Następstwa powstania listopadowego dla Polaków w zaborze pruskim i austriackim.
Nauczysz się:
jaka sytuacja panowała na terenie zaboru pruskiego i austriackiego po kongresie wiedeńskim;
jakie represje spadły na uczestników powstania listopadowego w innych zaborach;
jaki wpływ na rozwój sytuacji politycznej w zaborze austriackim miała rabacja galicyjska.
Kongres wiedeński nie tylko przekreślił nadzieje na odzyskanie niepodległości w oparciu o Francję, ale także zwiększył stan posiadania mocarstw zaborczych. Kolejnym krokiem, który zmienił położenie Polaków w państwach zaborczych było powstanie listopadowe. Niekorzystne zmiany w położeniu politycznym dotknęły ludność także i w tych zaborach, w których nie doszło do czynnej walki.
Zabór pruski i Galicja do 1830 r.
W 1814 r. zebrał się w Wiedniu kongres, który miał uporządkować sprawy europejskie po klęsce Napoleona BonaparteNapoleona Bonaparte. Na kongresie sprawa polska budziła żywe zainteresowanie mocarstw. Szczególnie car Rosji był zainteresowany opanowaniem jak największej części Księstwa WarszawskiegoKsięstwa Warszawskiego. Jednak inne państwa zaborcze domagały się swojego udziału w jego ziemiach. Podpisanie traktatów między Rosją a Austrią i Prusami nastąpiło 3 maja 1815 r. W ich wyniku doszło do likwidacji Księstwa Warszawskiego. Jego dawne departamenty bydgoski i poznański zostały przekształcone w Wielkie Księstwo PoznańskieWielkie Księstwo Poznańskie. Ponadto Prusy uzyskały Gdańsk i Toruń. Austria otrzymała obwód tarnopolski, Pogórze i kopalnie soli w Wieliczce. Zdobycze te zostały dołączone do Galicji, którą Austria posiadała od czasu I rozbioru Polski (1772 r.). Ponadto utworzono odrębne państewko, neutralne Wolne Miasto Kraków (Rzeczpospolita Krakowska) pod protektoratem trzech mocarstw zaborczych. Z pozostałych ziem Księstwa Warszawskiego utworzono Królestwo PolskieKrólestwo Polskie połączone unią personalną z Rosją.
Władze pruskie przyznały autonomię Wielkiemu Księstwu Poznańskiemu, a jego namiestnikiem został mianowany książę Antoni RadziwiłłAntoni Radziwiłł. Był on reprezentantem orientacji propruskiej w społeczeństwie polskim. Starał się jednak zachować polski obyczaj polityczny (np. podczas obrad sejmu prowincjonalnego) i dbał o rozwój kultury.
W latach 1815‑1830 władze pruskie starały się zjednać sobie poparcie ludności polskiej, nie prowadziły więc otwarcie działalności antypolskiej. Jednak popierały napływ ludności niemieckiej, otwierane były szkoły dwujęzyczne, a niemieckich kolonistów zachęcano korzystnymi warunkami osadnictwa. W odróżnieniu od Wielkiego Księstwa Poznańskiego władze austriackie w Galicji prowadziły politykę skrajnej centralizacji. Wszystkie decyzje podejmowane były w Wiedniu, a wykonywali je niemieccy urzędnicy w imieniu gubernatora rezydującego w Lwowie. GalicjaGalicja pozostawała najbardziej opóźnioną ze wszystkich ziem dawnego państwa polskiego. Władze zupełnie nie dbały o rozwój tych ziem, a polska szlachta bała się jakichkolwiek zmian, widząc w nich możliwe zagrożenie dla swojej dominacji.
Echa powstania w pozostałych zaborach
Chociaż powstanie listopadowe objęło tylko obszar Królestwa Polskiego (i część tzw. Ziem Zabranych), to odbiło się szerokim echem także w pozostałych zaborach. Władze Austrii i Prus odniosły się wrogo do powstania, lecz ludność polska wyraziła swoje poparcie dla niego.
Na podstawie mapy, wyjaśnij, dlaczego część dawnych ziem Rzeczypospolitej zaczęto w XIX wieku nazywać „Ziemiami Zabranymi”.
Przybierało to postać ucieczek przez granicę, aby przyłączyć się do oddziałów powstańczych. Władze surowo zwalczały te działania, a ich uczestnicy po powrocie byli surowo karani za udział w powstaniu. Stłumienie powstania przez Rosjan zostało z ulgą powitane przez władze pruskie i austriackie.
Represje po powstaniu listopadowym – zabór pruski
Po upadku powstania władze pruskie stopniowo ograniczały autonomię Wielkiego Księstwa Poznańskiego, aż wreszcie w 1848 r. zostało ono zlikwidowane. Na jego miejsce utworzono Prowincję Poznańską, wchodzącą w skład Królestwa Pruskiego. Po śmierci księcia Radziwiłła w 1833 r. władzę objął Edward Flotwell. Za jego rządów prowadzono represje wobec uczestników powstania listopadowego. Konfiskowano ich dobra, wsadzano do więzień i nakładano kary grzywny. Zwiększona została akcja sprowadzania ludności niemieckiej na obszar Wielkopolski. Działania te wywołały opór ludności polskiej. Sprzeciwiali się temu polscy ziemianie, którzy podjęli inicjatywę utworzenia Towarzystwa Rolnictwa i Oświaty w Wielkim Księstwie Poznańskim. Choć władze pruskie nie zezwoliły ostatecznie na jego powstanie, to sama idea, która mu przyświecała, zdobyła sobie stałe miejsce w polskim życiu społecznym i politycznym. Z czasem program ten nazwano pracą organiczną. Jej celem było wzmocnienie społeczeństwa polskiego poprzez zakładanie licznych organizacji przemysłowych, rolniczych, handlowych, oświatowych. Czołowymi reprezentantami tej idei stali się doktor Karol MarcinkowskiKarol Marcinkowski oraz generał Dezydery Chłapowski.Dezydery Chłapowski. Choć wywodzili się z różnych środowisk, to zbliżyła ich do siebie idea pracy na rzecz poprawy położenia społeczeństwa polskiego. W obliczu zagrożenia różne warstwy społeczeństwa wielkopolskiego starały współpracować ze sobą, aby przeciwstawić się zagrożeniu ze strony władz pruskich.
Generał Dezydery Chłapowski. Bohater nowych czasów
Dezydery Chłapowski, herbu Dryja, urodził się w roku 1790 w rodzinnym majątku w Turwi w Wielkopolsce. W wieku 14 lat rozpoczął służbę w pułku dragonów pruskich, stacjonującym w Wielkopolsce. W 1805 r. uzyskał stopień porucznika armii pruskiej. W 1806 r. był członkiem gwardii honorowej Napoleona Bonaparte sformowanej przez szlachtę wielkopolską. Zdobył sobie względy i uznanie Napoleona, który mianował go porucznikiem.
![Na slajdzie znajduje się portret francuskiego generała, późniejszego marszałka Franciszka Józefa Lefebvre [czyt. lefewr]. Został on przedstawiony w ciemnym mundurze wojskowym z generalskimi epoletami na ramionach. Twarz pociągła, włosy sięgają sięgają wysokiego kołnierza munduru i zakrywają uszy. Usta wąskie, zaciśnięte, wzrok zwrócony w lewo. Podpis pod ilustracją: Gen. Franciszek Józef Lefebvre, zdobywca Gdańska. Źródło: domena publiczna. Obok ilustracji znajduje się tekst: Chłapowski w 1807 r. służył w armii Księstwa Warszawskiego. Wyróżnił się podczas oblężenia Gdańska, gdzie dostał się do pruskiej niewoli. Tytuł slajdu: Księstwo Warszawskie.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R7ROs8h6YiGlu/1713169682/2bUfCcH0mS7l4viI7yUvL4zs45My9S14.jpg)
Chłapowski za bohaterstwo podczas walk pod Tczewem został odznaczony Legią Honorową oraz orderem Virtuti Militari. Podczas oblężenia Gdańska dostał się do pruskiej niewoli. Po pokoju w Tylży został zwolniony i mianowany kapitanem. Służył jako adiutant generała Jana Henryka Dąbrowskiego.
W 1808 r. został oficerem ordynansowym Napoleona. Podczas pobytu w Paryżu ukończył studia na politechnice oraz w Wyższej Szkole Wojennej. U boku Napoleona uczestniczył we wszystkich kampaniach z lat 1808‑1813. Podczas bitwy pod Ratyzboną uratował życie Napoleonowi, za co otrzymał tytuł barona Cesarstwa. W 1813 r. odszedł ze służby.
Chłapowski wprowadził w swoim majątku nowoczesne, przywiezione z Anglii metody uprawy roli. Zamiast trójpolówki wprowadził płodozmian, stosował pług żelazny. Dzięki wytężonej pracy spłacił rodzinne długi, a majątek w Turwi stał się jednym z najlepszych gospodarstw rolnych w Wielkopolsce.
Małżeństwo Dezyderego i Antoniny miało pięcioro dzieci – 3 synów i 2 córki. Antonina była rodzoną siostrą Joanny Grudzińskiej, żony wielkiego księcia Konstantego Romanowa.
Chłapowski brał udział w bitwie pod Grochowem, gdzie osobiście dowodził szarżą kawalerii, która powstrzymała natarcie rosyjskiej piechoty. Podczas wyprawy na Litwę zdobył stopień generała. Dał się poznać jako dobry dowódca. Jego śmiałe plany (np. zdobycia Wilna), nie zostały jednak wcielone w życie. Awansowano go do stopnia generała dywizji i powierzono naczelne dowództwo na Litwie. Wiadomość o tym przyszła jednak zbyt późno.
![Po prawej stronie slajdu jest obraz, który przedstawia martwego polskiego żołnierza leżącego na ziemi z krwawiącą raną w głowie i rękojeścią szabli w prawej dłoni. Na jego tułowiu siedzi wielki, czarny orzeł z łańcuchem na szyi. W tle, które jest rozmazane widać jeźdźców na koniach i płonące budynki. Podpis pod obrazem Horacy Vernet [czyt. Wernet], Prometeusz Polski. Źródło: domena publiczna. Obok obrazu znajduje się tekst: w odróżnieniu od wielu innych uczestników powstania Chłapowski nie poszedł na emigrację. Powrócił do rodzinnego majątku w Turwi. Był prześladowany przez władze pruskie. Tytuł slajdu: prześladowany.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RYAHXBBXtlnHg/1713169687/1SAL1BduBUDWFmqRVbE1SVdVDkdGyEGM.jpeg)
Wobec przewagi rosyjskiej oddziały polskie na Litwie zostały zmuszone do przekroczenia granicy z Prusami. Chłapowski jako poddany pruski został ukarany za udział w powstaniu. Spędził rok w więzieniu w Szczecinie. Ponadto, aby uniknąć konfiskaty majątku, musiał zapłacić wysoką grzywnę.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1SVnkhkxBgcI
Film przedstawia slajdy zmieniające się co kilka sekund. Pierwszy slajd to zdjęcie dworku z jasną elewacją i symetrycznie rozmieszczonymi oknami. Główna część budynku, nieco wysunięta do przodu, zwieńczona jest u góry ozdobnym gzymsem. Na piewszym planie widać drzewa przysłaniające częściowo dworek oraz równo przystrzyżony trawnik. Uwagę zwraca wysokie drzewo iglaste, które pochyla się nieco w dół. W tle widać dach ceglanego budynku. Drugi slajd do skan starej, czarno‑białej pocztówki. Widać na nim ten sam dworek, ale z innej strony. Ceglany budynek, który na poprzednim slajdzie widoczny był w tle, teraz częściowo przysłania dworek. Widać więcej szczegółów architektonicznych: ozdobny gzyms zwieńczony niewielkim krzyżem. Na pierwszym planie widać drzewa i krzewy oraz równo przystrzyżony trawnik. W górnej części pocztówki znajduje się napis Turwia. Trzeci slajd to pożółkła ilustracja w zrobionym obramowaniu. Przedstawia ona grupę mężczyzn w XIX‑wiecznych mundurach ustawionych w dwóch rzędah. Na pierwszym planie znajduj a się mężczyźni w pozycji "spocznij", niektórzy trzymają broń. Jeden z nich, znajdujący się w centrum, siedzi trzyma przed sobą duży arkusz papieru. Mężczyzn w drugim rzędzie jest więcej, stoją też bliżej siebie. Za nimi widoczny jest obraz przedstawiający scenę bitewną. Pod ilustracją znajduje się napis: Galerya Dowódców Polskich z Roku 1831. Czwarty slajd to skan pożółkłej strony tytułowej książki. Wielkimi literami podany jest tytuł dzieła: O rolnictwie. Niżej mniejsze napisy: Przez Dezydera Cłapowskiego. W Poznaniu. Druk Walentego Stefańskiego. 1843. Widać też dwie pieczątki - jedna z nich przedstawia orła, druga napis: Ze zbiorów K. I. Polkowskiego. Piąty slajd przedstawia czarno‑białe zdjęcie mężczyzny w starszym wieku z krótkimi, siwymi włosami i wąsami. Mężczyzna ma na sobie czarny płaszcz, spod którego wystaje mu biały kołnierz. Pod zdjęciem znajduje się napisany odręcznie niebieskim atramentem podpis: Generał Chłapowski.
Po okresie bujnej młodości Dezydery Chłapowski osiadł w Turwi. Tam zastał go wybuch powstania listopadowego. Chłapowski odznaczył się w powstaniu, za co zapłacił rocznym uwięzieniem w Prusach. Podczas pobytu w więzieniu w Szczecinie napisał swoje najsłynniejsze dzieło. Była to praca zatytułowana „O rolnictwie”, w której wyłożył swoje poglądy na gospodarowanie na roli. Była ona najchętniej czytanym podręcznikiem rolnictwa w XIX wieku, a Chłapowski stał się prawdziwym autorytetem w tej dziedzinie.
Po powrocie do Turwi Chałapowski zajął się gospodarką na roli. Współpracował z wydawnictwami propagującym nowoczesne metody gospodarowania na roli. Przyjmował licznych praktykantów, którzy uczyli się w jego majątku nowoczesnych metod uprawy ziemi.
W Bazarze mieściły się liczne polskie instytucje (np. Bank Włościański, Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk). Działalność Bazaru była wspierana przez wielkopolskich ziemian, w tym generała Chłapowskiego. Wspierał on także liczne przedsięwzięcia społeczne, np. Towarzystwo Pomocy Naukowej, towarzystwa kredytowe.
Generał Chłapowski był postacią niezwykłą. Bohaterski żołnierz, śmiały dowódca potrafił jednocześnie odnaleźć się w nieznanych dotąd okolicznościach i sprostać nowym wyzwaniom. Stał się symbolem nowych czasów. Jego majątek w Turwi był dla kilku pokoleń polskich rolników szkołą nowoczesności, pracy i patriotyzmu.
Podaj nazwę rodzinnego majątku Dezyderego Chłapowskiego.
Wyjaśnij, jaką rolę w życiu XIX‑wiecznego Poznania odgrywał Bazar.
Wyjaśnij na czym polegały wprowadzone przez Chłapowskiego nowoczesne metody uprawy roli przywiezione z Anglii.
Wyjaśnij, dlaczego idea pracy organicznej była możliwa do przeprowadzenia jedynie w zaborze pruskim.
Represje po powstaniu listopadowym – zabór austriacki
Przed rokiem 1830 władze austriackie starały się pozyskać szlachtę polską w Galicji. Jednak po roku 1831 sytuacja się zmieniła. Rozpoczęło się tropienie polskich spisków i sprzysiężeń. Dodatkowo w 1833 r. monarchowie państw zaborczych zawarli między sobą porozumienie w sprawie wspólnego zwalczania ruchów rewolucyjnych. Władze austriackie zwalczały próby tworzenia jakichkolwiek polskich organizacji. Symbolem represji wobec Polaków w zaborze austriackim stała się twierdza Kufstein. Znajdowała się ona w Tyrolu nad rzeką Inn. W średniowieczu zbudowano tam zamczysko, które w XIX wieku wykorzystywano jako ciężkie więzienie.
Równie ponurą sławą cieszył się zamek Spielberg znajdujący się na Morawach, niedaleko Brna. Oba te zamki nazywano austriacką Syberią. Trafiali tam wrogowie monarchii habsburskiej. W więzieniach panowały bardzo ciężkie warunki. Więźniowie byli na stałe zakuci w kajdany, które mocowano powyżej kostek u nóg, a następnie łączono z łańcuchem w pasie. W zależności od wagi więźnia dodatkowo zwiększano im ciężar kajdan. Więźniów traktowano surowo, zgodnie z drakońskim regulaminem. Sposób traktowania miał złamać więźniów i po opuszczeniu więzień uczynić z nich lojalnych poddanych. W Kufsteinie i Spielbergu przebywali więźniowie różnych narodowości. Do Spielbergu i Kufsteinu trafiali uczestnicy ruchów niepodleglościowych w Galicji, w tym emisariusze, którzy przybywali do kraju, aby tworzyć tajne organizacje powstańcze.
Po powstaniu listopadowym do więzień austriackich trafiali jego uczestnicy, którzy potajemnie przekraczali granicę austriacką, chcąc dotrzeć na Zachód. Do najsłynniejszych więźniów Kufsteinu należał płk Józef Zaliwski.Józef Zaliwski. Był on organizatorem i dowódcą grupy uczestników powstania, którzy w 1833 r. przedostali się do Królestwa, aby podjąć dalszą walkę. Tzw. partyzantka Zaliwskiego została przez wojska rosyjskie szybko pokonana. Ratując się przed aresztowaniem Zaliwski z garstką towarzyszy schronił się w Galicji. Został tu aresztowany przez władze austriackie i skazany na karę śmierci. Zamieniono ją na 20 lat pobytu w Kufsteinie. Zaliwski po amnestii w 1848 r. wyjechał do Francji. Los Zaliwskiego podzieliło wielu uczestników konspiracji niepodległościowej.
Pogorszeniu sytuacji w zaborze austriackim sprzyjało także zapóźnienie społeczne i ekonomiczne Galicji, w której panowały stosunki żywcem przeniesione z XVIII wieku. Wzrastające napięcia doprowadzą z czasem do wybuchu buntu ludności chłopskiej wobec szlachty, czyli do tzw. rabacji chłopskiejrabacji chłopskiej (w 1846 r.). Rabacja skomplikowała stosunki społeczne w zaborze i pchnęła polską szlachtę w ramiona władz austriackich. widziano w nich bowiem jedyną siłę, która mogła zapobiec ponownemu buntowi chłopskiemu.
Na ilustracji widzimy scenę z czasów rabacji chłopskiej. Żołnierze austriaccy w charakterystycznych białych mundurach przyjmują od chłopów głowy zamordowanych szlachciców. Obraz ten oddaje dwuznaczną rolę administracji austriackiej, która inspirowała bunty ludności chłopskiej, a jednocześnie kreowała się na jedyną siłę zdolną ochronić rodziny szlacheckie. Skala tego buntu zaskoczyła polską szlachtę i pchnęła ją ku władzom austriackim, które wydawały się być jedyną gwarancją porządku, bezpieczeństwa i obrony przed gniewem ludności chłopskiej.
Słownik pojęć
książę, namiestnik Wielkiego Księstwa Poznańskiego
wielkopolski szlachcic, generał wojsk polskich, uczestnik powstania listopadowego, działacz i społecznik
potoczna nazwa ziem zaboru austriackiego
pułkownik Wojska Polskiego, uczestnik sprzysiężenia Wysockiego, żołnierz w czasach powstania listopadowego, uczestnik organizacji emigracyjnych, organizator partyzanki w Królestwie Polskim, długoletni więzień Kufsteinu
wielkopolski lekarz i społecznik
obszar utworzony na kongresie wiedeńskim w 1815 r., z większej części ziem Księstwa Warszawskiego, zlikwidowane po powstaniu styczniowym
państwo utworzone po podpisaniu pokoju w Tylży w 1807 r. z ziem II i III zaboru pruskiego oraz III zaboru austriackiego; w 1809 roku dołączono do niego ziemie III zaboru austriackiego; oficjalnie zlikwidowane na kongresie wiedeńskim
francuski generał, polityk, cesarz Francuzów w latach 1804‑1814
bunt ludności chłopskiej w Galicji w 1846 r.
autonomiczny okręg w granicach państwa pruskiego utworzony na kongresie wiedeńskim, obejmujący Wielkopolskę i Kujawy; zlikwidowany w 1848 r.
potoczna nazwa obszaru, zagarniętego przez Imperium Rosyjskie w czasie rozbiorów, za wyłączeniem obszaru Królestwa Polskiego utworzonego w 1815 roku
Notatnik
Bibliografia
T. E. Domański, Epoka Powstania Listopadowego, Lublin 2000.
S. Kieniewicz, A. Zahorski, W. Zajewski, Trzy powstania narodowe: kościuszkowskie, listopadowe i styczniowe, Warszawa 1994.
S. Kieniewicz, Dramat trzeźwych entuzjastów. O ludziach pracy organicznej, Warszawa 1964.