Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki
RxcZvLYrG2v8S1

Narodziny i śmierć w starożytnym Rzymie

Ważne daty

312 r. p. n. e. – rozpoczyna się budowa Via Appia, drogi nazwanej na cześć Appiusza Klaudiusza, cenzora, który rozpoczął wytyczanie drogi i zlecił jej budowę

69 p. n. e. – konsulem zostaje Quintus Metellus Creticus, ojciec Cecylii Metelli

313 r. – ogłoszony został edykt tolerancyjny cesarza Konstantyna w Mediolanie

1956 r. – odkrycie katakumb przy Via Dino Compagni

1

Scenariusz lekcji

RZwflMjgN6qmJ1
Scenariusz zajęć do pobrania
Źródło: online-skills.

II. W zakresie kompetencji kulturowych. Uczeń:

7. posiada podstawową wiedzę o następujących kluczowych zjawiskach z zakresu tradycji antycznej i recepcji antyku:

1) obecność tradycji greckiej i rzymskiej we współczesnym życiu publicznym i kulturalnym;

13. potrafi scharakteryzować i poddać interpretacji uwzględniającej właściwy kontekst kulturowy następujące kluczowe zjawiska z zakresu życia publicznego i prywatnego w starożytnej Grecji i Rzymie:

2) życie domowe i rodzinne w Grecji i Rzymie (dom; rodzina; dzieci i edukacja; imiona i nazwiska greckie i rzymskie; ubiór w Grecji i Rzymie);

Nauczysz się

definiować zachowanie starożytnych Rzymian w czasie śmierci bliskiej osoby, oraz w czasie pogrzebu;

opowiadać w jaki sposób Rzymianie żegnali swoich zmarłych;

charakteryzować obyczaje związane z porodem, narodzinami dziecka oraz przyjmowaniem noworodka do rodziny rzymskiej;

definiować pojęcia: SepulkralnySepulkralny (od sepulcrum, i – grób)Sepulkralny, KolumbariumKolumbariumKolumbarium, KremacjaKremacja (od cremo, are – spalać)KremacjaKrematoriumKrematoriumKrematorium.

Narodziny i śmierć w starożytnym Rzymie na zdjęciach

Miejsca spoczynku starożytnych Rzymian

Animacja 3D: Miejsca spoczynku starożytych Rzymian

ROtPXQZgV7mY11
Animacja przedstawia miejsca spoczynku w starożytny Rzymie. Na pierwszej ilustracji przedstawione są krypty papieskie w rzymskich katakumbach. Jest to czarnobiała grafika ukazująca wnętrze małego pomieszczenia. Na ścianach po prawej i lewej stronie znajdują się otwory na sarkofagi. Na ścianie przeciwległej do wejścia znajduje się duży otwór, nad którym ustawiona jest rzeźba figuralna. Do ilustracji dołączono dodatkowe informacje: Mianem katakumb określa się podziemne cmentarze, w odniesieniu zaś do cmentarzy w Rzymie najczęściej tak nazywane były nekropolie chrześcijańskie. Podziemne groby stosowano również przed upowszechnieniem się chrześcijaństwa – na przykład przez Etrusków, a wcześniej – przez Egipcjan i Fenicjan. Na tworzenie się tych podziemnych cmentarzysk wpływały takie czynniki, jak zmiany sposobów grzebania zmarłych oraz przeludnienie w Rzymie. W związku ze wzrostem ilości ludności miastu zaczynało brakować miejsc na cmentarzach. Również wzrastająca popularność i częstotliwość pochówku na zasadzie inhumacji względem kremacji zwłok zdecydowała o tym, że konieczne stało się zapewnienie większej powierzchni przeznaczonej na pochówek zmarłych. Katakumby były doskonałym rozwiązaniem tego trudnego problemu, stając się uzupełnieniem nadziemnych cmentarzy. Gdy w rodzinnych grobach zaczynało brakować miejsca, pogłębiano je i tworzono pod nimi tunele z galeriami mającymi służyć jako miejsce składania nowych zwłok. Korytarze i galerie łączono ze sobą, tworząc całe kompleksy podziemnych galerii. Katakumby kojarzone są najczęściej z chrześcijanami, choć bezsprzecznie istniały również katakumby pogańskie. Chrześcijanie tworzyli katakumby nie tylko w Rzymie, ale również w Neapolu, Syrakuzach czy na terenie dzisiejszej Tunezji. Katakumby ozdabiane były rzeźbami i dziełami sztuki malarskiej o tematyce zarówno religijnej, jak i świeckiej. Następna ilustracja przedstawia duży marmurowy sarkofag. Stoi na kamiennym podłożu, na otwartym terenie. Za nim rozpościera się przestrzeń porośnięta trawą. Sarkofag jest ozdobiony prostym elementem dekoracyjnym i przykryty kamiennym wiekiem. Dodatkowe informacje: Rzymianie znali dwa równoprawne sposoby postępowania z ciałem zmarłego. Należały do nich: inhumacja, czyli pochówek w formie złożenia ciała do grobu oraz kremacja. W okresie dominacji kremowania zwłok Rzymianie nie znali grobów – prochy przechowywano w urnach w domowych ołtarzach. Z czasem pojawiła się również praktyka balsamowania zwłok – świadczą o tym kolumbaria z niszami na popielnice oraz ołtarze pogrzebowe z pozostałościami kremacji. Z czasem modną praktyką, szczególnie w czasie pogrzebów bogatych obywateli, było tworzenie bogato zdobionych sarkofagów, nawet jeżeli składane w nich były prochy po kremacji ciała. Sarkofagi wykonywane były z gliny, drewna, kamienia, później wykonywano je również z marmuru. Na kolejnej ilustracji przedstawione zostały ruiny nekropolii rzymskiej znajdującej się w miejscowości Pamukkale w Turcji. Kolorowa fotografia ukazuje zachowany fragmentarycznie duży kamienny sarkofag. W tle widoczna jest ściana kolumbarium. Dodatkowe informacje: Do zwyczajów związanych ze śmiercią Rzymianina, które miało miejsce w domu, należały określone zachowania towarzyszących mu osób – krewnych i członków rodziny. Z chwilą śmierci jedna z towarzyszących umierającemu osób zbliżała się do jego ust, by przyjąć ostatnie tchnienie, zaś pozostali krewni rozpoczynali pośmiertne lamentowania i głośno wzywali imię zmarłego. Ciało zmarłego układane było na podłodze i symbolicznie wygaszano płomień domowego ogniska. Po śmierci konieczne było dopełnienie określonych obowiązków administracyjnych, do których należało między innymi zgłoszenie zgonu w urzędzie i uiszczenie odpowiednich opłat. Były one konieczne, by nazwisko zostało umieszczone na liście zmarłych, co było wstępem do dokonania odpowiednich czynności względem ciała i urządzenia pogrzebu. Konieczne było opłacenie różnych osób, których obecność była potrzebna w czasie pogrzebu: osób, które namaszczały ciało, płaczek, muzyków, osób niosących trumnę. Wykonywano również pośmiertną maskę z wosku, która była kładziona na twarz w czasie trwającego od 3 do 7 dni wystawienia ciała na widok publiczny. Kolejna ilustracja ukazuje marmurową płytę pogrzebową. Jest to płaskorzeźba z przedstawieniem ośmiu amorków. Dwa amorki znajdujące się w centrum płyty trzymają okrągłą tarczę. Dodatkowe informacje: Składanie ciał do sarkofagów związany był ze zwiększaniem się popularności pochówku inhumacyjnego, czyli składania w grobie bez wcześniejszej kremacji ciała. Proces ten nasilał się w drugim i trzecim wieku. Wypieranie kremacji przez inhumację z biegiem czasu spowodowane było również zmianami w zakresie postrzegania spraw eschatologicznych oraz wizji życia pozagrobowego. Upowszechnianie się religii chrześcijańskiej wiązało się z określoną wizją ciała – inhumacja postrzegana była jako wyraz szacunku dla ciała jako świątyni ducha. Sceny umieszczane na grobowych sarkofagach stawały się świadectwem epoki, dostarczając ważnych informacji na temat życia i obyczajów ludzi żyjących w czasach, z których pochodziły grobowce. Często tematyka rzeźb na sarkofagach dotyczyła wydarzeń z życia zmarłego. Na następnej ilustracji przedstawiono duży ozdobny sarkofag, wykonany z jasnoszarego marmuru. Boki i wieko udekorowane są płaskorzeźbą przedstawiającą sceny z życia zmarłego. Pośrodku znajduje mężczyzna na łożu w pozycji półleżącej. Podpiera się łokciem o podgłówek. Obok stoi kobieta ubrana w długą drapowaną suknię. U stóp łoża siedzi na krześle młoda dziewczyna. Wokół zgromadzeni są liczni ludzie. Jeden z nich gra na lirze. Dodatkowe informacje: Sam proces umierania wymagał dopełnienia określonych rytuałów – umierającego ubierano w togę, łoże umierającego ustawiano w atrium ze stopami w kierunku drzwi wejściowych. Podobnie jak w starożytnej Grecji, w Rzymie wkładano do ust zmarłego obola, by z godnie z mitycznymi wierzeniami, mógł zapłacić za usługę Charona. Przy umierającym czuwała rodzina i przyjaciele, a po śmierci ustawiano wokół ciała lampki albo niewolników z płonącymi pochodniami. Pogrzeb odbywał się z udziałem aktorów oraz mimów, którzy należeli do orszaku pogrzebowego. Zadaniem aktorów było recytowanie fragmentów tragedii, zaś mim, wyposażony w specjalną maskę, która przypominać miała twarz zmarłego, odtwarzał scenki z jego życia. Klienci domu występowali w maskach upodabniających ich do przodków zmarłego, obecni również byli wyzwoleńcy oraz przyjaciele rodziny. Występowali także muzykanci oraz płaczki. W przypadku pogrzebu osoby pełniącej jakiś urząd lub zasłużonej, orszak wzbogacony był również o liktorów w czarnych strojach i z opuszczonymi w dół pękami rózeg. W przypadku wojowników niesiono za nimi łupy wojenne, insygnia władzy oraz bliskie mu przedmioty. W trakcie ceremonii jedna z bliskich osób wygłaszała mowę pogrzebową (laudatio funebris). Po uroczystościach pogrzebowych miała miejsce stypa (epulae funebres). W czasie uczty rozdawano mięso i ofiarowywano datki pieniężne dla najbiedniejszych. Najbogatsi w tym czasie rozdawali mięso lub datki pieniężne dla najbiedniejszych. Żałoba trwała przez okres 9 dni, ostatniego dnia powtarzano ucztę pogrzebową, na której zakończenie składano ofiary z wina, oliwy i krwi zwierząt. Kolejna ilustracja przedstawia fragment rzeźby dekorującej starożytny rzymski sarkofag. Ukazane jest nagie ciało zmarłego mężczyzny, leżące na podłodze. Wokół znajdują się członkowie jego rodziny. Płaskorzeźba jest szczelnie wypełniona przedstawieniami figuralnymi. Dodatkowe informacje: Uczestnicy procesji pogrzebowej żegnali zmarłego różnymi zwrotami; było nawet w zwyczaju, by wypominać osobie zmarłej jej słabości oraz wady. W przypadku pogrzebu z zastosowaniem kremacji budowano stos z drewna i układano na nim łoże z ciałem. Dookoła układano przedmioty używane przez nieboszczyka oraz kadzidło. Ktoś z rodziny podpalał stos, a płaczki rozpoczynały lament. Gdy ciało zmarłego było już spalone, gaszono resztki ognia, a krewni sprzątali kości oraz popiół. Po złożeniu kości i popiołu na chruście, skrapiano je mlekiem i wonnymi olejkami. Na następnej ilustracji znajduje się graficzne przedstawienie łoża pogrzebowego. Jest to wysoko ustawiony katafalk, na którym spoczywa zmarły. Przy łożu stoją trzy osoby. U wezgłowia oraz nóg zmarłego płoną pochodnie. Nad łożem zawieszona jest dekoracyjna tkanina. Poniżej katafalku znajdują się pozostali członkowie rodziny. Jeden z nich gra na fletni siedząc w rogu pomieszczenia. Cztery osoby idą w szeregu ze złożonymi rękoma. Dodatkowe informacje: Kolumbarium było to podziemne miejsce przechowywania urn z prochami zmarłych umieszczonych w urnach. Te podziemne budowle posiadały nisze w wewnętrznych ścianach. W tych niszach składano urny z prochami zmarłych, a pod ścianami ustawiano sarkofagi. Wygląd urny zależał w dużej mierze od zamożności zmarłego. Kształt urny zazwyczaj był kwadratowy lub okrągły. Prochy zamożnych zmarłych umieszczane były w urnach z marmuru, z miodem i ziołami, zaopatrzonych w otwór do składania ofiar. Biedniejsi mogli liczyć jedynie na skromniejszą urnę: glinianą, w kształcie garnka i bez uchwytów. Kolumbarium mogło pomieścić nawet kilkaset urn. Przy niszach umieszczano często epitafia na cześć zmarłego. Przykładowe łacińskie inskrypcje, które znaleźć można na nagrobkach, to: R. I. P. – Requiescat in pace – Niech spoczywa w pokoju. Domino Optimo Maximo – Bogu Najlepszemu Największemu; modyfikacja znaczenia: Domus Omnium Mortuorum – Dom wszystkich zmarłych. S. T. T. L – Sit Tibi Terra Levis - Niech ci ziemia lekką będzie. Non omnis moria - Nie wszystek umrę (z Horacy, Pieśni III, 30, 6). Memorabilis - Godny pamięci. Po uruchomieniu animacji widać osiem obrazów z dodatkowymi informacjami. Obraz 1 przedstawia: Antyczny sarkofag w łaźni Dioklecjana w Rzymie Dodatkowe informacje: Sam proces umierania wymagał dopełnienia określonych rytuałów – umierającego ubierano w togę, łoże umierającego ustawiano w atrium ze stopami w kierunku drzwi wejściowych. Podobnie jak w starożytnej Grecji, w Rzymie wkładano do ust zmarłego obola, by z godnie z mitycznymi wierzeniami, mógł zapłacić za usługę Charona. Przy umierającym czuwała rodzina i przyjaciele, a po śmierci ustawiano wokół ciała lampki albo niewolników z płonącymi pochodniami. Pogrzeb odbywał się z udziałem aktorów oraz mimów, którzy należeli do orszaku pogrzebowego. Zadaniem aktorów było recytowanie fragmentów tragedii, zaś mim, wyposażony w specjalną maskę, która przypominać miała twarz zmarłego, odtwarzał scenki z jego życia. Klienci domu występowali w maskach upodabniających ich do przodków zmarłego, obecni również byli wyzwoleńcy oraz przyjaciele rodziny. Występowali także muzykanci oraz płaczki. W przypadku pogrzebu osoby pełniącej jakiś urząd lub zasłużonej, orszak wzbogacony był również o liktorów w czarnych strojach i z opuszczonymi w dół pękami rózeg. W przypadku wojowników niesiono za nimi łupy wojenne, insygnia władzy oraz bliskie mu przedmioty. W trakcie cermoni jedna z bliskich osób wygłaszała mowę pogrzebową (laudatio funebris). Po uroczystościach pogrzebowych miała miejsce stypa (epulae funebres). W czasie uczty rozdawano mięso i ofiarowywano datki pieniężne dla najbiedniejszych. Najbogatsi w tym czasie rozdawali mięso lub datki pieniężne dla najbiedniejszych. Żałoba trwała przez okres 9 dni, ostatniego dnia powtarzano ucztę pogrzebową, na której zakończenie składano ofiary z wina, oliwy i krwi zwierząt. Obraz 2 przedstawia: Płyta pogrzebowa w łaźni Dioklecjana w Rzymie Dodatkowe informacje: Składanie ciał do sarkofagów związany był ze zwiększaniem się popularności pochówku inhumacyjnego, czyli składania w grobie bez wcześniejszej kremacji ciała. Proces ten nasilał się w drugim i trzecim wieku. Wypieranie kremacji przez inhumację z biegiem czasu spowodowane było również zmianami w zakresie postrzegania spraw eschatologicznych oraz wizji życia pozagrobowego. Upowszechnianie się religii chrześcijańskiej wiązało się z określoną wizją ciała – inhumacja postrzegana była jako wyraz szacunku dla ciała jako świątyni ducha. Sceny umieszczane na grobowych sarkofagach stawały się świadectwem epoki, dostarczając ważnych informacji na temat życia i obyczajów ludzi żyjących w czasach, z których pochodziły grobowce. Często tematyka rzeźb na sarkofagach dotyczyła wydarzeń z życia zmarłego. Obraz 3 przedstawia: Sarkofag w Rzymie Dodatkowe informacje: Rzymianie znali dwa równoprawne sposoby postępowania z ciałem zmarłego. Należały do nich: inhumacja, czyli pochówek w formie złożenia ciała do grobu oraz kremacja. W okresie dominacji kremowania zwłok Rzymianie nie znali grobów – prochy przechowywano w urnach w domowych ołtarzach. Z czasem pojawiła się również praktyka balsamowania zwłok – świadczą o tym kolumbaria z niszami na popielnice oraz ołtarze pogrzebowe z pozostałościami kremacji. Z czasem modną praktyką, szczególnie w czasie pogrzebów bogatych obywateli, było tworzenie bogato zdobionych sarkofagów, nawet jeżeli składane w nich były prochy po kremacji ciała. Sarkofagi wykonywane były z gliny, drewna, kamienia, później wykonywano je również z marmuru. Obraz 4 przedstawia: Rzymskie mogiły i sarkofagi w Pamukkale, Turcja Dodatkowe informacje: Do zwyczajów związanych ze śmiercią Rzymianina, które miało miejsce w domu, należały określone zachowania towarzyszących mu osób – krewnych i członków rodziny. Z chwilą śmierci jedna z towarzyszących umierającemu osób zbliżała się do jego ust, by przyjąć ostatnie tchnienie, zaś pozostali krewni rozpoczynali pośmiertne lamentowania i głośno wzywali imię zmarłego. Ciało zmarłego układane było na podłodze i symbolicznie wygaszano płomień domowego ogniska. Po śmierci konieczne było dopełnienie określonych obowiązków administracyjnych, do których należało między innymi zgłoszenie zgonu w urzędzie i uiszczenie odpowiednich opłat. Były one konieczne, by nazwisko zostało umieszczone na liście zmarłych, co było wstępem do dokonania odpowiednich czynności względem ciała i urządzenia pogrzebu. Konieczne było opłacenie różnych osób, których obecność była potrzebna w czasie pogrzebu: osób, które namaszczały ciało, płaczek, muzyków, osób niosących trumnę. Wykonywano również pośmiertną maskę z wosku, która była kładziona na twarz w czasie trwającego od 3 do 7 dni wystawienia ciała na widok publiczny. Obraz 5 przedstawia: Rzymskie mogiły i sarkofagi w Pamukkale, Turcja Dodatkowe informacje: Do zwyczajów związanych ze śmiercią Rzymianina, które miało miejsce w domu, należały określone zachowania towarzyszących mu osób – krewnych i członków rodziny. Z chwilą śmierci jedna z towarzyszących umierającemu osób zbliżała się do jego ust, by przyjąć ostatnie tchnienie, zaś pozostali krewni rozpoczynali pośmiertne lamentowania i głośno wzywali imię zmarłego. Ciało zmarłego układane było na podłodze i symbolicznie wygaszano płomień domowego ogniska. Po śmierci konieczne było dopełnienie określonych obowiązków administracyjnych, do których należało między innymi zgłoszenie zgonu w urzędzie i uiszczenie odpowiednich opłat. Były one konieczne, by nazwisko zostało umieszczone na liście zmarłych, co było wstępem do dokonania odpowiednich czynności względem ciała i urządzenia pogrzebu. Konieczne było opłacenie różnych osób, których obecność była potrzebna w czasie pogrzebu: osób, które namaszczały ciało, płaczek, muzyków, osób niosących trumnę. Wykonywano również pośmiertną maskę z wosku, która była kładziona na twarz w czasie trwającego od 3 do 7 dni wystawienia ciała na widok publiczny. Obraz 6 przedstawia: Katakumby, rycina przedstawiająca krypty papieskie Dodatkowe informacje: Mianem katakumb określa się podziemne cmentarze, w odniesieniu zaś do cmentarzy w Rzymie najczęściej tak nazywane były nekropolie chrześcijańskie. Podziemne groby stosowano również przed upowszechnieniem się chrześcijaństwa – na przykład przez Etrusków, a wcześniej – przez Egipcjan i Fenicjan. Na tworzenie się tych podziemnych cmentarzysk wpływały takie czynniki, jak zmiany sposobów grzebania zmarłych oraz przeludnienie w Rzymie. W związku ze wzrostem ilości ludności miastu zaczynało brakować miejsc na cmentarzach. Również wzrastająca popularność i częstotliwość pochówku na zasadzie inhumacji względem kremacji zwłok zdecydowała o tym, że konieczne stało się zapewnienie większej powierzchni przeznaczonej na pochówek zmarłych. Katakumby były doskonałym rozwiązaniem tego trudnego problemu, stając się uzupełnieniem nadziemnych cmentarzy. Gdy w rodzinnych grobach zaczynało brakować miejsca, pogłębiano je i tworzono pod nimi tunele z galeriami mającymi służyć jako miejsce składania nowych zwłok. Korytarze i galerie łączono ze sobą, tworząc całe kompleksy podziemnych galerii. Katakumby kojarzone są najczęściej z chrześcijanami, choć bezsprzecznie istniały również katakumby pogańskie. Chrześcijanie tworzyli katakumby nie tylko w Rzymie, ale również w Neapolu, Syrakuzach czy na terenie dzisiejszej Tunezji. Katakumby ozdabiane były rzeźbami i dziełami sztuki malarskiej o tematyce zarówno religijnej, jak i świeckiej. Obraz 7 przedstawia: Starożytny rzymski sarkofag, Narodowe Muzeum Archeologiczne w Neapolu Dodatkowe informacje: Uczestnicy procesji pogrzebowej żegnali zmarłego różnymi zwrotami; było nawet w zwyczaju, by wypominać osobie zmarłej jej słabości oraz wady. W przypadku pogrzebu z zastosowaniem kremacji budowano stos z drewna i układano na nim łoże z ciałem. Dookoła układano przedmioty używane przez nieboszczyka oraz kadzidło. Ktoś z rodziny podpalał stos, a płaczki rozpoczynały lament. Gdy ciało zmarłego było już spalone, gaszono resztki ognia, a krewni sprzątali kości oraz popiół. Po złożeniu kości i popiołu na chruście, skrapiano je mlekiem i wonnymi olejkami. Obraz 8 przedstawia: Rzymskie łoże pogrzebowe Dodatkowe informacje: Kolumbarium było to podziemne miejsce przechowywania urn z prochami zmarłych umieszczonych w urnach. Te podziemne budowle posiadały nisze w wewnętrznych ścianach. W tych niszach składano urny z prochami zmarłych, a pod ścianami ustawiano sarkofagi. Wygląd urny zależał w dużej mierze od zamożności zmarłego. Kształt urny zazwyczaj był kwadratowy lub okrągły. Prochy zamożnych zmarłych umieszczane były w urnach z marmuru, z miodem i ziołami, zaopatrzonych w otwór do składania ofiar. Biedniejsi mogli liczyć jedynie na skromniejszą urnę: glinianą, w kształcie garnka i bez uchwytów. Kolumbarium mogło pomieścić nawet kilkaset urn. Przy niszach umieszczano często epitafia na cześć zmarłego. Przykładowe łacińskie inskrypcje, które znaleźć można na nagrobkach, to: R. I. P. – Requiescat in pace – Niech spoczywa w pokoju Domino Optimo MaximoBogu Najlepszemu Największemu, następnie – modyfikacja znaczenia: Domus Omnium MortuorumDom wszystkich zmarłych S. T. T. L – Sit Tibi Terra LevisNiech ci ziemia lekką będzie Non omnis moriarNie wszystek umrę (z Horacy, Pieśni III, 30, 6) MemorabilisGodny pamięci
„Animacja 3D poświęcona miejscom spoczynku w starożytnym Rzymie”, online-skills, CC BY 3.0

Animacja 3D: Mauzoleum Cecylii Metelli

RkflZfm6Fpj8b1
Animacja przedstawia monumentalny grobowiec Cecylii Metelli, znajdujący się przy via Appia pod Rzymem. Na pierwszym obrazie ukazano kamienny grobowiec stojący wśród drzew. Jest to fotografia aktualnego stanu grobowca. Środek i góra budowli jest zniszczona. Zachowały się jedynie ściany. Dodatkowe informacje: Bogaci Rzymianie, zwłaszcza członkowie rodów cesarskich, mogli pozwolić sobie na to, na co nie było stać zwykłych śmiertelników, czyli zbudowanie okazałego rodzinnego grobowca lub wręcz mauzoleum. Przykładem takiej niezwykłej budowli jest grobowiec Cecylii Metelli zlokalizowany przy Via Appia, wieża o wysokości 11 metrów i średnicy niemal 30 metrów. Na kolejnej ilustracji przedstawiono inne ujęcie mauzoleum. Jest ono ukazane za pasem cyprysów. Dodatkowe informacje: Dlaczego katakumby, grobowce i mauzolea musiały być zlokalizowane przy drodze? Zadecydowało o tym prawo XII tablic, a konkretniej – prawo sakralne i publiczne, będące treścią IX i X tablicy, wśród których znajdował się zapis o zakazie pochówku i spalania zwłok na terenie Rzymu. Stąd całe kompleksy grobów (często będące obecnie obiektami muzealnymi), znajdujące się obecnie przy słynnych rzymskich drogach, takich, jak Via Appia czy Via Latina. Kolejny obraz przedstawia dużą ścianę grobowca z dwoma małymi i dwoma większymi otworami okiennymi. Dodatkowe informacje: Mauzoleum Cecylii Metelli to niezwykle monumentalny grobowiec, który rzymski wódz i konsul, Kwintus Cecyliusz Metellus Kreteński zbudował przy Via Appia dla swojej córki, Cecylli Metelli, żony Marka Licyniusza Krassusa. Grobowiec powstał w drugiej połowie I wieku przed naszą erą. Obecnie w obiekcie prowadzone jest muzeum. Na następnej ilustracji przedstawiono zbliżenie na cylindryczny fragment budowli. Mur wykonany jest z jasnego kamienia. Dodatkowe informacje: Mauzoleum ma cylindryczną budowę, wewnątrz znajduje się komora grobowa w okrągłym kształcie. Prowadzi do niej wąski korytarz z dwoma niszami po bokach. Konstrukcja wykonana jest z betonu, obłożona została trawertynowymi płytami, które zostały rozkradzione i – jak się przypuszcza – posiadała stożkowaty dach. Gzymsy budowli były bogato zdobione – motywami girland oraz wolimi czaszkami, dzięki którymi mauzoleum nosiło potoczną nazwę Capo di bove (Głowa wołu). Blanki zaopatrzone zostały w specjalne otwory dla strzelców oraz stanowiły osłonę dla strzelców i łuczników. Od strony drogi na ścianie umieszczona została marmurową płyta z inskrypcją pamiątkową. Kolejny obraz ukazuje inne ujęcie cylindrycznej budowli. Ten fragment jest dobrze zachowany. Na szczycie znajdują się blanki. Dodatkowe informacje: W okresie średniowiecza grobowiec pełnił funkcję obronnej fortecy. W obronne elementy zamek został wyposażony po 1302 roku, kiedy to papież Bonifacy VIII przekazał starożytną budowlę swojej rodzinie – rodowi Caetanich. Dodano między innymi blanki na szczycie budowli. Poza celami obronnymi (grobowiec miał stanowić ważny element planu obrony Rzymu od strony południa) pozycja budowli została wykorzystana przez ród Caetanich do pobierania wysokiego myta od chcących podróżować Via Appia. Na następnej ilustracji ukazany jest widok na całe mauzoleum- wieżę obronną oraz prostokątny mur z otworami okiennymi i wejściem. Dodatkowe informacje: Monumentalna budowla, wzbudzająca zachwyt i porównywana z najokazalszymi grobowcami samych cesarzy rzymskich stała się architektoniczną inspiracją przy budowie innych obiektów, najczęściej w okresie klasycyzmu, przy budowie kompleksów ogrodowo-pałacowych oraz obiektów sepulkralnych. Również w polskiej architekturze znajdują się budowle, których twórcy wzorowali się na mauzoleum Cecylii Metelli – wodozbiór w Łazienkach Królewskich oraz budynek kuchni w Królikarni. Ostatni obraz przedstawia fotografię zwieńczonej łukiem bramy wejściowej do mauzoleum. Łączy ona wieżę z drugą częścią budowli. Dodatkowe informacje: Warto pamiętać, że Mauzoleum Cecylii Metelli nie jest jedynym wartym obejrzenia obiektem sepulkralnym przy Via Appia, pierwszej ze wspaniałych dróg rzymskich. To właśnie wzdłuż tej drogi stworzona została nekropolia, jako że zmarłych zgodnie z prawem nie chowano w mieście. Dziś oglądać można pozostałości pięknych rzymskich grobowców oraz wczesnochrześcijańskich katakumb. Po uruchomieniu animacji widać siedem obrazów z dodatkowymi informacjami. Obraz 1 przedstawia: Mauzoleum Cecylii Metelli Dodatkowe informacje: W okresie średniowiecza grobowiec pełnił funkcję obronnej fortecy. W obronne elementy zamek został wyposażony po 1302 roku, kiedy to papież Bonifacy VIII przekazał starożytną budowlę swojej rodzinie – rodowi Caetanich. Dodano między innymi blanki na szczycie budowli. Poza celami obronnymi (grobowiec miał stanowić ważny element planu obrony Rzymu od strony południa) pozycja budowli została wykorzystana przez ród Caetanich do pobierania wysokiego myta od chcących podróżować Via Appia. Obraz 2 przedstawia: Mauzoleum Cecylii Metelli Dodatkowe informacje: Mauzoleum ma cylindryczną budowę, wewnątrz znajduje się komora grobowa w okrągłym kształcie. Prowadzi do niej wąski korytarz z dwoma niszami po bokach. Konstrukcja wykonana jest z betonu, obłożona została trawertynowymi płytami, które zostały rozkradzione i – jak się przypuszcza – posiadała stożkowaty dach. Gzymsy budowli były bogato zdobione – motywami girland oraz wolimi czaszkami, dzięki którymi mauzoleum nosiło potoczną nazwę Capo di bove (Głowa wołu). Blanki zaopatrzone zostały w specjalne otwory dla strzelców oraz stanowiły osłonę dla strzelców i łuczników. Od strony drogi na ścianie umieszczona została marmurową płyta z inskrypcją pamiątkową. Obraz 3 przedstawia: Mauzoleum Cecylii Metelli Dodatkowe informacje: Dlaczego katakumby, grobowce i mauzolea musiały być zlokalizowane przy drodze? Zadecydowało o tym prawo XII tablic, a konkretniej – prawo sakralne i publiczne, będące treścią IX i X tablicy, wśród których znajdował się zapis o zakazie pochówku i spalania zwłok na terenie Rzymu. Stąd całe kompleksy grobów (często będące obecnie obiektami muzealnymi), znajdujące się obecnie przy słynnych rzymskich drogach, takich, jak Via Appia czy Via Latina. Obraz 4 przedstawia: Mauzoleum Cecylii Metelli Dodatkowe informacje: Mauzoleum Cecylii Metelli to niezwykle monumentalny grobowiec, który rzymski wódz i konsul, Kwintus Cecyliusz Metellus Kreteński zbudował przy Via Appia dla swojej córki, Cecylli Metelli, żony Marka Licyniusza Krassusa. Grobowiec powstał w drugiej połowie I wieku przed naszą erą. Obecnie w obiekcie prowadzone jest muzeum. Obraz 5 przedstawia: Rzym, grób Cecylii Metelli na Via Appia Dodatkowe informacje: Bogaci Rzymianie, zwłaszcza członkowie rodów cesarskich, mogli pozwolić sobie na to, na co nie było stać zwykłych śmiertelników, czyli zbudowanie okazałego rodzinnego grobowca lub wręcz mauzoleum. Przykładem takiej niezwykłej budowli jest grobowiec Cecylii Metelli zlokalizowany przy Via Appia, wieża o wysokości 11 metrów i średnicy niemal 30 metrów. Obraz 6 przedstawia: Mauzoleum Cecylii Metelli Dodatkowe informacje: Monumentalna budowla, wzbudzająca zachwyt i porównywana z najokazalszymi grobowcami samych cesarzy rzymskich stała się architektoniczną inspiracją przy budowie innych obiektów, najczęściej w okresie klasycyzmu, przy budowie kompleksów ogrodowo-pałacowych oraz obiektów sepulkralnych. Również w polskiej architekturze znajdują się budowle, których twórcy wzorowali się na mauzoleum Cecylii Metelli – wodozbiór w Łazienkach Królewskich oraz budynek kuchni w Królikarni. Obraz 7 przedstawia: Mauzoleum Cecylii Metelli Dodatkowe informacje: Warto pamiętać, że Mauzoleum Cecylii Metelli nie jest jedynym wartym obejrzenia obiektem sepulkralnym przy Via Appia, pierwszej ze wspaniałych dróg rzymskich. To właśnie wzdłuż tej drogi stworzona została nekropolia, jako że zmarłych zgodnie z prawem nie chowano w mieście. Dziś oglądać można pozostałości pięknych rzymskich grobowców oraz wczesnochrześcijańskich katakumb.
„Animacja 3D poświęcona mauzoleum via Appia”, online-skills, CC BY 3.0

Narodziny w starożytnym Rzymie

Film Narodziny w starożytnym Rzymie

RovD86L1gshPf
Film animowany omawia temat narodzin w starożytnym Rzymie. Na pierwszym ekranie pojawia się tytuł: Poród i obrzędy związane z narodzinami w starożytnym Rzymie. Następny slajd przedstawia dzieło Francoisa de Barbier’a zatytułowane „Narodziny Heraklesa”. Jest to czarnobiała grafika ukazująca rodzącą Alkmenę w otoczeniu czterech pomocnic. Królowa ma odsłonięte piersi; szata osłania ją od pasa w dół. Jedna z kobiet podtrzymuje ją za biodra, druga klęczy u jej stóp trzymając w rękach noworodka. Kolejna, z odsłoniętą piersią, nachyla się nad dzieckiem. Czwarta, najbardziej oddalona od Alkmeny, patrzy za okno, gdzie znajdują się dwie gestykulujące kobiety. Na ekranie pojawia się tekst. Lektor czyta: Ciąża i poród były w czasach starożytnych ogromnym zagrożeniem, zarówno dla matki, jak i dla dziecka. Śmiertelność niemowląt była ogromna (ok. 40%), a z narodzonych dzieci tylko nieliczne dożywały dorosłości (tak było między innymi w przypadku matki braci Grakchów, Kornelii, z której kilkonaściorga dzieci tylko troje osiągnęło wiek dojrzały). Na kolejnym ekranie, na tle powyższego obrazu, pojawia się następująca treść czytana przez lektora: Brak właściwej opieki medycznej kończył się dla wielu matek i noworodków tragicznie. Nieszczęściem zakończył się również poród córki Cezara – Julii, żony Pompejusza. Dziewczyna umarła w czasie porodu, a dziecko kilka dni później. Takie zakończenie małżeństwa zawartego ze względów politycznych przyspieszyło wojnę domową. Następnie na ekranie pojawia się rzeźba sarkofagowa. Przedstawia ona rodziców z dzieckiem. Matka karmi niemowlę piersią; stojący z boku ojciec przygląda się, podpierając głowę ręką zgiętą w łokciu. Podpis pod ilustracją: Rzeźba sarkofagowa Marka Korneliusza Statiusza, który umarł we wczesnym dzieciństwie – matka karmiąca, przyglądający się ojciec, 150 r. n.e., Muzeum Luwr, Francja. Na ekranie ukazuje się następujący tekst czytany przez lektora: Osiem dni po urodzeniu się dziewczynki, a dziewięć dni po urodzeniu się chłopca przeprowadzano specjalny obrzęd wobec noworodka. Kilkudniowy czas oczekiwania wynikał najprawdopodobniej z dużej śmiertelności niemowląt – czekano tych kilka kluczowych dni, by upewnić się, że dziecko przeżyje. Kolejny ekran ukazuje rzeźbę Williama Henry’ego Goodyear’a przedstawiającą Junonę, opiekunkę kobiet, żon i matek. Bogini stoi; jednej ręce trzyma włócznię, w drugiej małą paterę. Ma długą szatę, przylegającą do ciała. Spod prostego nakrycia głowy wyłaniają się kręcone włosy. Na ekranie pojawia się tekst czytany przez lektora: Dies lustricus (Dzień oczyszczenia) był ważnym dniem dla dziecka – otrzymywało ono imię i medalion z amuletem, który miał je strzec do dorosłości. W sytuacji, gdy dziecko umarło po nadaniu imienia otrzymywało nagrobek imienny. Na następnym ekranie ukazana jest rzeźba rzymskiej bogini płodności –Tellus, utożsamianej z grecką Gają. Siedzi trzymając na kolanach dwójkę dzieci. Spod osłoniętej chustą głowy wyłaniają się kręcone włosy. Ubrana jest w drapowaną szatę przylegającą do ciała. W otoczeniu bogini znajdują się kwiaty maku oraz makówki – symbole płodności. Tekst ukazujący się na ekranie jest czytany przez lektora: Poród był bardzo niebezpieczny, kobieta nie była bowiem objęta profesjonalną opieką medyczną. Pomagała jej akuszerka lub położna, której asystowały trzy kobiety podtrzymujące rodzącą. Stały one po bokach i z tyłu tak zwanego krzesła porodowego, na którym rodząca wydawało na świat swoje dziecko. Następny ekran przedstawia kolorowy fresk, na którym znajdują się trzy kobiety. W centrum obrazu stoi Afrodyta. Ma odsłonięte piersi; szata okrywa ją od pasa w dół. Na głowie ma koronę. Odwraca się w prawą stronę, gdzie klęczy bogini porodów – Lucina, prezentująca Afrodycie nowo narodzone niemowlę. Za plecami Afrodyty stoi kobieta w zielonej szacie; wskazuje palcem na usta. Pod ilustracją znajduje się podpis: Lucina, bogini porodów, prezentuje Afrodycie nowo narodzonego Achillesa, fresk ze Złotego Domu Nerona, odkryty w 1668 r., Ashmolean Museum, Anglia. Na ekranie wyświetlony jest następujący tekst czytany przez lektora: W dniu oczyszczenia dzieciom nadawano imiona, proces ten przebiegał odmiennie w przypadku chłopca i dziewczynki. Dziewczynka otrzymywała imię utworzone od imienia swojego ojca, czyli wszystkie córki Juliusza miały na imię Julia, a córki Korneliusza – Kornelia. Jak odróżniano w takim razie dziewczynki, jeżeli Rzymianin miał więcej, niż jedną córkę? Dodawano im do imienia liczebniki porządkowe – Prima, Secunda, Tertia i tak dalej… Na kolejnym ekranie pojawia się słynny obraz Sandro Botticellego pt. „Narodziny Wenus”. Centralne miejsce zajmuje naga, długowłosa bogini, stojąca w ogromnej muszli unoszącej się na morzu. Prawą ręką zakrywa piersi, w lewej trzyma pukiel włosów zasłaniając nimi podbrzusze. Obok niej stoi rudowłosa kobieta ubrana w kolorowe szaty. Trzyma w dłoni czerwony płaszcz, którym chce okryć nagą Wenus. Za nią ukazany jest brzeg morza z wysokimi drzewami. W lewej części obrazu unoszą się w powietrzu dwie uskrzydlone postaci: kobieta i mężczyzna. Są to Zefiry kierujące ku brzegowi muszlę, na której stoi bogini. Tekst na ekranie: Struktura imienia chłopca- dziedzica nazwiska rodowego- była zupełnie inna, niż w przypadku dziewczynki. Chłopiec otrzymywał imię zgodnie z wykształconą w Rzymie trójczłonową strukturą. Na pełne imię składało się: 1. Praenomen – imię (np. Caius), 2. Nomen gentile – nazwisko rodowe (np. Iulius), 3. Cognomen – przydomek (np. Caesar). Na kolejnym ekranie na tle powyższego obrazu pojawia się następująca treść czytana przez lektora: Jeżeli ktoś dokonał czegoś znaczącego, dla upamiętnienia mógł otrzymać czwarty człon imienia – drugi przydomek, czyli agnomen. Stało się tak między innymi w przypadku Publiusza Korneliusza Scypiona, który dla upamiętnienia swoich zasług bojowych otrzymał agnomen - Africanus. Kolejny ekran ukazuje rzeźbę wilczycy kapitolińskiej. Jest to brązowy posąg stojącej wilczycy, pod brzuchem której siedzą bliźnięta – Romulus i Remus wyciągając usta do jej wymion. Tekst czytany przez lektora: W okresie, gdy rodzina funkcjonowała zgodnie z modelem patriarchalnym, ojciec rodziny (pater familias) miał nieograniczoną władzę nad życiem i śmiercią członków swojej rodziny. Oznaczało to w praktyce, że samo urodzenie dziecka nie było jednoznaczne z przyjęciem go do rodziny, dopóki ojciec rodziny nie uznał potomka. Dokonywał się to w sposób symboliczny – akuszerka kładła nowo narodzone dziecko u stóp ojca. Jeżeli je podniósł, uznawał dziecko za członka rodziny. Na kolejnym ekranie na tle powyższego obrazu pojawia się następująca treść czytana przez lektora: Pater familias miał również prawo do porzucenia niemowlęcia – oznaczało to dla dziecka śmierć, jeżeli nie znalazł się nikt inny, kto by je przygarnął. Najsłynniejsze porzucone i uratowane dzieci, to legendarni założyciele Rzymu – Romulus i Remus, których porzuconych w niemowlęctwie, wykarmiła wilczyca.
m4a9a68b4718ead04_0000000000005
m4a9a68b4718ead04_0000000000202

Zadania

Rc2osT7YAh5gN
Ćwiczenie 1
Zdefiniuj pojęcia: 1. Sarkofag 2. Urna 3. Kolumbarium
RApQVXJPc0umg
Ćwiczenie 2
Wskaż właściwe tłumaczenie łacińskich inskrypcji nagrobnych. Requiescat in pace. Możliwe odpowiedzi: 1. Godny pamięci 2. Dom wszystkich zmarłych 3. Niech spoczywa w pokoju. Memorabilis. Możliwe odpowiedzi: 1. Godny pamięci 2. Dom wszystkich zmarłych 3. Niech spoczywa w pokoju. Domus omnium mortuorum. Możliwe odpowiedzi: 1. Godny pamięci 2. Dom wszystkich zmarłych 3. Niech spoczywa w pokoju.
R1884JG3aJ8bZ
Ćwiczenie 3
Wskaż łacińskie tłumaczenie podanych inskrypcji nagrobnych. Nie wszystek umrę. Możliwe odpowiedzi: 1. Sit tibi terra levis. 2. Non omnis moriar. Niech ci ziemia lekką będzie. Możliwe odpowiedzi: 1. Sit tibi terra levis! 2. Non omnis moriar
RzqUKfAH06pVC
Ćwiczenie 4
Podaj łacińską etymologię słów: 1. Sepulkralny 2. Kremacja.
RYXRDxD2vIFrB
Ćwiczenie 5
Wskaż, które ze zdań odnoszących się do obrządków pogrzebowych w starożytnym Rzymie są prawdziwe, a które fałszywe. 1. Katakumbami w starożytnym Rzymie nazywano podziemne cmentarze. 2. W starożytnym Rzymie kremacja ciał zmarłych była zakazana. 3. Chrześcijanie postrzegali inhumację, jako wyraz szacunku dla ciała. 4. Pogrzeb w starożytnym Rzymie odbywał się z udziałem aktorów oraz mimów, którzy należeli do orszaku pogrzebowego.
RZCgxelWc7gNy
Ćwiczenie 6
Podaj polskie znaczenie następujących łacińskich pojęć: 1. Funus, funeris 2. Lectus funebris 3. Mors, mortis
Rq0fJW6Cv1IN5
Ćwiczenie 7
Wskaż właściwy opis gramatyczny podanych wyrażeń. Pierwsze: Ecce corpus sanum. Możliwe odpowiedzi: 1. accusativus singularis 2. dativus singularis 3. ablativus singularis 4. vocativus singularis 5. nominativus singularis 6. genetivus singularis. Drugie: Ad corpus sanum. Możliwe odpowiedzi: 1. accusativus singularis 2. dativus singularis 3. ablativus singularis 4. vocativus singularis 5. nominativus singularis 6. genetivus singularis. Trzecie: O, corpus sanum! Możliwe odpowiedzi: 1. accusativus singularis 2. dativus singularis 3. ablativus singularis 4. vocativus singularis 5. nominativus singularis 6. genetivus singularis. Czwarte: Corporis sani. Możliwe odpowiedzi: 1. accusativus singularis 2. dativus singularis 3. ablativus singularis 4. vocativus singularis 5. nominativus singularis 6. genetivus singularis. Piąte: De corpore sano. Możliwe odpowiedzi: 1. accusativus singularis 2. dativus singularis 3. ablativus singularis 4. vocativus singularis 5. nominativus singularis 6. genetivus singularis. Szóste: Corpori sano. Możliwe odpowiedzi: 1. accusativus singularis 2. dativus singularis 3. ablativus singularis 4. vocativus singularis 5. nominativus singularis 6. genetivus singularis.
Polecenie 1

Przetłumacz poniższy tekst:

S. Wilczyński, T. Zarych, Lectio Latina I.
De sene et morte

Aliquando senex vita et labore fatigatus ligna in silva colligebat et sub vesperum ex silva excessit, nam ante noctem in casam venire cupivit. Sed brevi tempore onere et itinere defatigatus ligna deposuit, lapidi insedit. “Quam misera, quam gravis, quam infelix est vita mea” – considerabat. Deinde magna voce mortem advocavit: “O mors, veni ad me!” Mors cito ad senem advenit et interrogavit: “Quid tibi optas?” Senex perterritus a consilio deflexit et: “Impone – inquit – umeris meis fascem lignorum”.

R3TGTl4iDvfgZ
Wykonaj zadanie zgodnie z poleceniem.
m4a9a68b4718ead04_0000000000245

Słowniki

Słownik pojęć

Sepulkralny (od sepulcrum, i – grób)
Sepulkralny (od sepulcrum, i – grób)

grobowy, nagrobny, nagrobkowy, cmentarny, pogrzebowy, służący kultowi albo pamięci zmarłych, związany z wiarą w życie pozagrobowe

Kolumbarium
Kolumbarium

typ rzymskiego i wczesnochrześcijańskiego zbiorowego grobowca w postaci budowli lub sali, gdzie znajdowały się nisze na prochy zmarłych.

Kremacja (od cremo, are – spalać)
Kremacja (od cremo, are – spalać)

palenie zwłok

Krematorium
Krematorium

budynek przeznaczony do spalania zwłok ludzkich

Słownik łacińsko‑polski

RndMUgRYecmEnm4a9a68b4718ead04_00000000000121
Słownik łacińsko-polski.
Źródło: online skills, licencja: CC0.
m4a9a68b4718ead04_0000000000012

Galeria dzieł sztuki

Bibliografia

J. A. Chrościcki, Pompa funebris, Warszawa 1974.

W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Warszawa 1978.

J. Korpanty, Mały słownik łacińsko‑polski, Warszawa 2012.

K. Kumaniecki, Historia kultury starożytnej Grecji i Rzymu, Warszawa 1988.

M. Kuryłowicz, Prawo i obyczaje w starożytnym Rzymie, Lublin 1997.

J. Pudliszewski, Prywatne uroczystości nagrobne w świetle epitafiów łacińskich w okresie wczesnego cesarstwa, Gdańsk 1997.

V. Rączewska, Narodziny i wczesna opieka nad dzieckiem w rodzinie rzymskiej, Bydgoszcz 1992.

D. F. Sawyer, Kobiety i religie w początkach naszej ery, Wrocław 1999.

P. Waleńdzik, Kremacja i inhumacja w kulturach świata oraz obrzędach chrześcijańskiego pogrzebu, Collectanea Theologica 83/3, s. 107‑128.

L. Winniczuk, Ludzie, zwyczaje i obyczaje starożytnej Grecji i Rzymu, Warszawa 2008.