było silne akcentowanie w utworach kolorytu lokalnego danego regionu, który najczęściej wymieniano w podtytule; obecne są nawiązania narratora do folkloru, fragmenty stylizowane na dawne podania przywoływane przez ludowego śpiewaka, którego postać była często kluczowa (np. Konrad Wallenrod – Halban); pierwszoplanowe znaczenie ma kreacja bohatera ukazanego jako jednostka zbuntowana, skłócona ze światem, która sprzeciwia się ustalonym normom moralnym, nie zważa na kolejne przeszkody i z determinacją dąży do osiągnięcia celu, dopuszczając się nawet zbrodni; powikłane losy skłaniają go do wyboru drogi życiowej wygnańca, pustelnika, mnicha
postawa reprezentowana przez Konrada Wallenroda – tytułowego bohatera powieści poetyckiej Adama Mickiewicza; młody Litwin Walter‑Alf inspirowany przez ludowego barda Halbana, przybiera maskę prawowiernego rycerza i zdobywa zaufanie wrogów – zakonu krzyżackiego; po osiągnięciu najwyższego stanowiska, celowo w czasie nieudolnie prowadzonej wyprawy wojennej doprowadza do klęski; bohater wybiera sprzeczną z etosem zasadę walki podstępnej; to zemsta za napaść na jego ojczyznę; widoczny jest tu romantyczny kult średniowiecza; można powiedzieć, że Mickiewicz, na podstawie własnego konspiracyjnego doświadczenia, stworzył plan walki w warunkach niewoli; w związku z tym rosyjski senator Nowosilcow, inicjator procesu filomatów sprzeciwiał się wydaniu utworu, a cenzura usunęła słowa Halbana: „Tyś niewolnik, jedyna broń niewolników podstępy” (pieśń IV, w. 343); tematyka i przesłanie poematu były wielokrotnie przedmiotem dyskusji i sporów. Z jednej strony był to dla większości Polaków utwór zachęcający do walki o niepodległość i podkreślający rolę jednostki w tej walce; z drugiej strony wielu krytyków uznało, że jest to utwór zalecający dwuznaczne moralnie postępowanie, w myśl zasady „cel uświęca środki”
Wypisz z podanych definicji pojęcia, których znaczenia nie rozumiesz, i przygotuj ich alfabetyczny spis. Zapoznaj się z wyjaśnieniami tych terminów.
Konrad Wallenrod
Pracując z tekstem utworu, poszukaj w nim fragmentów, które pozwolą ci zrealizować poniższe zadania.
Wymień pięć cech, które najlepiej opisują Konrada Wallenroda. Do każdej cechy podaj odpowiedni fragment tekstu.
Przedstaw tło historyczne Konrada Wallenroda. Zwróć uwagę na skomplikowane relacje polsko‑krzyżackie.
Omów relacje uczuciowe łączące Konrada Wallenroda i Aldonę.
Scharakteryzuj dylematy wewnętrzne Aldony.
Przedstaw trzy argumenty potwierdzające tezę zawartą w zacytowanym zdaniu: „Tragizm Konrada Wallenroda to dylemat wyboru między średniowiecznym etosem rycerskim a etyką maski, a konieczność ukrywania się pod maską, staje się powodem jego duchowej udręki”.
WstępMachiavelliMachiavelli rozgrzeszał z dwuznacznych moralnie decyzji księcia, którego okoliczności zmusiły do zdrady, kłamstwa i podstępu. Mickiewicz nie tworzy bohatera przyjmującego taką perspektywę. Problematykę poematu skupia wokół zagadnienia niemożności pełnej asymilacji makiawelizmu przez osobowość uformowaną w duchowej atmosferze kultury rycerskiej. Wallenrod to rycerz chrześcijański zmuszony do wyboru metod walki niezgodnych z etosem rycerskim. Przeżywany przezeń konflikt norm moralnych ma charakter doświadczenia tragicznego i współtworzy bardziej złożoną sytuację duchową bohatera, w której tragizm przejawia się także i na innych płaszczyznach. Decyzja o przedsięwzięciu tajnej misji pociąga za sobą doświadczenie tragiczności w sferze życia prywatnego. Aby ocalić ojczyznę, Wallenrod musi zniszczyć własne szczęście, musi też zniszczyć szczęście kobiety, którą kocha […]; […] musi popełnić czyny w jego odczuciu niemoralne […], musi wybrać sposób walki, który splami jego honor rycerski: musi dopuścić się kłamstwa i zbrodni. Wybiera sposób działania nie mieszczący się w granicach chrześcijańskiego etosu rycerskiego – niczym zamaskowany skrytobójca zadaje wrogowi „cios w plecy”. […] Wallenrod staje przed koniecznością zabijania z ukrycia, działa z „zasłoniętą” twarzą – co jest dla niego tym bardziej bolesne, że – jak się dowiadujemy – swój prestiż zdobył przecież walcząc otwarcie w turniejach na dworach Europy. Konrad musi też swoje prawdziwe oblicze ukrywać zarówno przed wrogiem, jak i przed własnymi rodakami; o jego misji wiedzą właściwie jedynie trzy osoby: Aldona, Kiejstut i Halban, naród litewski żywi z pewnością nienawiść do swego faktycznego obrońcy, widzi w nim bowiem tylko wielkiego mistrza, swego śmiertelnego wroga […].
Źródło: Stefan Chwin, Wstęp, [w:] Adam Mickiewicz, Konrad Wallenrod. Powieść historyczna z dziejów litewskich i pruskich, Wrocław-Kraków 1998.
Zinterpretuj stwierdzenia badacza Stefana Chwina: „W swoim poemacie Mickiewicz zobrazował kolizję między pragmatycznym nakazem podstępu a niezwykle silnie przeżywanym imperatywem jawności, który wciąż popycha bohatera do zrzucenia »maski«”.
Czy tragizm „porwanego za młodu” Konrada, jego uczucie bycia obcym i związany z tym tzw. uraz oddzielenia, mógł być głównym powodem jego pragnienia zemsty? Odpowiedz na pytanie i uzasadnij swoje zdanie.
Wstęp (II)[Wallenrod] zanurza się w zapachu roślin ojczystych, „dziecinnieje”, staje się na powrót dzieckiem, powraca do swojej tożsamości prawdziwej. Nie jest to tylko proste przypomnienie miejsc, w których niegdyś żył. Dla Mickiewicza określenie „chmiel litewski” nie oznacza tylko rośliny rosnącej na terenie Litwy, litewskość nie jest tylko prostą kategorią geograficzną. Oznacza „ducha miejsca” – spełnia się tak w ludziach, jak i w naturze […]. Dlatego zetknięcie się z ojczystą roślinnością ożywia ukrytą tożsamość narodową w tym, kto został od ojczyzny oderwany. Jest to kontakt mistyczny i ekstatyczny […]. Wallenrod obcuje z ojczyzną idealną, estetycznie uformowaną w pieśniach. Obcuje z obrazem Litwy w szczególny sposób jednostronnym: z wizją szczęśliwej przeszłości narodu, szczęśliwej przyszłości oraz wizją udręczonych zniewolonych.
Źródło: Stefan Chwin, Wstęp, [w:] Adam Mickiewicz, Konrad Wallenrod. Powieść historyczna z dziejów litewskich i pruskich, Wrocław-Kraków 1998.
Scharakteryzuj emocje Konrada Wallenroda podczas wspólnych potajemnych wypraw z Halbanem nad brzegi Niemna. Wypowiedź potwierdź cytatami z utworu. Wykorzystaj również uwagi Stefana Chwina.
Wyjaśnij, dlaczego Konrad Wallenrod ma poczucie skazania na wielkość, powołania do moralnej wielkości.
Omów różnicę między indywidualizmem Wallenroda a indywidualizmem bajronowskim. Możesz korzystać z dostępnych źródeł.
Pieśń Wajdeloty
Konrad Wallenrod. Powieść historyczna z dziejów litewskich i pruskichO wieści gminna! Ty arko przymierza
Między dawnymi i młodszymi laty:
W tobie lud składa broń swego rycerza,
Swych myśli przędzę i swych uczuć kwiaty!
Arko! tyś żadnym niezłamana ciosem,Póki cię własny twój lud nie znieważy;
O pieśni gminna, ty stoisz na straży
Narodowego pamiątek kościoła,
Z archanielskimi skrzydłami i głosem —
Ty czasem dzierżysz i broń archanioła…Płomień rozgryzie malowane dzieje,
Skarby mieczowi spustoszą złodzieje,
Pieśń ujdzie cało! Tłum ludzi obiega;
A jeśli podłe dusze nie umieją
Karmić ją żalem i poić nadzieją,Ucieka w góry, do gruzów przylega
I stamtąd dawne opowiada czasy…
[…]
Słuchałem piosnek. Nieraz kmieć stuletni,
Trącając kości żelazem oraczem,
Stanął i zagrał na wierzbowej fletniPacierz umarłych; lub rymownym płaczem
Was głosił, wielcy ojcowie — bezdzietni…
Echa mu wtórzą. Ja słuchałem z dala.
Tym mocniej widok i piosnka rozżala,
Żem był jedynym widzem i słuchaczem.
[…]
Tak na dźwięk pieśni, kości spod mej stopy
W olbrzymie kształty zbiegły się i zrosły.
Z gruzów powstają kolumny i stropy,Jeziora puste brzmią licznymi wiosły
I widać zamków otwarte podwoje,
Korony książąt, wojowników zbroje,
Śpiewają wieszcze, tańczy dziewic grono…
Marzyłem cudnie — srodze mię zbudzono!Źródło: Adam Mickiewicz, Konrad Wallenrod. Powieść historyczna z dziejów litewskich i pruskich, [w:] tegoż, Wiersze i powieści poetyckie, Warszawa 1998.
Wyjaśnij relacje, jakie łączą Wallenroda z Halbanem – wychowawcą i strażnikiem narodowej tradycji.
Omów sens Pieśni Wajdeloty. Wyjaśnij aluzję biblijną, w której pieśń gminna jest porównana do Arki Przymierza.
Uzasadnij przekonanie o tym, że pieśń ujdzie cało. Możesz odwołać się do znanych ci przykładów dzieł literackich, również ilustrujących słowa wajdeloty.
Romantyczny kult średniowiecza

Zastanów się i odpowiedz, czy dostrzegasz elementy któregoś z wymienionych powyżej nurtów we współczesnej kulturze? Weź pod uwagę utwory muzyczne, filmy, modę lub sztuki plastyczne.
Omów, w czym przejawiał się romantyczny kult średniowiecza.

Zinterpretuj zamieszczony powyżej obraz Karla Friedricha Schinkela [czyt. fridriśa szinkela] Średniowieczne miasto nad rzeką.
W dostępnych źródłach znajdź informacje o cechach średniowiecznych miast. Wypisz te, które uważasz za charakterystyczne.
Giaur
GiaurPodobnie dusza zła kona w cierpieniach
Lub żyje jako skorpion w płomieniach.
Bo kiedy ludzi zwiąże pamięć zbrodni,
Światu niezdatni, a nieba niegodni,
Rozpacz nad nimi, pod nimi noc gruba,
Wkoło płomienie – a w pośrodku zguba.
[…]
Lepiej jest płynąć, choć się niebo chmurzy,
Niż morskiej nigdy już nie dostać burzy.
I gdy żywioły zakończyły wojnę,
Być wyrzuconym na brzegi spokojne.
W pustą zatokę i bez towarzyszy.
Późnego zgonu czekać w wiecznej ciszy;
Lepiej raz przepaść w zaburzone fale,
Niźli żyć gnijąc po trochu na skale.
[…]
Prawda, że miałem drapieżność jastrzębia,
Żem latał niszcząc i lejąc krwi strugi,
Alem się uczył kochać od gołębia,
Umrę nie znając, co kochać raz drugi.
Dobrze by było nieraz ludzi dumnych
Uczyć przykładem ptaków bezrozumnych!
Słowik, co w gajach nuci wiosny porą,
Łabędź, co zdobi piękne jezioro,
Małżonkę sobie jedną tylko biorą.
Niechaj trzpiot z licznych miłostek się chwali,
Niech tych wyśmiewa, co w miłości stali,
Niech sobie cacek szuka coraz innych,
Ja mu nie zajrzę tych uciech dziecinnych.
Lecz u mnie człowiek lekki i przewrotny
Mniej wart niżeli ów łabędź samotny,
Stokroć mniej niźli nieszczęsna dziewczyna,
Którą uwiódłszy zdrajca – zapomina.
Nie, ta na sercu mym niech ciąży wina!
Leilo! byłaś myśli moich treścią,
Moją rozkoszą i moją boleścią,
Tyś była cnotą, ty zbrodniami memi,
Nadzieją w niebie i wszystkim na ziemi!
Tak piękna jak ty nie była stworzona,
A jeśli gdzie, już nie dla mnie ona.
Nie chciałbym widzieć na ziemi i w niebie
Podobnej tobie, chyba samą ciebie.
Życia mojego okropne wypadki,
Łoże śmiertelne przyzywam na świadki,
Że ciebie dotąd kocham, jak kochałem.
Ty jesteś lubym serca mego szałem.Źródło: George Byron, Giaur, tłum. Adam Mickiewicz, Kraków 1984.
Zinterpretuj postawy życiowe, których obraz zawarty jest w przywołanych fragmentach Giaura.
Zadaniowo
Zastanów się, czy we współczesnym świecie literatury i kultury odnajdziesz indywidualistów i samotników przypominających postawą Konrada Wallenroda lub Giaura. Opisz dwóch wybranych bohaterów.
Zinterpretuj obraz wybrany przez ciebie z proponowanych poniżej. Pamiętaj o specyfice romantycznej natury (przyrody) i bohatera‑indywidualisty.
Wyobraź sobie, że zaproszono cię do współpracy przy tworzeniu kolejnej edycji popularnej gry karcianej. Tym razem motywem przewodnim ma być bohater literacki, w twoim przypadku – romantyczny indywidualista. Opisz, jakie cechy i elementy graficzne umieścisz na dwóch kartach.
Słowa klucze
Zapoznaj się z poniższymi słowami kluczami związanymi z lekcją, a następnie zaproponuj ich własną kolejność. Możesz kierować się tym, co cię zaciekawiło, poruszyło, zaskoczyło itp. Przygotuj krótkie uzasadnienie swojej propozycji.
Słowa klucze: bajronizm, bohater bajroniczny, wallenrodyzm, walterskotyzm, gotycyzm, osjanizm, powieść poetycka.