Narodziny i pierwsze lata istnienia nowoczesnych ruchów politycznych: socjalizm i ruch ludowy
Nauczysz się
rozróżniać programy polityczne różnych partii z przełomu XIX i XX w.
wyjaśniać warunki powstania nowoczesnych ruchów społecznych na ziemiach polskich na przełomie XIX i XX w.
oceniać skutki powstania ruchu chłopskiego i robotniczego na przełomie XIX i XX w.
W latach 70. i 80. XIX wieku na ziemiach polskich pojawiły się nowe idee polityczne. Było to następstwo wielkich zmian społecznych. Na ziemie polskie dotarły przemiany, które zapoczątkowane zostały w Europie Zachodniej. Na scenę polityczną zaczęły wkraczać nowe siły społeczne - robotnicy i chłopi.
Polityczne i społeczne tło powstania nowoczesnych ruchów politycznych na ziemiach polskich na przełomie XIX i XX wieku.
Po upadku powstania styczniowego w historii społeczeństwa polskiego rozpoczął się okres wielkich przemian. Z jednej strony zdecydowanie pogorszyły się warunki bytu politycznego. W Królestwie Polskim integralnie złączonym z Rosją i nazwanym przez władze rosyjskie Krajem Przywiślańskim, rozpoczął się okres intensywnej rusyfikacji. W zaborze pruskim po zjednoczeniu Niemiec zaostrzył się kurs germanizacyjny.
Na tym tle zdecydowanie odróżniała się sytuacja w Galicji, bowiem władze austriackie po 1867 r. postawiły na politykę autonomii. Nie oznacza to jednak, że popierały jakieś idee niepodległościowe. Dążyły do utrzymania spokoju w monarchii, szukając porozumienia z polskimi konserwatystami, którzy odrzucali koncepcje walki o niepodległość.
Obok wymienionych zjawisk politycznych dokonywały się ważne przemiany w strukturze społecznej. Były one rezultatem rewolucji przemysłowej, która dotarła na ziemie polskie. Szybko, choć nierównomiernie rozwijał się nowoczesny przemysł. Powstawały nowe, szybko rosnące fabryki. Niektóre z nich osiągnęły gigantyczne rozmiary, należąc do grupy największych fabryk europejskich.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1JEVdX3ZPAFv
Klip wideo, który przedstawia fragment zewnętrznej ściany ceglanego budynku z wysokimi oknami podzielonymi na wiele mniejszych części. Część okien jest otwarta lub pozbawiona szyb. Na murze i na niektórych oknach widać graffiti. Kamera przesuwa się od prawej strony do lewej, dzięki czemu widać, że ściana jest długa.
Jednym z następstw rewolucji przemysłowej były narodziny architektury fabrycznej. W całej Europie fabryki budowano z cegły i wyposażano je w duże okna. Dzięki temu można było oszczędzić na oświetleniu. Ceglane fabryki stały się symbolem miast przemysłowych.
Intensywnie rozwijająca się nowoczesna gospodarka potrzebowała transportu. Coraz intensywniej rozwijały się linie kolejowe. Na mapie widać, że ich gęstość zależała od stopnia rozwoju państw. Sieć linii kolejowych w Niemczech była o wiele lepiej rozwinięta niż w Rosji.
Warunkiem niezbędnym do powstania nowoczesnej gospodarki były przemiany na wsi. Wielkim problemem społecznym było zniesienie pańszczyzny i uwłaszczenie ludności chłopskiej. Dzięki temu chłopi mogli opuścić wieś i powędrować do miast. Proces ten, czyli tzw. reforma uwłaszczeniowa, najwcześniej został przeprowadzony w zaborze pruskim, a najpóźniej w rosyjskim.
Reforma chłopska w zaborze rosyjskim została wprowadzona przez władze z powodów politycznych. Miał to być sposób na odciągnięcie chłopów od udziału w powstaniu styczniowym. Uwłaszczenie rozwiązało wiele problemów na wsi, ale jednocześnie stworzyło nowe. Zmusiło ono do emigracji do miast masy ubogich chłopów. Stali się oni jednym z głównych składników nowej grupy społecznej - klasy robotniczej.
Klasa robotnicza powstała jako nowa grupa społeczna na przełomie XVIII i XIX wieku. Na ziemiach polskich proces ten był opóźniony. W skład tej grupy społecznej weszły przede wszystkim grupy chłopstwa. Niekiedy dołączali również przedstawiciele zdeklasowanej szlachty. W ten sposób stopniowo kształtowała się nowa grupa ludności miejskiej.
Rozwój nowoczesnej gospodarki doprowadził do rozwarstwienia wśród klasy robotniczej. Oprócz rzesz niewykwalifikowanych robotników, od których wymagano wykonywania jedynie prostych czynności, pojawiła się grupa tzw. arystokracji robotniczej. Tym mianem nazywano niektóre grupy robotników, którzy zatrudnieni byli do obsługi skomplikowanych maszyn i urządzeń. Do tej grupy należeli między innymi kolejarze.
Z czasem słabła rola szlachty, a jej miejsce zajmowała nowa elita – burżuazja. Szczególnie mocną pozycję zajmowali właściciele wielkich zakładów przemysłowych, które przynosiły wysokie dochody. Szybkość dokonującej się zmiany, skala wyzysku, której podlegała klasa robotnicza, rosnące rozwarstwienie społeczne wywoływały odruch sprzeciwu. Na tym gruncie rodziły się nowe ruchy polityczne, które próbowały odpowiedzieć na wyzwania ówczesnego świata.
Ruch socjalistyczny i ludowy, dwa największe i najsilniejsze nurty polskiego życia politycznego z przełomu XIX i XX wieku, stały się trwałym elementem nowego pejzażu politycznego państwa polskiego po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. Z ich szeregów wywodzili się najwybitniejsi politycy polscy XX wieku. Dość powiedzieć, że socjalistą był jeden z najważniejszych twórców niepodległej Polski Józef Piłsudski.
Napisz, jaka nowa klasa społecznaklasa społeczna pojawiła się w społeczeństwach europejskich w XIX wieku.
Wyjaśnij, dlaczego warunkiem koniecznym do rozwoju nowoczesnej gospodarki i społeczeństwa był proces uwłaszczeniauwłaszczenia na wsi.
W XIX wieku zwiększyła się ilość czynników, które decydowały o pozycji człowieka w społeczeństwie. Podaj ten, który stał się czynnikiem najważniejszym.
Polski ruch socjalistyczny
„Proletariat” – pierwsza partia socjalistyczna na ziemiach polskich
Ruch socjalistyczny na ziemiach polskich powstał w latach 70. XIX w. i wzorowany był na ruchach socjalistycznych powstających w innych państwach. Wiadomości o nim przynieśli do Królestwa Polskiego studenci studiujący na uczelniach rosyjskich. Pierwszą organizacją, która powstała w 1882 r. na terenie Królestwa była Międzynarodowa Socjalno‑Rewolucyjna Partia „Proletariat”. Jej założycielem był Ludwik WaryńskiLudwik Waryński. Partia ta, zwana również Wielkim Proletariatem lub I Proletariatem, była pierwszą partią socjalistyczną typu marksistowskiegomarksistowskiego na ziemiach polskich.
Program partii postulował podjęcie walki ekonomicznej i politycznej z dotychczas istniejącym społeczeństwem i państwem. Celem miała być likwidacja prywatnej własności środków produkcjiśrodków produkcji, wprowadzenie bezpłatnej oświaty i swobód politycznych dla robotników. Cele te chciano zrealizować poprzez rewolucję, która miała doprowadzić do powstania nowego państwa – państwa socjalistycznego. Partia miała organizować opór klasy robotniczej przez przygotowanie strajkówstrajków. Problem niepodległości Polski nie był poruszany, a powstania narodowe potępiono. Rozwój Proletariatu, organizującego strajki w fabrykach i próbującego terroru indywidualnego, został zahamowany w 1883 r. przez aresztowanie większości działaczy. Zostali oni skazani w tzw. „procesie 29 proletariatczyków”. Czterech aresztowanych skazano na śmierć, a pozostałych na katorgękatorgę. Ludwik Waryński, uwięziony w ciężkim więzieniu w twierdzy w Szlisselburgu [czyt.: szlizburgu], zmarł po 3 latach. Partia została ostatecznie rozbita w 1886 r.
Następne ugrupowania socjalistyczne
W 1888 r. powstała Polska Partia Socjalno‑Rewolucyjna, nazwana również II Proletariatem. Nie zdobyła ona większego wpływu wśród robotników. Rok później założony został Związek Robotników Polskich. Działaczami tej partii byli między innymi Julian MarchlewskiJulian Marchlewski i Ludwik KrzywickiLudwik Krzywicki. W dyskusjach o programie partii widać zmianę. Oprócz internacjonalizmu proletariackiegointernacjonalizmu proletariackiego zaczęto zauważać również ucisk narodowy i konieczność walki z nim, chociaż nie zapisano tego w programie. W 1892 r. wybuchł pierwszy masowy strajk robotników na ziemiach polskich. Był to tzw. „bunt łódzki”. Miał on duży wpływ na rozwój wydarzeń w ruchu socjalistycznym. Powstały w tym samym roku Związek Zagraniczny Socjalistów Polskich postulował podjęcie idei niepodległości Polski w ruchu socjalistycznym oraz dążył do zjednoczenia różnych ugrupowań socjalistycznych. Ostatecznie w 1892 r. podjęto decyzję o utworzeniu Polskiej Partii Socjalistycznej. Program partii (tzw. paryski) zakładał odbudowę Polski jako niepodległej republiki parlamentarnej. Jednocześnie podnosił kwestie socjalne (prawo do urlopów, 8‑godzinny dzień pracy). Wśród działaczy partii należy wymienić m.in. Józefa Piłsudskiego,Józefa Piłsudskiego, Stanisława WojciechowskiegoStanisława Wojciechowskiego, Kazimierza Kelles‑KrauzaKazimierza Kelles‑Krauza.
Różnili się oni w poglądach na priorytety działalności oraz metody działania partii. Połączenie idei socjalistycznych z programem niepodległościowym spowodowało, że część działaczy zdecydowała się na utworzenie odrębnej partii. W 1893 r. utworzyli Socjaldemokrację Królestwa Polskiego, przekształconą w 1900 r. w Socjaldemokrację Królestwa Polskiego i Litwy. Jej głównymi działaczami byli Julian MarchlewskiJulian Marchlewski i Róża LuksemburgRóża Luksemburg. Partia popierała ideę ogólnej rewolucjirewolucji proletariackiej i odrzucała hasła niepodległościowe. W tej sposób w polskim ruchu socjalistycznym ukształtowały się dwa nurty – nurt niepodległościowy reprezentowany przez PPS i nurt rewolucyjny reprezentowany przez SDKPiL. Z czasem doprowadzi to powstania dwóch odrębnych partii: socjalistycznej i komunistycznej.
Polska Partia Socjalistyczna stawiała sobie zarówno cele polityczne, jak i socjalno‑bytowe. Wymień dwa postulaty z grupy celów socjalno‑bytowych.
Ruch ludowy
Powstanie ruchu chłopskiego
Miejscem narodzin polskiego ruchu chłopskiego była Galicja, czyli zabór austriacki. Sprzyjały temu ograniczone swobody polityczne panujące w tym zaborze, ale także tradycje wystąpień chłopskich w 1846 r. Pierwszym jego organizatorem był ks. Stanisław Stojałowskiks. Stanisław Stojałowski. Od 1875 r. począł on wydawać pisma adresowane do ludności chłopskiej: „Wieniec” i „Pszczółka”. Organizował również kółka samopomocowe ludności chłopskiej. Podobną działalność prowadzili Bolesław i Maria Wysłouchowie.Bolesław i Maria Wysłouchowie. Wydawali oni pierwsze polityczne czasopismo dla ludności chłopskiej, „Przyjaciel Ludu”. Przedmiotem krytyki były stosunki społeczne i gospodarcze panujące na wsi oraz niesprawiedliwa ordynacja wyborcza. Wokół pisma zorganizowała się grupa działaczy pochodzenia chłopskiego, do których należał między innymi Jakub BojkoJakub Bojko. W wyborach do galicyjskiego Sejmu Krajowego w 1889 r. udało im się zdobyć 4 mandaty. W 1893 r. powstała w Galicji pierwsza partia ludowa – Związek Stronnictwa Chłopskiego.
Polskie Stronnictwo Ludowe
W następnych wyborach w 1895 r. działaczom chłopskim udało się dotrzeć do o wiele szerszego kręgu wyborców. Na wsiach powoływano komitety wyborcze. Na zjeździe tych komitetów w Rzeszowie utworzono chłopską partię polityczną – Stronnictwo Ludowe. Założycielami Stronnictwa byli m.in. Karol LewakowskiKarol Lewakowski, Jakub Bojko i Jan StapińskiJan Stapiński. Partia koncentrowała się na postulatach natury politycznych, dotyczących życia politycznego w Galicji. Nie podejmowała ważnego problemu reformy agrarnejreformy agrarnej, bowiem jej członkowie wywodzili się z grupy zamożniejszych chłopów. W 1903 r. partia zmieniła nazwę na Polskie Stronnictwo Ludowe. Zmiana wiązała się z wprowadzeniem do programu hasła niepodległości Polski. Pojawiło się również żądanie parcelacji gruntów dworskich. Walka o prawa polityczne chłopów zakończyła się częściowym sukcesem, bowiem w 1907 r. władze austriackie dokonały zmiany ordynacji wyborczej. Dzięki temu PSL stało się silną partią o dużej reprezentacji parlamentarnej. Jednak sojusz polityczny z konserwatystami galicyjskimikonserwatystami galicyjskimi spowodował, że w 1913 r. doszło w partii do rozłamu. Powstały dwa ugrupowania: PSL „Piast” i PSL „Lewica”. Program PSL „Piast”, w którym znaleźli się m.in. Jakub Bojko i Wincenty WitosWincenty Witos, nie różnił się w zasadzie od programu PSL, chociaż uległ zbliżeniu do Narodowej Demokracji. Natomiast PSL „Lewica”, na czele z Janem Stapińskim, nawiązało współpracę z galicyjskimi socjalistami i utrzymywało kontakty z organizacjami niepodległościowymi.
Inne zabory
W innych zaborach powstanie ruchu chłopskiego nastąpiło dużo później niż w Galicji. W Królestwie Polskim na fali niepokojów społecznych związanych z wybuchem wojny rosyjsko‑japońskiej i poborem do wojska w 1904 r. utworzono Polski Związek Ludowy związany z pismem „Zorza”. W czasie rewolucji 1905 r. ważną rolę na wsi odgrywał tzw. „ruch zaraniarski”, którego nazwa pochodzi od pisma „Zaranie”. W zaborze pruskim ucisk narodowy spowodował skupienie się chłopów w różnego rodzaju stowarzyszeniach społecznych o polskim charakterze.
Symbolika nowych ruchów politycznych
W działalności nowych ruchów politycznych ważną rolę odgrywała używana przez nie symbolika. Ruch chłopski odwoływał się do tradycji kosynierów z czasów powstania kościuszkowskiego. Podczas jego trwania Tadeusz Kościuszko nadał sztandar regimentowi kosynierów krakowskich. Na sztandarze znajdował się snop zboża, a nad nim skrzyżowane ze sobą, osadzona na sztorc kosa oraz pika. Powyżej umieszczono napis „Żywią i Bronią”. Hasło to zostało przyjęte za motto ruchu chłopskiego. Określało ono miejsce chłopów w społeczeństwie - jako tych, którzy podczas pokoju żywią, czyli pracują na roli, a podczas wojny walczą w obronie ojczyzny.
Z kolei ruch socjalistyczny posługiwał się jako mottem zdaniem z Manifestu Komunistycznego: „Proletariusze wszystkich krajów, łączcie się”. Miało ono podkreślać ponadnarodowy charakter ruchu socjalistycznego.
Ilustracja przedstawia typowe dla PPS połączenie skrótu nazwy partii z symboliką pracy: ręce trzymające młot to ręce robotników, którzy wspólnie wykuwają nową przyszłość. Zbliżała się nowa epoka - epoka ruchów masowych, w których symbol odgrywał ważną rolę w dotarciu do masowego odbiorcy.
Słownik pojęć:
jeden z pionierów ruchu ludowego w Galicji, pisarz, senator II RP
jeden z pionierów ruchu ludowego w Galicji, działacz ludowy, poseł na sejm II Rzeczypospolitej
polityk, działacz ruchu ludowego, poseł na sejm II Rzeczypospolitej
działacz Polskiej Partii Socjalistycznej, polityk, żołnierz, marszałek Polski, jeden z twórców niepodległej Polski
działacz polskiego i rosyjskiego ruchu socjalistycznego, jeden z polityków Rosji Sowieckiej
powstaniec styczniowy, adwokat, przemysłowiec, jeden z pionierów ruchu ludowego w Galicji
działacz polskiego ruchu socjalistycznego, filozof, socjolog
działacz socjalistyczny, naukowiec, prekursor polskiej socjologii
polski polityk i ideolog ruchu socjalistycznego, założyciel partii „Proletariat”
działaczka polskiego i niemieckiego ruchu robotniczego, filozofka i ekonomistka
duchowny katolicki, działacz ruchu ludowego w Galicji, poseł do parlamentu austriackiego
polski polityk socjalistyczny, działacz spółdzielczy, prezydent państwa polskiego w latach 1922–192
polityk, działacz ludowy, poseł na sejm II Rzeczypospolitej , premier rządu
ideologia głosząca równość i współpracę robotników niezależnie od ich przynależności narodowej.
kara zesłania na Syberię stosowana przez władze carskie w Rosji, zwykle połączona z przymusowymi ciężkimi robotami (np. w kopalniach, przy wyrębie lasów itp.)
używana w socjologii nazwa oznaczająca wielką grupę ludzi, która odznacza się podobnymi cechami (np. poziomem zamożności, stosunkiem do środków produkcji itp.)
używana w 2. połowie XIX i na początku XX w. potoczna nazwa środowiska polityków w zaborze austriackim (Galicji) o poglądach konserwatywnych prezentujących postawy lojalizmu wobec Austro‑Węgier
zespół poglądów wywodzący się z dorobku ideowego Karola Marksa, występujący w ruchu robotniczym w 2. połowie XIX i w XX w., stawiający na pierwszym miejscu nieuchronność rewolucji komunistycznej i ustanowienie państwa dyktatury proletariatu
inaczej reforma rolna, której celem była zmiana struktury własności ziem uprawnych
rewolucja - w szerszym znaczeniu to gwałtowna zmiana dokonująca się w krótkim okresie czasu, w węższym znaczeniu - szybka zmiana ustroju politycznego i społecznego odbywająca się zwykle przy użyciu przemocy
powstrzymywanie się od pracy w celu wymuszenia na pracodawcy określonych ustępstw (np. podwyżki płac)
przedmioty niezbędne do produkcji (np. surowce i materiały, narzędzia i urządzenia, budynki itp.)
w XIX wieku nadanie chłopom na własność uprawianej przez ich ziemi, która była dotychczas własnością szlachty
Notatnik
Bibliografia
Dokumenty programowe polskiego ruchu robotniczego 1878‑1984, pod red. N. Kołomejczyka i B. Syzdka, Warszawa 1986.
J. Gmitruk, Ruch ludowy w Polsce: zarys dziejów, Warszawa 2003.
Polski ruch robotniczy, zarys historii, pod red. A. Czubińskiego, Warszawa 1974.