Muzyka w literaturze

Rozdział 1 
Jak grają?

Nagranie przedstawia fragment Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej. Ojciec i córka grają dla gości, którzy znajdują się w salonie Benedykta Korczyńskiego.

Orzelski drobnymi swymi kroczkami kręcił się dokoła swych leżących na fortepianie skrzypiec, ujął je teraz powoli, z lubością, jak najmilsze dziecię, i z oczami rozkosznie przymrużonymi, smyczkiem po strunie powiódł.

Dźwięki muzyki napełniły salon. Ojciec i córka grali jakąś piękną, długą i trudną kompozycję, przy której stopniowo, ale zadziwiająco Orzelski zmieniał się i przetwarzał. W miarę rozwijania się i potężnienia tonów, spod smyczka jego wychodzących, stary muzyk także wyrastał, usubtelniał się, szlachetniał. Niewielka i pękata postać jego nabierała linii prostych, niskie i białe czoło, z którego w tej chwili zniknęły wszystkie zmarszczki, wysoko podnosił, wzrok promienny, natchniony daleko kędyś posyłał. Lotne marzenia i skrzące zapały, morza rozkoszy i smutku, ze strun skrzypiec lejąc się w jego piersi, co chwilę zmieniały grę jego rysów, ścierając z nich wszelki ślad pospolitości i głupoty. W tym natchnionym artyście ani by poznać było podobna tego smakosza i zmysłowca, który przed chwilą nie mógł rozstać się z talerzem i słodkie oczy robił do starej panny z obwiązanym gardłem; ani tego dobrodusznego, głupowatego starca, który bez cienia urazy poddawał się drwinom znajomych. Było to prawie czarodziejstwem, a tą czarodziejką, która go różdżką swoją dotknęła, była wielka, całe długie już życie tego człowieka przenikająca namiętność.

Justyna swój trudny i zawikłany wtór wykonywała z precyzją i czystością, świadczącą o znacznej muzycznej wprawie, ale nie widać było po niej najlżejszego miłego albo przykrego wrażenia. Zupełnie obojętna, trochę nawet sztywna, z twarzą, w której żaden rys ani razu nie drgnął, widocznie spełniała obowiązek swój starannie, umiejętnie, ale zimno. Grała na pamięć; powieki miała spuszczone, a kiedy je podnosiła, wzrok jej był tak samo jak przedtem znużony i przygasły.

Muzyka trwała długo; niektórzy słuchali jej z uwagą i przyjemnością, a niektórzy z pootwieranymi od zdziwienia albo skrycie poziewającymi ustami. Na ganku nawet gwarne przedtem rozmowy przycichły. Gospodyni domu, nie potrzebując mówić, odpoczywała.

Rozdział 2 
Być muzyką

Nagranie przedstawia fragment Cudzoziemki Marii Kuncewiczowej. Główna bohaterka – Róża – podejmuje próbę zagrania na skrzypcach koncertu skrzypcowego D‑dur Bramhsa.

Róża prędko przeszła do salonu i zapaliwszy świece wydobyła skrzypce z pudła. Na pulpicie rozłożyła partyturę. Gorączkowo podkręciła kołki, nastroiła instrument. Zupełnie tak samo wyraźnie jak szelest liści za szybą, plusk sadzawki i szkliste dzwonienie księżyca słyszała wiolonczele, flety, altówki Brahmsowskiego koncertu. Wyczekała, aż rozwieje się akordakordakord trąbek…

Pierwsze takty skrzypcowego partu zadźwięczały blado, w palcach nie było jeszcze ciepła, w piersi za wiele żaru. Niebawem wszakże wyrównał się bieg krwi, ramiona stężały na marmur, kiście nabrały miękkości.

Palce sprawnie działały, pasaż skrzypcowy za pasażem pokrywał majaczenie oboju, fagotu, violi. Róża nie czuła zwykłej nieśmiałości wobec instrumentu; opór strun, włosia, drewniane przydźwięki, niedołęstwo mięśni – przestały istnieć. Muzyka zdawała się powstawać w sposób niematerialny, bez udziału pracy, jedynie za przyczyną zachwytu. Wyzwolona z praw fizycznych, Róża bez najmniejszego trudu przenikała wszystkie strefy i wszystkie uczuciauczuciauczucia: zarówno nieziemskie modlitwy, jak miłosne scherzanda. Między domem a światem znikł przedział – księżycowa noc roztopiła ludzi, sny, niebo i mury, tajemnica zmieszała się z wiedzą, na miejscu chaosu weszła dźwięczna, jedwabista pełnia.

Szeroko rozwarła oczy, sprężyła znowu ramiona i – nieugięta, świetna – runęła w rytmy czardasza.

Pierwszych kilka taktów, mimo podwójne nuty i szalone wzmożenie tempa, zapłonęło żywym, łatwym ogniem, nierzeczywista orkiestra brzmiała spoiście jak morze. Róża poczuła łzy w gardle, tak wiele łez, że krtań mało nie pękała od ich nadmiaru. Spróbowała westchnąć. Jednocześnie w melodii coś zazgrzytało, obniżyło się, coś skłamało. Pot zrosił czoło Róży; szybko przełknęła łzy, podciągnęła intonację... Kiedy wszakże pasaż znowu rozbłysnął czystością, usłyszała rzecz straszną: wiolonczele, flety, viole odpływały w dal, zostawiając ją za sobą. Ścisnęła wargi, nadludzkim wysiłkiem pchnęła w przód, przyśpieszyła nutki trzy razy wiązane… Już, już miała dogonić tutti. Wtem huk bolesny ogłuszył ją i zmącił. Co to? – struchlała. Ach, nic! to serce śpieszy. Odzyskała otuchę, przydała mocy lewemu ramieniu, smyczek zamigotał w oktawach. Całą duszą wychyliła się poza siebie ku niknącej harmonii, szum krwi stawał się jednak głośniejszy niż melodia, nie odróżniała już instrumentów, wyrwa w rytmie ziała coraz okropniejszą pustką.

Róża opuściła ręce. Siadła – nogi drżały. Rzuciła smyczek...

Rozdział 3 
Kafka nad morzem

Nagranie zawiera fragment powieści Harukiego Murakamiego Kafka nad morzem.

Przede wszystkim muzyka jest wspaniała. Piękna melodia bez żadnych udziwnień. Ale wcale nie jest zwyczajna. Głos pani Saeki naturalnie się z nią stapia. Nie ma siły wokalnej zawodowej piosenkarki ani jej techniki, lecz jej głos miękko obmywa świadomość słuchacza, jak wiosenny deszczyk skrapiający kamienne stopnie w ogrodzie. Zaśpiewała, akompaniującakompaniamentakompaniując sobie na pianinie, a potem dodano niewielką sekcję smyczków i obój. Pewnie nie było pieniędzy – to skromna aranżacjaaranżacjaaranżacja nawet jak na tamte czasy – ale dzięki temu utwór ma w sobie świeżość, nie dodano nic niepotrzebnego.

W refrenie pojawiają się dwa przedziwne akordy. Pozostałe są wyjątkowo proste i często spotykane, tylko te dwa nieprzyjemnie awangardoweawangardowyawangardowe. Na początku trudno się zorientować, co to za akordy. Przy pierwszym słuchaniu przez chwilę mam w głowie zamęt. Mówiąc przesadnie, czuję się nieomal zdradzony. Nieoczekiwana inność tych akordów wstrząsa mną, wypełnia niepokojem. Zupełnie jakby niespodziewanie powiał z jakiejś szpary zimny wiatr. Po refrenie powraca jednak początkowa piękna melodia i prowadzi nas do poprzedniego świata, harmonijnego i bliskiego. Zimny wiatr już się tu nie dostaje. Wkrótce piosenka dobiega końca, fortepian wydaje ostatni dźwięk, smyczki cicho podtrzymują akord i obój zamyka melodię, pozostawiając po sobie echo.

Po kilkakrotnym wysłuchaniu zaczynam rozumieć co prawda w bardzo ogólnym sensie, dlaczego ten utwór zawładnął sercami tylu ludzi. Bezpośrednio i gładko zlały się w nim w jedną całość wrodzony talent i bezinteresowne uczucie. To zespolenie jest tak całkowite, że można je wręcz nazwać cudownym. Mieszkająca na prowincji nieśmiała dziewiętnastoletnia dziewczyna napisała tekst piosenki o tęsknocie za dalekim ukochanym, usiadła przy pianinie, skomponowała muzykę i zaśpiewała bez żadnej afektacjiAfektacjaafektacji. Napisała tę piosenkę nie dla innych, a dla siebie, chcąc choć trochę podnieść się na duchu. Ta niewinność cicho, lecz niewątpliwie wzrusza słuchacza.