Zazwyczaj rozwija się we wczesnym dzieciństwie, między 5 a 6 r.ż., przy czym granice wiekowe mogą być między 2 a 8 r.ż.

Rozpowszechnienie zaburzenia szacowane jest na poziomie 0,03‑1%. Częściej u młodszych dzieci niż u nastolatków. Z taką samą częstotliwością u chłopców i dziewcząt. A jednym z najczęściej towarzyszących mutyzmowi zaburzeń jest zespół lęku społecznego, którego cechy nierzadko wyprzedzają pojawienie się odmowy mówienia.

Cechą charakterystyczną jest milczenie dziecka w określonych sytuacjach społecznych (np. podczas pobytu w szkole), w trakcie interakcji z konkretnymi osobami (np. nauczycielami), podczas gdy w innych sytuacjach dziecko nie ma problemu ze swobodną wypowiedzią (np. w domu z rodzicami, z rówieśnikami w szkole/na placu zabaw). W typowym obrazie klinicznym mutyzmu wybiórczego dzieci:

• najczęściej nie mówią w środowisku szkolnym,

• częściej rozmawiają na przerwie niż w klasie,

• mają trudność w mówieniu do osób obcych,

• łatwiej rozmawia im się z rówieśnikami niż z osobami dorosłymi.

Kolejną cechą charakterystyczną dla dziecka z mutyzmem wybiórczym jest jego sylwetka (trzymanie głowy i ramion przygiętych do przodu, prosty, sztywny kręgosłup, napięte kończyny) i zachowanie (brak kontaktu wzrokowego z rozmówcą – wzrok skierowany w bok lub w dół, uboga mimika twarzy, baczne obserwowanie otoczenia i brak reakcji emocjonalnej na to, co się dzieje). Dziecko w środowisku zewnętrznym jest wycofane i bierne, gdy tymczasem w domu potrafi być aktywne, rozmowne, a nawet sprawia trudności wychowawcze. Zahamowaniu mowy może towarzyszyć zahamowanie aktywności ruchowej.

Do rozpoznania mutyzmu wybiórczego niezbędny jest prawidłowy rozwój mowy u dziecka (lub bliski prawidłowemu) oraz musi ono uczestniczyć w sytuacjach, w których mówi normalnie. Rzadką postacią zaburzenia jest sytuacja, kiedy dziecko nie rozmawia z rodziną lub jednym z jej członków. Ponadto odmowa mówienia utrzymuje się ponad miesiąc, z wyłączeniem pierwszego miesiąca pobytu w przedszkolu, nauki w szkole, gdyż w tym czasie może być to objaw trudności w adaptacji do nowej sytuacji.

To lęk przed mówieniem jest przyczyną mutyzmu wybiórczego. Dziecko nie boi się konsekwencji wynikających z niemówienia, ale sam akt mówienia wiąże się z pojawieniem silnego, irracjonalnego lęku. Jednocześnie dziecko ma zdolność do nawiązywania relacji z rówieśnikami, przy czym ograniczają się one do wybranych osób i często są w formie komunikacji niewerbalnej.

Dzieci imigrantów, które nie znają dobrze języka, mogą odmawiać posługiwania się nim, np. w szkole. Objawy powinny jednak być nieobecne w sytuacji, gdy dziecko będzie mogło odpowiedzieć nauczycielowi w swoim ojczystym języku.

Zaburzenie to może trwać kilka miesięcy lub lat, zanim dziecko trafi na diagnozę i terapię, ponieważ zarówno rodzina, jak i środowisko szkolne, mają tendencję do dostosowywania się do objawów dziecka i mają dobrze wypracowany system komunikacji pozawerbalnej. A to może utrudniać również proces leczenia.

Przykładem takiego dostosowania się środowiska do objawów dziecka będzie:

• zgoda na udzielanie odpowiedzi pisemnie na kartce, zamiast ustnie,

• niepytanie dziecka przy klasie,

• sprawdzanie wiadomości dziecka po lekcjach, w obecności rodzica,

• odsłuchiwanie nagrań / oglądanie filmików nagranych w domu przez rodziców, potwierdzających umiejętność czytania przez dziecko,

• zwalnianie przez rodziców dziecka z wszelkich wyjść/wycieczek szkolnych,

• zwolnienie dziecka z lekcji WF.

Z drugiej strony zmuszanie dziecka na siłę do mówienia, np. poprzez straszenie konsekwencjami, może doprowadzić do nasilenia objawów.

W tej sytuacji podkreślić należy, że wczesne rozpoznanie i interwencja są kluczowe w skutecznej terapii mutyzmu wybiórczego, ponieważ im krócej dziecko radzi sobie z lękiem poprzez milczenie, tym słabszy jest nawyk korzystania z tej strategii, która ma na celu redukcję napięcia i dyskomfortu.

Standardy NICE (National Institute for Health and Care Excellence) rekomendują terapię poznawczo‑behawioralną i behawioralną. W tym Zintegrowaną Terapię Behawioralną dla Mutyzmu Wybiórczego (Integrated Behavior Therapy for Selective Mutism, IBTSM), która zakłada współpracę przedstawicieli szkoły w procesie leczenia dziecka.

Współpraca z placówką, do której uczęszcza dziecko, jest ważnym elementem jego terapii i dotyczy m.in. wtórnych korzyści, jakie dziecko ma z nieodzywania się (m.in. inne traktowanie podczas lekcji, zmniejszone wymagania) oraz przeprowadzania ekspozycji, mających na celu naukę swobodnego mówienia w sytuacjach społecznych. Ekspozycje te mogą polegać np. na rozmowie z terapeutą, wychowawcą w pustej klasie, dalej na czytaniu w obecności nauczyciela, innego dziecka, aż po mówienie do innych w sposób słyszalny, odpowiadanie na pytania w klasie, czy inicjowanie kontaktu z rówieśnikami i nauczycielami. Ekspozycje krok po kroku są planowane przez terapeutę. Zależą one od stopnia nasilenia lęku i wymagają zaangażowania innych osób.

Negatywne nastawienie dziecka do kontaktu z innymi może prowadzić do podobnej reakcji otoczenia względem niego. A to z kolei może wzmacniać w dziecku, z zaburzeniami lękowymi, niechęć do wchodzenia w interakcje z ludźmi. Praca w środowisku szkolnym będzie polegała na przerwaniu „błędnego koła” i zmianie nastawienia względem dziecka, ale i na włączaniu go w działania grupy (np. w prace zespołowe w trakcie lekcji, zabawę na przerwach).

Brak interwencji w szkole oraz wtórne korzyści, np. inne wymagania w stosunku do dziecka, mogą powodować przejście zaburzeń w formę przewlekłą, co potwierdza potrzebę i zasadność współpracy zespołu leczącego dziecko ze szkołą.