Mozaika społeczna Polski późnego średniowiecza

Wprowadzenie

Fundament nowego społeczeństwa

U schyłku średniowiecza poddani króla Polski tworzyli społeczność o zbliżonym kształcie do tych znanych w zachodniej Europy. Mimo to wyraźnie zaczynały się rysować specyficzne cechy mieszkańców Korony, zwłaszcza pod względem ich funkcjonowania jako wspólnoty politycznej. W związku z przemianami gospodarczymi odmiennie niż na Zachodzie kształtowało się także miejsce poszczególnych grup w hierarchii i systemie prawnym Królestwa. Dodatkowym czynnikiem komplikującym obraz poddanych króla Polski była różnorodność etniczna i silne wpływy różnych kręgów kulturowych na mieszkańców Korony. Rysujące się w XV wieku kierunki zmian doprowadziły wiek później do ukształtowania się specyficznego społeczeństwa, z bardzo silną polityczną i gospodarczą pozycją szlachty i podporządkowaną rolą pozostałych grup społecznych. Czy jednak przekształcenia, które nastały w późnym średniowieczu, zadecydowały o tym w sposób nieodwołalny? Czy średniowiecze określiło całą przyszłość Polski?

RbaNonlqUpFKx

Nagranie video. Na początku plansza z tytułem: „Średniowieczne Królestwo Polskie. Jego struktura i przemiany”. Następnie pojawia się prof. dr hab. Przemysław Wiszewski – historyk z Uniwersytetu Wrocławskiego. Mężczyzna o krótkich włosach w okularach siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle biała ściana, fragment grafiki, biała kanapa, regał, kwiaty. Film kończy plansza z napisami: wystąpił prof. dr hab. Przemysław Wiszewski, muzyka licencja istockphoto.com, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego", wrzesień 2015.

Nagranie video. Na początku plansza z tytułem: „Średniowieczne Królestwo Polskie. Jego struktura i przemiany”. Następnie pojawia się prof. dr hab. Przemysław Wiszewski – historyk z Uniwersytetu Wrocławskiego. Mężczyzna o krótkich włosach w okularach siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle biała ściana, fragment grafiki, biała kanapa, regał, kwiaty. Film kończy plansza z napisami: wystąpił prof. dr hab. Przemysław Wiszewski, muzyka licencja istockphoto.com, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego", wrzesień 2015.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/RbaNonlqUpFKx

Nagranie video. Na początku plansza z tytułem: „Średniowieczne Królestwo Polskie. Jego struktura i przemiany”. Następnie pojawia się prof. dr hab. Przemysław Wiszewski – historyk z Uniwersytetu Wrocławskiego. Mężczyzna o krótkich włosach w okularach siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle biała ściana, fragment grafiki, biała kanapa, regał, kwiaty. Film kończy plansza z napisami: wystąpił prof. dr hab. Przemysław Wiszewski, muzyka licencja istockphoto.com, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego", wrzesień 2015.

Kiedy to było?

Król, szlachta, mieszczanie... w sporze

W dniu 16 lipca 1461 roku mieszczanie krakowscy, w czasie rozruchów, zamordowali Andrzeja Tęczyńskiego, brata kasztelana krakowskiego. Spowodowało to ogromne wzburzenie członków stanu rycerskiego, zwłaszcza ziemi krakowskiej. Pod ich wpływem król Kazimierz Jagiellończyk, łamiąc przywileje miejskie, skazał na śmierć burmistrza i wybranych rajców krakowskich. Wyrok wykonano. Poniżej zamieszczono cytaty z relacji dotyczącej wypadków 16 lipca, przedstawionej przez pisarza miejskiego Krakowa.

Rycerstwo na drodze do demokracji szlacheckiej

Przez wieki miejsce polskich rycerzy w społeczeństwie regulowały normy tradycji i zwyczajów poszczególnych ziem. Od XIII wieku władcy udzielali rycerstwu specjalnych zwolnień ze zobowiązań podatkowych. Jednak zwolnienia te nie przekraczały granic poszczególnych księstw piastowskich. Nigdy też rycerstwo nie uzyskało pisemnego potwierdzenia swoich uprawnień politycznych, ponieważ
 – podkreślał u schyłku XII wieku mistrz Wincenty Kadłubek – monarcha w żaden sposób nie może być krępowany zmienną wolą poddanych.

Kazimierz Wielki wprowadził znaczące zmiany w sytuacji rycerstwa. Przede wszystkim określił dla wszystkich członków tej grupy wspólne normy prawa, wydając dwa odrębne przywileje:

• dla Wielkopolski (Piotrków),

• dla Małopolski (Wiślica).

Te tak zwane statuty wiślicko‑piotrkowskietcyH4JzIYz_000tp001statuty wiślicko‑piotrkowskie wskazywały między innymi, kto może być rycerzem. Odnotować trzeba różnice między obiema prowincjami:

• W Wielkopolsce wyraźnie dążono do podkreślenia odrębności rycerstwa, a w jego obrębie – zamożniejszych rycerzy od uboższych.

• W Małopolsce do rycerstwa włączano także członków grup społecznych stojących niżej w hierarchii: sołtysów i wszystkich wojowników służących władcy. Pozostawiono nawet możliwość wejścia mieszczan do stanu rycerskiego.

Konieczność współdziałania rycerzy w okresie rządów Ludwika Andegaweńskiego doprowadziła do wykształcenia się poczucia wspólnoty rycerstwa jako stanu. Wpłynęło na to także postępowanie króla. W 1374 roku wydał on obejmujący całość polskiego rycerstwa przywilej w KoszycachtcyH4JzIYz_000tp002przywilej w Koszycach. Pod względem prawnym nie miał on przełomowego charakteru. Określał głównie wysokość zobowiązań fiskalnych wszystkich rycerzy. Pierwszy dawał jednak rycerstwu poczucie wspólnoty ponad ramami określonymi przywilejami dla poszczególnych ziem. Przełomowym momentem był okres od schyłku rządów Władysława Jagiełły do końca wojny trzynastoletniej (1454‑1466). Królowie byli zmuszeni starać się o poparcie militarne i polityczne szlachty dla swoich planów politycznych. Płacili za to przywilejami dotyczącymi całego rycerstwa. Władysław Jagiełło już w 1422 roku nadał rycerstwu, które miało stanąć do kolejnej wojny z zakonem krzyżackim, prawo gwarantujące
mu nietykalność bez wyroku sądowego oraz obowiązek sądzenia na podstawie prawa spisanego, był to tzw. przywilej czerwińskitcyH4JzIYz_000tp003przywilej czerwiński. Potwierdził te postanowienia, wystawiając kolejne przywileje w Jedlni i KrakowietcyH4JzIYz_000tp004przywileje w Jedlni i Krakowie w 1430 i 1433 roku.

Król długo odmawiał przyznania szlachcie jakichkolwiek specjalnych jej praw. Kazimierz Jagiellończyk przez lata nie chciał potwierdzić przywilejów wydanych przez swoich poprzedników. Zmienił zdanie dopiero w obliczu wybuchu wojny z zakonem, przyczyniając się do największego uprzywilejowania szlachty. Rycerstwo, które stanęło na wezwanie króla pod bronią, odmówiło bowiem wzięcia udziału w walkach bez zatwierdzenia przywilejów. Król wydał w 1454 roku prawa, które całkowicie zmieniały sytuację polityczną w kraju, a mianowicie przywileje cerekwicko‑nieszawskietcyH4JzIYz_000tp005przywileje cerekwicko‑nieszawskie, bardzo mocno zwiększyły uprawnienia zjazdów szlachty z prowincji.

Gdyby król i jego następcy wiernie trzymali się tych przywilejów, to już w II połowie XV wieku ustrój polityczny Korony byłby bliski demokracji szlacheckiej, mimo braku formalnie ukształtowanego sejmu, ten formalnie powstał pod koniec tego wieku.
Jeśli tak się nie stało, to ze względu na nagłą utratę przez rycerstwo znaczenia militarnego w czasie wojny trzynastoletniej. Król nie potrzebował wsparcia tych, którzy nie potrafili zapewnić mu realizacji jego planów. Aby zaciągnąć wojsko zawodowe, musiał uzyskać wsparcie finansowe, a to gwarantowali mu możni. Dlatego już w 1456 roku wydał przywilej w Korczynie uznający prawo możnych do wpływania na kwestie polityczne dotyczące prowincji, w których żyli. Rycerstwo w tym czasie skupiło się na pomnażaniu majątku. Dzięki niemu było w stanie utrzymać swój status i zachować niezależność od szybko bogacących się możnych. W konsekwencji tych przemian:

• z jednej strony powstała wąska grupa uprzywilejowanej elity związanej z dworem królewskim i zarządem Korony,

• z drugiej natomiast coraz większego znaczenia ekonomicznego nabierała średniozamożna szlachta, której członkowie stanęli na czele ruchów politycznych kwestionujących uprzywilejowaną pozycję możnowładców.

Jagiellonowie nie byli konsekwentni w swej polityce wobec szlachty:

• Jan Olbracht - popierał szlachtę średniozamożną, licząc na jej udział w wojnie z Turkami. Nadawał więc jej specjalne przywileje ekonomiczne, także kosztem mieszczan, zwalniał rycerstwo spod jurysdykcji sądów kościelnych.

• Aleksander Jagiellończyk - postanowił oprzeć się na możnych. Wydając
  w 1501 roku w Mielniku przywilejtcyH4JzIYz_000tp006Mielniku przywilej, przekazał im w praktyce rządy nad Koroną. A sam wrócił na Litwę, by walczyć z księciem moskiewskim. Zmienił swą politykę dopiero wobec kompletnej bezradności możnych, którzy nie potrafili zabezpieczyć kraju przed najazdem Tatarów. Na sejmie w Radomiu w 1505 rokutcyH4JzIYz_000tp007Na sejmie w Radomiu w 1505 roku przyjęto za zgodą króla wiele uchwał, które ukształtowały podstawy specyficznego polskiego ustroju politycznego. Choć rycerstwo utraciło swą wartość militarną, której nie odzyska już do końca istnienia Rzeczypospolitej, stało się jako szlachta najważniejszym czynnikiem politycznym i ekonomicznym w społeczeństwie Korony.

Od XV wieku najszybciej rozwijały się miasta związane z dalekosiężnym handlem zbożem. Te usytuowane w dorzeczu Wisły stały się pośrednikami między rycerzami producentami a Gdańskiem, portem o największym znaczeniu dla eksportu zboża. Nadal znaczącą rolę odgrywał handel bydłem prowadzonym z Rusi, od Lwowa przez Kraków na Zachód. Rycerskie przywileje ekonomiczne do pewnego stopnia dotykały również miast. Szkodliwe dla gospodarki miejskiej było tolerowanie przez rycerstwo rzemieślników osiadłych w ich dobrach. Nie podlegali oni bowiem nadzorowi cechów i ci tak zwani 'partacze' mogli taniej produkować i sprzedawać produkty wśród ludności wiejskiej. W ten sposób odciągali znaczną część chłopów od zakupu produktów miejskich. Dotyczyło to zarówno płótna, butów, jak i piwa.

Sytuacja mieszkańców wsi była ściśle związana z szerszymi procesami gospodarczymi, demograficznymi i politycznymi. W początkach XV wieku w całej Europie nastąpił spadek cen produktów rolnych. Dotknął on zwłaszcza chłopów posiadających niewielkie gospodarstwa. Przy niewielkiej produkcji zboża osiągali oni z jego sprzedaży zysk niewystarczający do opłacenia czynszu. W rezultacie coraz więcej rodzin rezygnowało z utrzymywania własnych gospodarstw produkujących zboże na sprzedaż, a zamiast czynszu panu wsi oferowali swoją pracę. Natomiast zmniejszone pola wykorzystywali do produkcji zboża na własny użytek. Pan z kolei łączył części pól i tworzył z nich większe gospodarstwo, folwark. Pracą w folwarku zajmowali się zarówno wyspecjalizowani pracownicy, jak i chłopi odrabiający czynsz. W II połowie XV wieku rosnące zapotrzebowanie na zboże podnosiło cenę produkowanego ziarna. Produkowanie zboża i jego sprzedaż dawała kupcom coraz większy dochód. Właściciele wsi zaczęli wymagać od chłopów większej liczby dni spędzonych w pracy na polach. Zwiększali także wymagania dotyczące opłat uiszczanych przez chłopów w formie produktów rolnych. A ponieważ liczba mieszkańców wsi nie rosła już tak jak w XIII wieku, palący stawał się problem zapobiegania ucieczkom chłopów z miejsca ich zamieszkania.

Ucieczka chłopów do posiadłości innych panów lub do miast było podstawowym sposobem poprawienia ich sytuacji życiowej. Najczęściej nie mogli oni liczyć na poprawę sytuacji społecznej lub majątkowej w rodzinnych miejscowościach. Szukali więc nowych przestrzeni, nowych możliwości gwarantujących im lepszy byt,
co z kolei boleśnie uderzało w stabilność gospodarki rycerskiej. Dlatego też rycerstwo domagało się od królów specjalnych kar dla uciekających chłopów. Nigdy nie wprowadzono ograniczenia wolności osobistej mieszkańców wsi, ale żeby opuścić wieś, chłopi musieli wywiązać się ze wszystkich zobowiązań wobec pana.
Na przykład – znaleźć zastępcę, osobę, która przejmie ich gospodarstwo i zobowiązania wobec właściciela wsi. Charakter zmian zachodzących na wsiach powodował zmniejszanie się liczby zamożnych, samowystarczalnych gospodarzy zwanych kmieciami. Wzrastała natomiast liczba zagrodnikówtcyH4JzIYz_000tp008zagrodników i komornikówtcyH4JzIYz_000tp009komorników. U schyłku średniowiecza gospodarka wiejska zmierzała ku systemowi folwarczno‑pańszczyźnianemu, który będzie tak charakterystycznym elementem polskiej historii okresu nowożytnego.

Nowy ustrój polityczny?

Królewskie przywileje dla szlachty były odbiciem politycznej siły tej grupy społecznej. Władcy z jej pomocą zyskiwali wsparcie dla swoich planów. Ale też przeprowadzali głęboką zmianę w ustroju państwa. Do 1370 roku dominującą rolę w państwie
jako źródło i stróż prawa, odgrywał władca. On odpowiadał za kształtowanie relacji z innymi społecznościami, których przedstawicielami byli ich władcy. Jednak wraz
ze wzrostem roli stanów w zarządzaniu państwem sytuacja władcy komplikowała się. Coraz większą część swoich kompetencji musiał przekazywać reprezentantom innych stanów. Począwszy od przywilejów cerekwicko‑nieszawskichtcyH4JzIYz_000tp005przywilejów cerekwicko‑nieszawskich znaczącą rolę w państwie odgrywały sejmiki ziemskietcyH4JzIYz_000tp00Asejmiki ziemskie i sejmy prowincjonalnetcyH4JzIYz_000tp00Bsejmy prowincjonalne. Z upływem czasu zjazdy szlachty zaczęły się odbywać także pod nieobecność władcy. Przyczyniły się do tego zwłaszcza bezkrólewia po śmierci Ludwika Węgierskiego czy Władysława III Warneńczyka. Szlachta na sejmach prowincjonalnych i zjazdach całego stanu podejmowała wówczas wspólnie decyzje dotyczące całego kraju.

Od czasów Ludwika Andegaweńskiego król musiał prosić o zgodę stan rycerski, jeśli chciał uzyskać zwiększenie podatków płaconych przez rycerzy. Natomiast szlachta sama potrafiła zorganizować doraźny zjazd o charakterze politycznym, gdy król zwoływał ją w celach militarnych. Tak było między innymi w trakcie wojny trzynastoletniej. Do podejmowania najistotniejszych decyzji zwoływano jednak uroczyście sejmy walne, to jest spotkania rycerstwa z całej Korony. Z biegiem czasu szlachta zaczęła domagać się regularnych spotkań z królem w celu omówienia najważniejszych spraw kraju. Władcy starali się unikać takiej sytuacji. Wprowadzenie prawnego obowiązku regularnych konsultacji ze szlachtą oznaczało bowiem znaczące ograniczenie kompetencji króla. Zazwyczaj władcy woleli szukać wsparcia u możnych tworzących radę królewskątcyH4JzIYz_000tp00Cradę królewską. Jej skład stawał się coraz bardziej stabilny i niezależny od osobistych wpływów możnych.

Spory między możnymi i średniozamożną szlachtą utrudniały powołanie stałego ciała politycznego złożonego z przedstawicieli stanów. Nawet na sejmie walnym spotykały się trzy grupy reprezentujące różne interesy szlachty. Stanowisko dworu reprezentowali członkowie rady królewskiej, urzędnicy ziemscy wspierali interesy swoich ziem, a ogół szlachty podążał za głosem swoich liderów. Od połowy XV wieku sejmy walne zbierały się co roku, najczęściej w Piotrkowie. W 1468 r. po raz pierwszy na sejmie pojawili się posłowie - przedstawiciele szlachty wybrani na sejmikach. W 1493 r. na sejmie w Piotrkowie po raz pierwszy przedstawiciele szlachty stworzyli zgromadzenie odrębne od rady królewskiej - tak zwaną izbę poselską. Rola szlachty na sejmie przez długi czas nie była sprecyzowana. Nadal najistotniejszą rolę odgrywali członkowie rady królewskiej. Wraz z urzędnikami wypracowywali oni stanowisko, które szlachta przyjmowała przez aklamację (jednogłośnie). Średniozamożna szlachta, nie godząc się z rolą biernego obserwatora, dążyła do wprowadzenia zasady uczestnictwa swoich przedstawicieli w obradach możnych.

Ostateczny kształt obradom sejmu nadał król Aleksander Jagiellończyk. Na początku XVI wieku możni wykazali się bowiem skrajną niekompetencją w zarządzie państwem. Ich przywileje z 1504 i 1505 roku położyły podwaliny pod obowiązek odwoływania się władcy do przedstawicieli szlachty zgromadzonej na sejmie. Sejm składać się miał z reprezentantów szlachty, z rady królewskiej – późniejszego senatu, oraz króla. Dla przedstawicieli miast przewidziano jedynie rolę obserwatorów. Tak ukształtowany porządek polityczny Korony był także wzorem późniejszych rozwiązań ustroju politycznego Rzeczypospolitej doby nowożytnej. Różnił się od nich niejasnym podziałem kompetencji między sejmikami ziemskimi, sejmami prowincjonalnymi i sejmem walnym. Średniowieczne społeczeństwo Korony nie stworzyło systemu, który doprowadziłby do powstania zdominowanego przez szlachtę państwa. Ale z woli królów pozycja szlachty została tak silnie utrwalona w życiu gospodarczym, społecznym i politycznym, że wykształcenie się innego modelu państwa okazało się niemożliwe.