Nawijka o neologizmach, czyli o nowych wyrazach we współczesnym języku

1. Cele lekcji

a) Wiadomości

Uczeń:

• zna pojęcie neologizmu,

• wie, że istnieją neologizmy: słowotwórcze, znaczeniowe, zapożyczenia, artystyczne, frazeologiczne, dziecięce,

• zna przyczyny zapożyczania wyrazów od innych narodów.

b) Umiejętności

Uczeń:

• potrafi wskazać zapożyczenia w grupie wyrazów,

• potrafi określić pochodzenie zapożyczenia.

2. Metoda i forma pracy

Metoda poszukująca, heureza, praca z całą klasą, praca indywidualna.

3. Środki dydaktyczne

1. Słownik wyrazów obcych.

2. Wybrany przez nauczyciela wiersz Bolesława Leśmiana obfitujący w neologizmy artystyczne (np. Marsjanie).

4. Przebieg lekcji

a) Faza przygotowawcza

Nauczyciel uświadamia uczniom cel lekcji. Informuje uczniów, że lingwiści wskazują na osoby w ich wieku jako grupę najbardziej twórczą językowo (tworzącą najwięcej nowych słów), które po wejściu do języka potocznego zostają automatycznie zastępowane nowymi neologizmami.

b) Faza realizacyjna

Nauczyciel wprowadza pojęcie neologizmu odczytując je z tablicy. Wskazuje, które rodzaje neologizmu pojawią się na lekcji.

Neologizm (z gr. nowe słowo) to znak językowy tworzony najczęściej z potrzeby nazwania rzeczy lub zjawisk dotąd niewystępujących w rzeczywistości danego języka.

Rodzaje neologizmów:

• neologizmy słowotwórcze – nowe wyrazy utworzone za pomocą przedrostków
  i przyrostków, np. dresiarz,

• neologizmy frazeologiczne – nowe związki frazeologiczne, np. śmierć techniczna (bardzo zły stan techniczny czegoś),

• neologizmy znaczeniowe – wyrazy istniejące, które zdobyły nowe znaczenie, np. złoto (złoty medal),

• neologizmy artystyczne – stworzone przez pisarzy, pełniące funkcję poetycką,
  np. jesienność, słownikowanie,

• zapożyczenia – wyrazy zapożyczone w całości lub części z innego języka, np. SMS, komputer,

• neologizmy dziecięce.

Uczniowie zapisują temat i definicję neologizmu. Do zeszytu przepisują tylko te rodzaje neologizmów, które wskaże nauczyciel.

Uczniowie wymieniają potrawy i napoje, które najbardziej im smakują. Nauczyciel zapisuje je na tablicy, np.: hamburger, pizza, spaghetti, hot‑dog, coca‑cola, pepsi, chipsy, dipy, pita. Jeśli pojawią się nazwy dań niebędące neologizmami należy je w następnym ćwiczeniu oddzielić od reszty. Nauczyciel może poinformować wówczas uczniów, że niektóre z tych wyrazów były niegdyś również neologizmami, ale spowszedniały i na stałe zakorzeniły się
w języku polskim. Takimi zapożyczeniami są np.:

• kawa – wyraz zapożyczony z języka tureckiego,

• herbata – określenie napoju pochodzi z języka chińskiego,

• kalafior – wyraz pochodzi z języka włoskiego.

Uczniowie próbują określić rodzaj neologizmów wśród pozostałych na tablicy potraw.

Uczniowie próbują wskazać kraj, z którego dany wyraz został zapożyczony:

Hamburger, hot‑dog, chipsy, dipy, coca‑cola – pochodzą z Ameryki.

Pizza, spaghetti – pochodzą z Włoch.

Pita – okrągły placek jęczmienny lub pszenny, chleb syryjski; także rozcięty placek pszenny
z jarskim nadzieniem – armeński.

Uczniowie wracają do definicji neologizmu. Szukają przyczyn pojawienia się neologizmów
w języku polskim:

• powstawanie nowych urządzeń,

• mieszanie się kultur i wzajemne z nich czerpanie,

• powstawanie nowych zawodów,

• powstawanie nowych dziedzin sportu.

Nauczyciel informuje, że niektóre neologizmy powstają w literaturze i są odpowiedzią na potrzebę plastycznego opisu świata literackiego. Przykładowymi twórcami neologizmów artystycznych są Miron Białoszewski, Stanisław Lem i Bolesław Leśmian.

Nauczyciel odczytuje fragment wiersza B. Leśmiana (np. Marsjanie), a uczniowie, śledząc tekst, podkreślają wyrazy, które uważają ze neologizmy artystyczne.

Uczniowie podają neologizmy artystyczne z wiersza. Nauczyciel informuje ich, że określone zostały jako leśmianizmy. Np.: tęt, rozwiewisko, napowietrznych, zasrebrzy, bożymy, daleczyzny, twardź, obłocznie.

c) Faza podsumowująca

Uczniowie w parach starają się wypisać jak najwięcej neologizmów, których używają na co dzień, np. określających ocenę niedostateczna, osobę skarżącą, kobietę, dziewczynę, sposoby pożegnania i przywitania.

Uczniowie zapisują wszystkie wyrazy, wyjaśniając ustnie, co oznacza dany neologizm.

5. Bibliografia

1. Kopaliński W., Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych z almanachem, Wiedza Powszechna, Warszawa 1994.

2. http://www.vasisdas.webpages.pl/b.html

3. http://portalwiedzy.onet.pl/polszczyzna.html

4. http://www.icm.edu.pl/festiwal/2000/konkurs.html#haman

6. Załączniki

Zadanie domowe

Korzystając ze słownictwa zgromadzonego na lekcji, zrobię mały słownik neologizmów.

7. Czas trwania lekcji

45 minut

8. Uwagi do scenariusza

Warto poinformować uczniów, że niektóre kraje posiadają rady językowe, które szukają nowych terminów, by uniknąć zapożyczeń z języków obcych. Dzieje się tak np. we Francji. Zazwyczaj jednak społeczeństwo szybko akceptuje zapożyczenia. Również w języku polskim jest wiele wyrazów zapożyczonych, np. rynek, kościół, po których byśmy się tego nie spodziewali.