Motywy cierpienia w literaturze i sztuce średniowiecza

1. Cele lekcji

a) Wiadomości

Uczeń:

• zna test Lamentu świętokrzyskiego,

• wymienia podstawowe treści ideowe rzeźb gotyckich: Krucyfiks mistyczny z Wrocławia, Pieta z Lubiąża (ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie).

b) Umiejętności

Uczeń potrafi:

• zinterpretować fragment Lamentu świętokrzyskiego, a także wiersze Tadeusza Różewicza Drewno, Gotyk 1954 w odniesieniu do sztuki dawnej,

• wyjaśnić zróżnicowanie sposobów ujęcia motywów pasyjnych i motywu cierpienia Matki Boskiej w rzeźbie gotyckiej,

• scharakteryzować pod względem formy i stylu przykłady rzeźby średniowiecznej.

2. Metoda i forma pracy

Praca z tekstem i interpretacja reprodukcji

Przekład intersemiotyczny

Heureza

Wykład

3. Środki dydaktyczne

1. Materiały ilustracyjne

reprodukcje: Krucyfiks mistyczny z kościoła Bożego Ciała we Wrocławiu, Pieta z Lubiąża (Muzeum Narodowe w Warszawie)

2. Teksty wierszy

Lament świętokrzyski

Tadeusz Różewicza Drewno, Gotyk 1954

3. Nagranie audio

Lamentu świętokrzyskiego – recytacja w wykonaniu Teresy Budzisz‑Krzyżanowskiej

4. Podręcznik „Pamiętajcie o ogrodach…”, cz. 1

4. Przebieg lekcji

a) Faza przygotowawcza

Nauczyciel zapoznaje z tematem lekcji, zapisując go na tablicy.

b) Faza realizacyjna

Wprowadzeniem do tematu jest wysłuchanie recytacji Lamentu świętokrzyskiego w wykonaniu Teresy Budzisz‑Krzyżanowskiej. Nauczyciel przeprowadza krótką pogadankę o utworze. Wymienia jego inne tytuły – Posłuchajcie, bracia miła, Żale Matki Boskiej pod krzyżem, podaje czas powstania pieśni (XV w.), objaśnia potrzebne terminy, np. doloryzm, Stabat Mater Dolorosa.

1. Przed przystąpieniem do interpretacji tekstu Lamentu świętokrzyskiego podaje definicję gatunku lament, plankt. Pracę nad wierszem mają ułatwić pytania pomocnicze, oto przykładowe:

Kto jest podmiotem lirycznym wiersza?

Do kogo się zwraca się Matka Boża, kogo można uznać za adresata utworu? Kiedy wypowiada swój lament, jakie treści zawiera jej wypowiedź?

W jaki sposób została ukazana Maryja: jako matka Boga czy kobieta cierpiąca po stracie ukochanego dziecka? Z jaką tradycją można łączyć utwór?

Uczniowie formułują wnioski z lektury, powinny one zawierać takie treści, jak: osobiste podejście do tematyki maryjnej, Maryja jako ziemska matka, nieszczęśliwa kobieta zwierzająca się z bólu po stracie syna, bezpośredniość wyrazu.

1. Kolejne ćwiczenie to intuicyjna interpretacja Piety z Lubiąża. Uczniowie samodzielnie wskazują najważniejsze cechy tematu ikonograficznego piety. Przypominają znane ujęcia motywu piety (np. Pieta watykańska Michała Anioła jako odmienna wersja tematu). Nauczyciel podkreśla znaczenie ekspresji wyrażonej przez brzydotę cierpienia, brak nadziei, a także inspirację ludową, która pozwala zestawić pietę z Lamentem (przekład intersemiotyczny).

2. Dodatkowym kontekstem interpretacyjnym jest Krucyfiks mistyczny z Wrocławia. Nauczyciel poleca, by uczniowie samodzielnie wskazali dominanty kompozycyjne i ideowe.

Może podać pytania pomocnicze, np.:

W jaki sposób artysta ujął cierpienie Chrystusa?

Jak przedstawiono ciało Ukrzyżowanego?

Z jakiego materiału wykonano rzeźbę?

Wniosek: Chrystus na krzyżu jest cierpiącym człowiekiem, a nie triumfującym Bogiem.

Uczniowie pod kierunkiem nauczyciela wypełniają graf zamieszczony w karcie pracy.

3. Po wykonaniu zadania prowadzący wygłasza krótki wykład dotyczący alegorycznego charakteru motywu tzw. krucyfiksu mistycznego, jego związku z kultem prywatnym rozpowszechnionym w późnym średniowieczu i z mistyką (przytoczenie cytatu z Henryka Suzo), kontemplacją etapów męki Chrystusa (compassio – współprzeżywanie, imitatio – naśladowanie). Wyjaśnia również symbolikę.

4. Następnie prosi jedną osobę o odczytanie wierszy Tadeusza Różewicza Drewno, Gotyk 1954. Uczniowie wskazują związki wierszy ze sztuką gotycką oraz badają Różewiczowską ocenę średniowiecza.

   Wniosek: Motyw cierpienia człowieka został ukazany w kontekście desakralizacji Chrystusa.

   Uczniowie samodzielnie wypełniają graf zamieszczony w karcie pracy.

c) Faza podsumowująca

Uczniowie podają wnioski dotyczące ogólnej charakterystyki średniowiecznych realizacji tematu cierpienia w sztuce i literaturze (można je zapisać w zeszytach). Na zakończenie nauczyciel przeprowadza krótką rozmowę inicjowaną pytaniem: W jaki sposób poznane utwory trafiają do wrażliwości współczesnego czytelnika?

Lekcję kończy podanie tematu pracy domowej: „Porównaj w formie tabeli wizerunki Maryi zawarte w Bogurodzicy i Lamencie świętokrzyskim”.

5. Bibliografia

1. Adamczyk M., Chrząstowska B., Pokrzywniak J. T., Język polski, Starożytność – Oświecenie, podręcznik, klasa 1 szkoła średnia, WSiP, Warszawa 1988.

2. Białostocki J., Sztuka cenniejsza niż złoto. Opowieść o sztuce europejskiej naszej ery. Wydanie zmienione, PWN, Warszawa 2001, s. 200‑201.

3. Jezusa Judasz przedał. Polskie pieśni pasyjne. Collegium Vocale Bydgoszcz; Ars Nova. Kierownictwo artystyczne: Jacek Urbaniak (płyta CD), DUX, Warszawa 2004.

4. Markowski A. i in., „Pamiętajcie o ogrodach…”. Literatura – kultura – język, cz. 1, Podręcznik dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, WSiP, Warszawa 2003.

5. Wisłocki M., Krucyfiks mistyczny z kościoła Bożego Ciała,

   http://miasta.gazeta.pl/wroclaw/1,35762,259006.html?as=2

6. 111 arcydzieł Muzeum Narodowego w Warszawie, pod red. D. Folgi‑Januszewskiej; Warszawa 2000, Muzeum Narodowe w Warszawie, s. 68‑69.

6. Załączniki

a) Karta pracy ucznia

Graf przedstawiający symbolikę Krucyfiksu mistycznego z Wrocławia

Graf ilustrujący interpretację liryków Różewicza z użyciem słów – kluczy

b) Zadanie domowe

Porównaj w formie tabeli wizerunek Maryi w Bogurodzicy i Lamencie świętokrzyskim.

7. Czas trwania lekcji

2 x 45 minut

8. Uwagi do scenariusza

Prezentowany scenariusz jest przeznaczony przede wszystkim dla klasy o profilu humanistycznym z programem języka polskiego rozszerzonym o wiedzę o sztuce.