Morze Bałtyckie – środowisko przyrodnicze a działalność człowieka

R1GIzL6I3wGXr

Na zdjęciu lotniczym zabudowania portowe. Kilka basenów portowych w kształcie wąskich prostokątów z betonowymi nabrzeżami uzbrojonych w dźwigi, magazyny. Zacumowane statki, jachty, łodzie.

1. Środowisko przyrodnicze Morza Bałtyckiego

Morze Bałtyckie zalicza się do typu mórz śródziemnych, ponieważ ze wszystkich stron otoczone jest lądami. Jedyne połączenie z wodami wszechoceanu prowadzi przez kilka wąskich cieśnin, zwanych Cieśninami DuńskimiCieśniny DuńskieCieśninami Duńskimi, do Morza Północnego.

Morze Bałtyckie utworzyło się po zakończeniu ostatniego zlodowacenia. Wyróżniamy cztery główne etapy jego powstawania:

• utworzenie niecki morza przez lądolód skandynawski,

• wypełnienie niecki wodami wszechoceanu oraz wodami z topnienia lądolodu i z rzek,

• oddzielenie od oceanu wskutek podniesienia Półwyspu Skandynawskiego po ustąpieniu lodowca,

• ponowne połączenie morza z wszechoceanem przez Cieśniny Duńskie w wyniku podniesienia się poziomu mórz spowodowanego ociepleniem klimatu.

R2hv0DjFlsi6f

Schemat etapu powstania Morza Bałtyckiego. Na schemacie na biało zaznaczono obecne granice zbiornika, na zielono oznaczono ląd, na ciemnoniebiesko wody oblewające powierzchnię, na niebiesko wody wewnątrzlądowe, a na jasnoniebiesko lodowiec. Jak wskazuje schemat, obecne granice Morza Bałtyckiego są znacznie większe niż podczas etapu Bałtyckiego Jeziora Lodowego. Obecna północna cześć Morza była zajęta przez lodowiec, który pokrywał również niemal cały teren obecnego Półwyspu Skandynawskiego.

RY0QBlo1kqcbl

Schemat etapu powstania Morza Bałtyckiego. Na schemacie na biało zaznaczono obecne granice zbiornika, na zielono oznaczono ląd, na ciemnoniebiesko wody oblewające powierzchnię, na niebiesko wody wewnątrzlądowe, a na jasnoniebiesko lodowiec. Jak wskazuje schemat, obecne granice Morza Bałtyckiego są znacznie większe niż podczas etapu Morza Yoldiowego. Obecna północna część Morza zajęta przez lodowiec, za to wody rozlewały się wówczas nieco bardziej na zachód i wschód.

RR7NgIXOAmb62

Schemat etapu powstania Morza Bałtyckiego. Na schemacie na zielono oznaczono ląd, na ciemnoniebiesko wody oblewające powierzchnię, na niebiesko wody wewnątrzlądowe. Jak wskazuje schemat, granice Jeziora Ancylusowego przebiegały wewnątrz lądu i zbiornik był oddzielony od wód wszechoceanu.

R1BtTs8yBp309

Schemat etapu powstania Morza Bałtyckiego. Na schemacie na biało zaznaczono obecne granice zbiornika, na zielono oznaczono ląd, na ciemnoniebiesko wody oblewające powierzchnię, na niebiesko wody wewnątrzlądowe. Jak wskazuje schemat, obecne granice Morza Bałtyckiego są mniejsze niż podczas etapu Morza Litorynowego. Dotyczy to szczególnie północnej i północno‑wschodniej linii brzegowej, która była cofnięta w głąb lądu względem obecnej.

R1M1VfSMi6tGg

Schemat etapu powstania Morza Bałtyckiego. Na schemacie na zielono oznaczono ląd, na ciemnoniebiesko wody oblewające powierzchnię, na niebiesko wody wewnątrzlądowe. Na wodach dzisiejszego Morza Bałtyckiego widać większą ilość wysp. Mapa przedstawia współczesny zasięg morza.

Kształtowanie linii brzegowej Morza Bałtyckiego trwa nieustannie do dziś. Obecnie Bałtyk jest morzem płytkim o dobrze rozwiniętej linii brzegowej z licznymi wyspami i półwyspami oraz zatokami i cieśninami.

R4s5AsOYpmEcV1

Ilustracja przedstawia mapę Morza Bałtyckiego. Natężeniem koloru niebieskiego przedstawiono głębokości, przy brzegach najpłycej. Kolorowymi konturami zaznaczono typy wybrzeży. Kolorem zielonym oznaczono wybrzeże zalewowo‑mierzejowe. Występuje w północno‑wschodnich Niemczech, Polsce, obwodzie Kaliningradzkim, Litwie, Łotwie. Kolorem czerwonym oznaczono wybrzeże klifowe. Występuje na przemian z wybrzeżem zalewowo‑mierzejowym występuje w północno‑wschodnich Niemczech, Polsce, obwodzie Kaliningradzkim. Dodatkowo na południu Szwecji, północy Gotlandii, zachodnim wybrzeżu wyspy Sarema, w południowo‑wschodniej części Zatoki Fińskiej. Kolorem pomarańczowym oznaczono wybrzeże fierdowo‑szkierowe. Występuje niemal na całym wybrzeżu Szwecji (z wyłączeniem południowego krańca), oraz na linii wybrzeża Finlandii (z wyłączeniem południowo‑zachodniego krańca niedaleko Turku i wyspy Aland, gdzie występuje wybrzeże szkierowe oznaczone kolorem żółtym). Wybrzeże fierdowo‑szkierowe występuje również we wschodniej części Zatoki Fińskiej, w Estonii (z wyłączeniem zachodniej części wyspy Sarema). Wybrzeże ferdowe występuje na wyspach Duńskich. Na mapie opisano nazwy państw. Od północnego wschodu podążając zgodnie z ruchem wskazówek zegara są to: Finlandia, Federacja Rosyjska, Estonia, Łotwa, Litwa, Białoruś, Polska, Ukraina, Republika Czeska, Niemcy, Dania, Norwegia, Szwecja. Oznaczono i opisano główne miasta. Mapa pokryta jest równoleżnikami i południkami, które opisano w białej ramce dookoła mapy co pięć stopni. W legendzie umieszczono i opisano kolory użyte na mapie.

Nad Morzem Bałtyckim występuje 5 różnych rodzajów wybrzeża:

• mierzejowo‑zalewowe – fale i prądy morskie usypują długie, piaszczyste wały (mierzejemierzejamierzeje), które odcinają zatoki, zalewy i jeziora przybrzeżne od otwartego morza; ten typ spotykać można nad południowym Bałtykiem;

• klifowe – wysoki brzeg stale jest podcinany przez fale morskie, co powoduje cofanie się klifu; występuje głównie na południowych wybrzeżach Morza Bałtyckiego;

• szkierowe (szerowe) – charakteryzuje się „tysiącem” małych wysepek (szkierówszkierszkierów), które pojawiły się w wyniku częściowego zalania polodowcowych terenów pagórkowatych; przykładem mogą być Wyspy Alandzkie;

• fierdowe (fjärdowe)fierd (fjärd)fierdowe (fjärdowe) – wybrzeże z zatokami o dość stromych ścianach (choć nie tak wysokich jak w fiordachfiordfiordach); utworzyło się poprzez zalanie niezbyt głębokich dolin lodowcowych na obszarach wyżynnych; występuje nad całym północnym Bałtykiem, często w połączeniu ze szkierami;

• ferdoweferd (föhrd)ferdowe (ferd (föhrd)(föhrdoweferd (föhrd)föhrdowe)ferd (föhrd)) – powstało w wyniku zalania wypukłych obszarów akumulacji polodowcowej porozcinanych licznymi rynnami podlodowcowymi, które przebiegają w kierunku od lądu do morza; ten typ wybrzeża jest charakterystyczny dla Danii.

Wody Bałtyku nie są tak słone jak wody innych mórz, co jest spowodowane:

• dużymi opadami w tej szerokości geograficznej – woda opadowa nie jest słona;

• chłodnym klimatem, więc niskim parowaniem – stężenie rozpuszczonej soli nie zwiększa się;

• ograniczonym połączeniem ze słonymi wodami oceanu – tylko poprzez wąskie Cieśniny Duńskie;

• tym, że dużo rzek wpływa do morza – dostarczają słodkiej wody.

Średnie zasolenie wód Morza Bałtyckiego wynosi ok. 7‰. Oznacza to, że po odparowaniu 1000 kg wody morskiej otrzymuje się 7 kg soli. Największe zasolenie Bałtyku występuje na zachodzie, w rejonie Cieśnin Duńskich – ze względu na napływ słonych wód z Morza Północnego. Najmniejsze zasolenie notowane jest na północy w Zatoce Botnickiej i na wschodzie w Zatoce Fińskiej.

RYbBaJlxgCrmx

Ilustracja przedstawia mapę Morza Bałtyckiego. Natężeniem koloru niebieskiego przedstawiono zasolenie od trzech promili na północy do ośmiu promili w południowej części Morza Bałtyckiego (u wybrzeży Polski). W Cieśninach Duńskich zasolenie wynosi 20–30 promili. Mapa pokryta jest równoleżnikami i południkami, które opisano w białej ramce dookoła mapy co pięć stopni. W legendzie umieszczono i opisano kolory użyte na mapie.

Bałtyk należy do mórz chłodnych. W zależności od szerokości geograficznej i zasolenia temperatura wody waha się od 0 °C do 18 °C (zimą w bardziej zasolonych obszarach może zejść nieco poniżej 0 °C, a latem w zatokach może osiągać do 22 °C). Każdej zimy znaczna część akwenu zamarza, a wody Zatoki Botnickiej i Zatoki Fińskiej bywają skute lodem nawet przez okres dłuższy niż 6 miesięcy.

Na Morzu Bałtyckim występują lokalne prądy morskie.

W Zatoce Botnickiej na powierzchni powstaje prąd wody słodkiej, który kieruje się w stronę Cieśnin Duńskich. Natomiast w strefie przydennej, w kierunku przeciwnym przemieszcza się prąd wody słonej powstający w Morzu Północnym.
Wzdłuż polskich wybrzeży rozpoznano słabe prądy wywołane wiatrami zachodnimi, tzw. dryfy (dryfty).

Fale na Bałtyku są na ogół krótkie i strome. Typowa wysokość fali wynosi 3–5 m, ale w czasie bardzo silnych sztormów może przekroczyć nawet 10 m. Dnia 23 grudnia 2004 roku w czasie sztormu w rejonie północnego Bałtyku zarejestrowano pojedynczą falę o wysokości prawie 14 m.

Sztormy na Bałtyku są niebezpieczne dla żeglugi statków. Podczas nich zatonęły już trzy duże promy: 14 stycznia 1993 roku – polski prom Jan Heweliusz, 28 września 1994 roku – estoński prom Estonia, a 1 listopada 2006 roku – szwedzki prom Finnbrich.

Fale potrafią też niszczyć brzegi morza. Przez ostatnie stulecia spowodowały one m.in. cofniecie się polskiego wybrzeża miejscami nawet o kilka kilometrów. Najbardziej znanym tego przykładem jest kościół w Trzęsaczu. Zbudowano go w XIII wieku prawie 2 km od morza. W 1750 roku morski brzeg znajdował się w odległości już tylko 50 m, a w 1850 roku – 5 m od świątyni. W 1901 roku zawaliła się pierwsza ściana kościoła, po czym w następnych latach morze zabierało kolejne fragmenty budowli. Obecnie pozostała już tylko południowa ściana, która utrzymuje się wyłącznie dzięki specjalnym zabezpieczeniom budowlanym stworzonym przez człowieka.

R6I9duMRxHcW9

Na zdjęciu stromy klif wzmocniony betonem. Na krawędzi klifu fragment ceglanej ściany z trzema otworami okiennymi.

Na Bałtyku nie ma dobrych warunków do występowania pływów morskich – brak głębokich zatok. Największe amplitudy pływów notowane są w Zatoce Fińskiej i wynoszą nie więcej niż 0,5 m. W Zatoce Gdańskiej jest to zaledwie kilka centymetrów. Przyczynia się do tego również zanikanie fali pływowej z Morza Północnego w płytkich Cieśninach Duńskich.

Z powodu małego zasolenia i małej przejrzystości wód, w Bałtyku nie ma zbyt wielu gatunków organizmów morskich. Często można spotkać glony (zielenice i brunatnice), rzadziej rośliny kwiatowe (np. rdestnicę, trawę morską i wywłócznika). Wśród zwierząt dominują ryby, np. śledzie, dorsze, szproty, flądry, makrele, płastugi, łososie, węgorze. Występują tu również duże ssaki morskie – morświny oraz foki (szare, pospolite i obrączkowane). Z ptaków najczęściej pojawiają się tutaj rybitwy, mewy śmieszki i łabędzie nieme. Są też: meduzy, pierścienice, drobne małże i skorupiaki oraz inne małe organizmy zaliczane do zooplanktonu.

2. Zagospodarowanie Morza Bałtyckiego

Człowiek w największym stopniu zagospodarował Morze Bałtyckie w części południowej. To ze względu na sprzyjający klimat, który pozwolił mu licznie osiedlić się na tamtejszych wybrzeżach. Na chłodnej i słabo zaludnionej północy wybrzeża niemal całej Zatoki Botnickiej pozostają niezagospodarowane.

Gospodarka morska to wykorzystanie gospodarcze położenia nad morzem oraz bogactw naturalnych z nim związanych. Wyróżnia się tu kilka głównych działów:

• transport morski – przewóz towarów i ludzi wodami morza; główne jego elementy to porty i statki, a także rurociągi (np. gazociąg Nordstream [wym. nordstrim] z Rosji do Niemiec); jego główne funkcje to obsługa handlu, na ogół zagranicznego (dostawy dla przemysłu, usług, odbiorców detalicznych) i obsługa ruchu pasażerskiego, w tym turystycznego;

  R1GIzL6I3wGXr

  Na zdjęciu lotniczym zabudowania portowe. Kilka basenów portowych w kształcie wąskich prostokątów z betonowymi nabrzeżami uzbrojonych w dźwigi, magazyny. Zacumowane statki, jachty, łodzie.

  

• rybołówstwo – połowy organizmów morskich (w Bałtyku dotyczy głównie ryb), a w dalszej kolejności – rozwój przetwórstwa rybnego; wszystkie kraje bałtyckie, oprócz Rosji, należą do Unii Europejskiej, która wyznacza określone limity połowów dla poszczególnych państw; lokalnie (głównie w Szwecji i Finlandii) prowadzona jest też marikultura, czyli hodowla ryb, małży i skorupiaków oraz uprawa wodorostów;

  RNmlOsyv9MaK0

  Na zdjęciu kilka kutrów rybackich zacumowanych na plaży. Na kutrach tyczki z chorągiewkami. W tle mini‑molo.

  

• energetyka – wykorzystanie silnych wiatrów wiejących nad gładkimi, pozbawionymi przeszkód powierzchniami morza; najwięcej nadmorskich farm wiatrowych znajduje się w Danii, Szwecji i Niemczech; lokalnie działają też elektrownie napędzane falami morskimi;

  RkEFwTTJWlRFl

  Na zdjęciu kilkanaście turbin wiatrowych stojących w wodzie.

  

• pozyskanie surowców mineralnych – ropa naftowa, gaz ziemny, sole, piasek, bursztyny; na Morzu Bałtyckim ta działalność ma niewielkie znaczenie gospodarcze;

  R1HKfSlbuRjA3

  Na zdjęciu platforma wydobywcza zamontowana na kilku palach stojących w wodzie. Na niej urządzenia przemysłowe, dźwigi.

  

• przemysł stoczniowy – budowa i remonty statków oraz innych jednostek pływających; do niedawna branża ta przeżywała głęboki kryzys, zwłaszcza w Polsce, głównie ze względu na rozwój taniej produkcji statków w Chinach i Korei Południowej;

  R1NYaSYZdsceQ

  Na zdjęciu stocznia remontowa, liczne zabudowania portowe, dźwigi, kilka statków.

  

• turystyka – podróżowanie w celach głównie wypoczynkowych i krajoznawczych; ze względu na raczej chłodny klimat wypoczynek nad Bałtykiem funkcjonuje właściwie tylko na południu, przede wszystkim w Polsce i w Niemczech; pomiędzy niektórymi miastami portowymi (Helsinki, St. Petersburg, Sztokholm, Kopenhaga i in.) pływają duże statki wycieczkowe.

  R18RycgFnYiwH

  Na zdjęciu brzeg morski, piaszczysta plaża, dużo ludzi, parasole, parawany. Pas trawiastych wydm.

  

3. Zanieczyszczenie wód Morza Bałtyckiego

Wody Bałtyku są zanieczyszczane głównie w strefie przybrzeżnej. Na wybrzeżu rozwinęły się miasta, porty i zakłady przemysłowe, z których ścieki często odprowadza się bezpośrednio do morza. Wielu zanieczyszczeń dostarczają też uchodzące do Bałtyku rzeki. Dotyczy to zwłaszcza rzek płynących z gęściej zaludnionego południa i wschodu: Wisły, Odry, Niemna, Dźwiny i Newy. Niosą one ze sobą m.in. ścieki komunalne i przemysłowe, a także wypłukane z pól nawozy sztuczne i pestycydy (chemiczne środki ochrony roślin). Nadmiar wszystkich tych substancji powoduje zwiększoną eutrofizacjęeutrofizacjaeutrofizację wód Bałtyku, czyli jej użyźnienie (wzbogacenie w pokarm). Nie jest to jednak zjawisko korzystne, ponieważ rozwijają się dzięki niemu przede wszystkim glony. Duże ilości glonów tworzą potężne ilości obumarłej materii organicznej zużywającej do swego rozkładu tlen zawarty w wodzie morskiej, którego dla innych organizmów zaczyna brakować. Często, zwłaszcza latem, słyszy się o tzw. zakwitaniu wód Bałtyku – dzieje się tak właśnie na skutek eutrofizacji.

Na pełnym morzu nieczystości i odpady bywają zrzucane przez statki wprost do wody. Zdarzają się również ich awarie, co skutkuje wyciekiem paliwa lub innych płynów. Zagrożeniem dla wód Bałtyku są też liczne wraki oraz inne pozostałości po II wojnie światowej (amunicja, chemikalia), które wciąż zalegają na dnie morza. Wraz z wiatrami przenoszone są również zanieczyszczenia powietrza, które mogą osiadać na morzu.
Ponad to wyraźne oddzielenie Morza Bałtyckiego od oceanu utrudnia wymianę wód przez Cieśniny Duńskie.

R1XOnmT2iNkmj

Ilustracja przedstawia mapę Morza Bałtyckiego i jego zlewisko. Na mapie przedstawiono zanieczyszczenie wód Morza Bałtyckiego, jakie dostają się do tam z terenu zlewiska. Tłem mapy są kolory obrazujące użytkowanie ziemi: kolorem zielonym oznaczono lasy – głównie Skandynawia, kolorem żółtym oznaczono użytki rolne – Polska, Dania, Niemcy, Litwa, Łotwa, Estonia. Na mapie opisano nazwy wysp, państw, mórz, zatok, rzek i jezior. Oznaczono białymi kropkami i opisano główne miasta. Czerwonymi liniami zaznaczono granice między państwami, a zieloną linią oznaczono granicę zlewiska Morza Bałtyckiego. Za pomocą sygnatury fabryki przedstawiono główne źródła emisji zanieczyszczeń przemysłowych i komunalnych, czerwonym kreskowaniem zaznaczono obszary o dużej koncentracji przemysłu. Za pomocą diagramów przedstawiono wielkość zanieczyszczeń wprowadzanych do Morza Bałtyckiego przez rzeki w poszczególnych państwach. Największy diagram jest umieszczony na terenie Polski, a dalej Szwecji, Łotwy i Federacji Rosyjskiej. Najmniej zanieczyszczeń wprowadzają do Morza Bałtyckiego rzeki z terenu Niemiec. Kolorem niebieskim oznaczono duże zanieczyszczenia wód przybrzeżnych: Zatoka Fińska, Cieśnina Kattegat, Zatoka Ryska, Zatoka Gdańska. Niedobór tlenu w wodach przydennych oznaczono niebieskim kreskowaniem. Występuje on w centralnej części Morza Bałtyckiego. Mapa pokryta jest równoleżnikami i południkami, które opisano w białej ramce dookoła mapy co pięć stopni. W legendzie umieszczono i opisano znaki i kolory użyte na mapie.

Bezpośrednim skutkiem zanieczyszczenia Morza Bałtyckiego jest degradacja środowiska naturalnego. Zanieczyszczenia niszczą naturalne warunki życia dla organizmów. Mają także negatywny wpływ na życie człowieka, np. wyrzucane do morza śmieci pogarszają stan wód, plaż i kąpielisk nadmorskich, a łowione ryby zawierają w sobie substancje szkodliwe.

RYOTwlEm8KABK

Zdjęcie przedstawia plażę. Na pierwszym planie widoczne są zanieczyszczenie brzegu i stosy glonów. Obok stosów przechadzają się ludzie. Na zdjęciu jest również infrastruktura: budka ratownika, koło ratunkowe i flagi. W oddali znajdują się zabudowania, wokół nich spacerujący ludzie. Za plażą znajduje się zielona roślinność.

Podsumowanie

• Morze Bałtyckie jest zaliczane do mórz śródziemnych. Ma dobrze rozwiniętą linię brzegową. Jest wyraźnie oddzielone od oceanu przez wyspy i półwyspy, i połączone przez Cieśniny Duńskie.

• Morze Bałtyckie jest słabo zasolone ze względu na chłodny klimat i utrudnioną wymianę wód z oceanem.

• Im dalej na północ, tym niższa temperatura wód Bałtyku. Zatoki Botnicka i Fińska w zimie zamarzają.

• Na Bałtyku występują słabe prądy przybrzeżne i bardzo niewielkie fale pływowe.

• Morze Bałtyckie wykorzystywane jest przez człowieka m.in. w transporcie, rybołówstwie, turystyce i energetyce.

• Do zanieczyszczenia wód Morza Bałtyckiego przyczynia się głównie przemysł, transport, gospodarka komunalna i rolnictwo.

Słownik

Ćwiczenia