RkcSRWj4UIyrR1
Ilustracja ukazuje fragment nastawy ołtarzowej Hansa Memlinga, przedstawiającej „Sąd Ostateczny”. Na ilustracji widoczny jest podział na trzy kwatery. Na środkowej Michał Archanioł trzyma szalę wagi. Nad nim fragment Chrystusa-jako sędziego siedzącego na tęczy w czerwonym płaszczu z opartymi na kuli stopami. U dołu po lewej stronie znajdują się ocaleni, po prawej - przeznaczeni na potępienie. Na lewym skrzydle po schodach ludzie wędrują do bramy Niebios. Prawe skrzydło przedstawia strącenie do piekła. Skrzydła oddzielone są drewnianą ramą.

Niderlandzkie malarstwo XV wieku – pomiędzy gotykiem a renesansem

Ważne daty

1420‑1500 – lata działalności późnośredniowiecznych malarzy niderlandzkich określanych prymitywistami

1427‑1432 – Robert Campin, Ołtarz Mérode (Tryptyk Zwiastowania)

1437 – Jan van Eyck, Tryptyk Drezdeński

1438 – Robert Campin, Ołtarz Werla

ok. 1440 – Jan van Eyck, Madonna w kościele

ok. 1415‑1455 – Rogier van der Weyden, Tryptyk z Miraflores (Tryptyk Madonny)

1445‑1450 – Rogier van der Weyden, Ołtarz Siedmiu Sakramentów

1449 – Petrus Christus, Święty Eligiusz w swojej pracowni (Złotnik w warsztacie)

ok. 1450 – Petrus Christus, Boże Narodzenie

1464‑1468 – Dirk Bouts, Ołtarz Eucharystii

ok. 1467‑1471 – Hans Memling, Sąd Ostateczny

1477‑1478 – Hugo van der Goes, Tryptyk Portinarich

ok. 1509 – Gerard David, Madonna wśród świętych dziewic

1

Scenariusz lekcji dla nauczyciela

R5FJ2nkRoroxf1
Scenariusz zajęć do pobrania.
Źródło: online skills, cc0.

I. Rozwijanie zdolności rozumienia przemian w dziejach sztuki w kontekście ich uwarunkowań kulturowych, środowiskowych, epok, kierunków, stylów i tendencji w sztuce. Uczeń:

10. formułuje samodzielne, logiczne wypowiedzi argumentacyjne na temat epok, kierunków, stylów i tendencji w sztuce oraz środowisk artystycznych.

3. rozumie konteksty kulturowe i uwarunkowania przemian w dziejach sztuki (w tym historyczne, religijne, filozoficzne);

4. prawidłowo sytuuje w czasie i w przestrzeni geograficznej poszczególne epoki, style, kierunki i tendencje w sztuce;

7. łączy najistotniejsze dzieła ze środowiskiem artystycznym, w którym powstały;

8. porównuje style i kierunki oraz ich wzajemne oddziaływania; uwzględnia źródła inspiracji, wpływ wydarzeń historycznych i kulturalnych oraz estetyki na cechy tych stylów;

9. analizuje teksty pisarzy, filozofów, krytyków sztuki i artystów, interpretuje je i wskazuje wpływ tych wypowiedzi na charakter stylów, epok i tendencji w sztuce oraz na kształt dzieła;

II. Zapoznawanie z najwybitniejszymi dziełami w zakresie architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:

12. wskazuje w dziele sztuki symbol i alegorię, potrafi wytłumaczyć ich znaczenie;

13. dokonuje opisu i analizy, w tym porównawczej, dzieł z uwzględnieniem ich cech formalnych:

c) w malarstwie i grafice: kompozycji, koloru, sposobów ukazania iluzji przestrzeni, kształtowania formy przez światło, w dziełach figuratywnych stopnia oddania rzeczywistości lub jej deformacji;

15. rozpoznaje w dziele sztuki temat i wskazuje jego źródło ikonograficzne;

17. analizuje dzieła pod względem ikonograficznym, z wykorzystaniem słowników symboli;

2. wskazuje twórców najbardziej reprezentatywnych dzieł;

3. umiejscawia dzieła w czasie (wskazuje stulecie powstania dzieł sztuki dawnej, a w przypadku dzieł sztuki nowoczesnej i współczesnej datuje je z dokładnością do połowy wieku), w nielicznych przypadkach, dotyczących sztuki nowoczesnej i współczesnej, zna daty powstania dzieł lub datuje je z dokładnością jednej dekady;

9. identyfikuje najbardziej reprezentatywne i najsłynniejsze dzieła na podstawie charakterystycznych środków warsztatowych i formalnych oraz przyporządkowuje je właściwym autorom;

III. Zapoznawanie z dorobkiem najwybitniejszych twórców dzieł architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:

1. wymienia najistotniejszych twórców dla danego stylu lub kierunku w sztuce;

3. sytuuje twórczość artystów powszechnie uznawanych za najwybitniejszych w czasie, w którym tworzyli (z dokładnością do jednego wieku, a w przypadku twórców sztuki nowoczesnej i współczesnej – z dokładnością do połowy wieku) oraz we właściwym środowisku artystycznym;

4. łączy wybrane dzieła z ich autorami na podstawie charakterystycznych środków formalnych;

IV. Kształcenie w zakresie rozumienia i stosowania terminów i pojęć związanych z dziełami sztuki, ich strukturą i formą, tematyką oraz techniką wykonania. Uczeń:

2. zna terminologię związaną z opisem formy i treści dzieła malarskiego, rzeźbiarskiego i graficznego, w tym m.in. nazwy formuł ikonograficznych, słownictwo niezbędne do opisu kompozycji, kolorystyki, relacji przestrzennych i faktury dzieła;

4. rozróżnia techniki sztuk plastycznych, jak:

a) w malarstwie: enkaustyka, mozaika, witraż, fresk, tempera, malarstwo olejne, pastel, malarstwo akwarelowe, akrylowe,

6. właściwie stosuje terminy dotyczące opisu treści i formy dzieł sztuk plastycznych;

V. Zapoznanie ze zbiorami najważniejszych muzeów i kolekcji dzieł sztuki na świecie i w Polsce, a także z funkcją mecenatu artystycznego oraz jego wpływem na kształt dzieła sztuki. Uczeń:

2. zna najistotniejszych fundatorów, mecenasów i marszandów, na których zlecenie powstawały wybitne dzieła sztuki;

3. łączy dzieło z muzeum lub miejscem (kościoły, pałace, galerie), w którym się ono znajduje;

4. łączy dzieło z fundatorem, mecenasem lub marszandem, dla którego powstało;

5. formułuje samodzielne, logiczne wypowiedzi argumentacyjne na temat wpływu mecenatu artystycznego na kształt dzieła.

Nauczysz się

wyjaśniać pojęcie prymitywistów w odniesieniu do twórców malarstwa niderlandzkiego XV wieku;

wskazywać znaczenie malarzy niderlandzkich dla rozwoju malarstwa;

omawiać cechy twórczości malarzy niderlandzkich XV wieku;

rozpoznawać obrazy mistrzów malarstwa niderlandzkiego;

przyporządkowywać dzieła do miejsc, w których się znajdują;

określać tematy i motywy ikonograficzne we wskazanych dziełach.

Dlaczego prymitywiści?

Termin prymitywiści flamandzcy używany był już pod koniec XVIII i na początku XIX wieku i nie posiadał nacechowania pejoratywnego - słowo „prymityw” oznaczało sentyment i chrześcijańską wrażliwość, która była cechą obrazów. Pojęcie odnosiło się do twórczości późnośredniowiecznych malarzy działających w latach ok. 1420‑1523, głównie w Brugii i Gandawie (miast znajdujących się w hrabstwie Flandrii), na terenie miasta Tournai oraz w księstwie Brabancji (Bruksela, Louvain). Artystów tych określa się często mianem twórców realizmu północnego XV wieku lub malarzami niderlandzkimi XV wieku. Pamiętać jednak należy, że Holandia i Flandria nie mają dziś takich samych granic geograficznych, jak w XV wieku. Sztuka niderlandzka obejmuje większy obszar niż sztuka flamandzka. Tereny należące do Księstwa Flandrii stanowiły do 1477 część Księstwa Burgundii. Artyści określani jako burgundzcy tworzyli więc na obszarze geograficznym, obejmującym Niderlandy, czyli obecną Belgię, Holandię i Luksemburg oraz północną Francję. Do prymitywistów flamandzkich zaliczani są między innymi: Robert Campin, Jan van Eyck, Rogier van der Weyden, Petrus Christus, Dirk Bouts, Hugo van der Goes, Hans Memling, Quentin Massys oraz Gerard David.

Prymitywiści – nowi malarze flamandzcy

RRy5MjlIAlYG41
Audiobook „Prymitywiści - nowi malarze flamandzcy”. Gdzie i kiedy rodzi się styl flamandzki? Kto go stworzył? Dziś nie można jeszcze dać pewnej odpowiedzi na te pytania. Czy początek daje mu Ołtarz Baranka Mistycznego Huberta i Jana van Eycków, ukończony w 1432 w Gandawie? Czy też jego kolebką jest Liege, gdzie uformował swe oblicze artystyczne Jan van Eyck? A może Haga, gdzie ok. 1417 Jan van Eyck miał wykonać iluminacje Godzinek Turyńskich? A może raczej Tournai, gdzie pracuje Mistrz z Flemalle, twórca Narodzin z Dijon? Czy Hubert van Eyck w ogóle istniał? Kim był Mistrz z Flemalle? Czy Godzinki Turyńskie powstały rzeczywiście w 1417 r. i jaki w istocie udział w tym dziele Jan van Eyck? Brak dokumentów i niepodważalnych dowodów powoduje nieustające spory historyków sztuki. Jednak dziś, nieco jaśniej niż w 1902 roku - słynnej wystawy „Prymitywów" – zdajemy sobie sprawę, w czym się przejawia nowatorstwo w malarstwie. Nie polega ono mianowicie na realizmie lecz raczej na oddaniu się od tego, co realne. Nie chodzi tu też o wprowadzenie techniki olejnej. W dużej mierze zasadza się ono jednak na całkowicie nowej i cudownej umiejętności precyzyjnego a jednocześnie swobodnego nakładania pięknie dobranych farb łączonych zręcznie za pomocą oliwy, jajka i werniksów schnących, które dają efekt przezroczystości emalii, tworząc w najpiękniejszych malowidłach tego czasu przepyszną, połyskliwą materię barwną o cechach niezniszczalnej doskonałości. Nie zawsze można na podstawie zachowanych obiektów przeniknąć sekrety ich technicznej perfekcji, ponieważ często aktualny stan zachowania niewiele ma już wspólnego z pierwotnym. Podstawową okazała się umiejętność ujmowania form w świetle bezpośrednim i odbitym, oddawania głębi przestrzennej i miękkości przedmiotów pogrążonych w cieniu, stwarzania za pomocą gry światła wrażenia realnej obecności rzeczy na obrazie, ich trójwymiarowości i ciężaru. Dokonał się na tej drodze proces maIarskiego podboju przestrzeni. Jest to jednak przestrzeń bardzo szczególnego rodzaju. Świat pojmowany jako zewnętrzny w stosunku do człowieka, który go obserwuje, stał się poznawalny, dzięki aktowi spekulacji umysłowej. Odkrycie to miało pewien związek z nawrotem do kultury antyku. Malarze flamandzcy XV wieku nie poddali się jednak wpływom myśli greckiej, lecz wywodom teologów, intuicji mistyków. Czuli się integralną częścią świata widzialnego, rozumianego w całości jako obraz Stworzyciela, jako odzwierciedlenie innej rzeczywistości, z którą człowiek może się połączyć dzięki egzaltacji religijnej i kontemplacji. W ciągu całego wieku - z natury swej religijnego - o wyborze tematu decydowała wrażliwość artysty, środowisko z jakiego pochodził, czas, w którym tworzył i wreszcie przeznaczenie obrazu; tematem dzieł największych twórców była symboliczna transpozycja jakiegoś dogmatu, dzieje Chrystusa i życie świętych, liturgia, a także idee mistyczne. W obrazach takich łączą się w jedność, cudowną i logiczną, postacie i przedmioty świata widzialnego i świata wyobrażonego, postacie i rzeczy imaginacyjne. Warstwa wierzeń potocznych i akty żarliwej egzaltacji religijnej. Malarze żyją w dwóch światach: w świecie dostrzegalnym zmysłami, który stanowi źródło ich realizmu i w świecie magicznym, stworzonym przez religię, który to świat wyjaśnia istnienie tego pierwszego. Oba te światy stanowią w pojęciu malarzy nierozerwalną jedność, co sprawia, że całkowicie naturalna jest rozmowa Madonny z donatorami we wnętrzu mieszczańskim, naturalne jest to, że św. Józef majstruje pułapki na myszy, i to, że święci przejmują od osób, których są patronami, pewne cechy ludzkie. Istotą malarstwa pozostaje ukazywanie dwóch światów złączonych religijną żarliwością, wychwalanie piękności świata realnego za pomocą gry światła. Artysta daje tu przykład nowego ujęcia przestrzeni i światła, symboliczną wizję świata, burzy schemat ikonograficzny tematu, by zademonstrować idąc za myślą mistyków – obraz raju na ziemi, stworzonego dzięki boskiej mocy Chrystusa i cudownym skutkom wiary. Obraz zdaje się głosić zmierzch jednego stylu i początek drugiego, nowego stylu flamandzkiego.
Źródło: online-skills, licencja: CC0.

Twórczość prymitywistów flamandzkich

Robert Campin

Rober Campin, określany jest często jako Mistrz z Flémalle (nazwa wzięta od opactwa, dla którego miał tworzyć malarz, a które w rzeczywistości nie istniało) lub Mistrz z Mérode (od tryptyku Zwiastowania, który przechowywany był dawnej w zbiorach książąt de Mérode w Westerloo). Jego malarstwo charakteryzuje się połączeniem elementów świata ludzkiego i boskiego – sceny o tematyce religijnej ukazane są w ujętych trójwymiarowo wnętrzach świeckich i mają charakter scen rodzajowych. Ich przestrzeń jest dokładnie zdefiniowana – pomieszczenia posiadają belkowany strop, często za ich oknami rozciąga się pejzaż oraz wyposażone są w codzienne sprzęty. Pozbawione świętości są także postacie, którym malarz nadał pospolite rysy i pozbawił aureol oraz często ukazywał je podczas wykonywania zwykłych czynności. Malarz uczynił w ten sposób ziemię miejscem błogosławionym, w którym każdy element przepełniony jest obecnością Boga. Cechą techniki Campina jest posługiwanie się barwami nasyconymi i nieprzezroczystymi, łączenie barw zimnych z ciepłymi oraz stosowanie efektów świetlnych poprzez użycie bieli. Malarz korzystał także z techniki en grisailleen grisailleen grisaille, a jego dzieła przepełnione są znaczeniami symbolicznymi. W jego pracowni nauki pobierał między innymi Rogier van der Weyden.

R18WyYk3pT22e11
Ilustracja interaktywna o kształcie poziomego prostokąta przedstawia dzieło Roberta Campina „Ołtarz Mérode” („Tryptyk Zwiastowania”). Środkowa część ukazuje tytułowe Zwiastowanie. Przed modlącą się Marią, klęczy Anioł Gabriel, prawą dłoń ma podniesioną - pozdrawia kobietę. Na okrągłym stoliku znajduje się otwarta księga, zgaszona świeczka i lilia w wazonie. Na czołowej ścianie wisi ręcznik i naczynie na wodę. Przez okno z okiennicami widać chmur na niebie. Na prawej stronie jest kominek, przed którym stoi ławka. Prawy panel przedstawia św. Józefa podczas pracy. Siedzi za stołem, na którym lezą narzędzia. Niektóre z narzędzi znajdują się także na podłodze. Przez otwarte okno widać tętniące życiem miasto z zabudową architektoniczną. Lewy panel przedstawia donatorów, którzy przyglądają się Zwiastowaniu przez otwarte drzwi. Za nimi znajduje się brama, przed którą stoi mężczyzna. Przez otwarta furtkę widać fragment miasta. Poszczególne panele oprawione są w drewniana ramę. Do ilustracji zostały dodane informacje: 1. Nazwa dzieła pochodzi od nazwiska właściciela, którym był do roku 1957 książę de Mérode. Jest to także pierwsze dzieło ukazujące scenę Zwiastowania w domowym wnętrzu mieszczańskim – przybliża tym samym wiernym biblijne wydarzenie. 2. Lewy panel, połączony ze sceną Zwiastowania poprzez schody i otwarte drzwi, ukazuje modlących się zleceniodawców – małżonków Jana i Elisabeth Inghelbechts. Ich spojrzenia skierowane są w stronę Marii i Gabriela. 3. Scena Zwiastowania ujęta jest z góry. Perspektywa kominka i stołu jest niezgodna, a sprzęty są płaskie. 4. W prawym panelu znajduje się Święty Józef w warsztacie. Nieobecność Józefa podczas Zwiastowania podkreślona została brakiem powiązania tablicy ze sceną środkową. Mężczyzna ukazany został podczas pracy, jego twarz przepełniona jest realizmem. Za oknem pracowni przedstawiony jest widok miasta.
RB649w7ItigMz1
Ilustracja interaktywna o kształcie kwadratu przedstawia środkowy panel „Ołtarza Mérode” („Tryptyku Zwiastowania”) Roberta Campina. Środkowa część ukazuje tytułowe Zwiastowanie. Przed modlącą się Marią, klęczy Anioł Gabriel, prawą dłoń ma podniesioną - pozdrawia kobietę. Na okrągłym stoliku znajduje się otwarta księga, zgaszona świeczka i lilia w wazonie. Na czołowej ścianie wisi ręcznik i naczynie na wodę. Przez okno z okiennicami widać chmury na niebie. Do ilustracji zostały dodane informacje: 1. Zamknięte okno symbolizuje skromność Marii. 2. Lilia oraz śnieżnobiały ręcznik – symbole czystości i niepokalanego dziewictwa. 3. Zgaszona świeca uświadamia pojawienie się nowego - boskiego światła, wobec którego gasną światła ziemskie. 4. Rzeźbione lwy na oparciach ławy – symbole mądrości. 5. Maria siedząca na podłodze świadczy o pokorze.
Rp8K80LPqxfLe1
Ilustracja interaktywna przedstawia dwa panele „Ołtarza Werla” Roberta Campina. Lewa część jest prostokątem pionowym z obrazem zakończonym półkoliście. Przedstawia wnętrze, w którym znajdują się dwie postacie. Z lewej strony ścianę wypełniają okna z witrażami w górnych częściach. Wąski pokój z parawanem zastawiającym wejście posiada półokrągły strop z belką. Na ścianie znajduje się szara figurka Madonny w koronie z Dzieciątkiem na ręku. Obraz po prawej stronie posiada kształt pionowego prostokąta. Ukazuje wnętrze wypełnione sprzętami. Po prawej znajduje się kominek z palącym się drewnem. Przed nim na ławce siedzi św. Barbara i czyta modlitewnik. Okno w frontowej ścianie jest otwarte. Widać przez nie pejzaż z kościołem w tle. Dodatkowo do ilustracji zostały dodane informacje: 1. Z tryptyku zachowały się tylko dwa skrzydła – zaginęła scena środkowa przedstawiająca prawdopodobnie Madonnę Tronującą. Ołtarz powstał na zlecenie Heinricha von Werla, prowincjała zakonu Braci Mniejszych i profesora na uniwersytecie w Kolonii. 2. Lewy panel przedstawia świętego Jana Chrzciciela z Barankiem – symbolem Chrystusa. Po prawej stronie klęczy Werl – fundator dzieła. Na ścianie wisi wypukłe lustro, w którym odbija się wnętrze z postaciami oraz przestrzeń spoza obrazu. Dzięki niemu pogłębiona została przestrzeń. 3. W prawym panelu ukazana została czytająca święta Barbara. Przestrzeń ujętego w perspektywie wnętrza, pogłębiona poprzez otwarte okno, za którym widoczny jest pejzaż, przypomina pokój z Ołtarza Mérode – powtarzają się w nim podobne elementy wyposażenia i przedmioty: kominek, okno, ława, naczynia, ręcznik, wazon z irysem (w poprzednim dziele lilia).
Robert Campin, „Ołtarz Werla”, 1438, Prado, Madryt, Hiszpania, wikimedia.org, domena publiczna

Jan van Eyck

Jan van Eyck urodził się ok. 1390/95 roku, prawdopodobnie w Maaseik. W1425 roku został nadwornym malarzem księcia burgundzkiego Filipa Dobrego i osiadł na pięć lat w Lille. W tym czasie odbył wiele podróży: w 1426 roku przebywał w Hiszpanii, w 1427 – w Tournai, a w latach 1428‑1429 udał się do Hiszpanii, gdzie portretował narzeczoną księcia, infantkę Izabelę oraz rok później wziął udział w ceremonii zaślubin pary książęcej. Od 1430 roku osiadł w Brugii, prowadząc tam warsztat. Jako jeden z pierwszych malarzy europejskich stosował technikę olejną, nakładając laserunki. Dzieła van Eycka posiadają nasyconą kolorystykę i głębię oraz głęboką symbolikę religijną. Cechą twórczości artysty jest oddanie przestrzeni za pomocą perspektywy intuicyjnej i trików optycznych (np. odbicia w lustrze) oraz dążenie do realistycznego ujęcia postaci i przedmiotów. Przedstawieniom religijnym często towarzyszył zamieszczony w tle rozbudowany pejzaż, a postacie przybierały monumentalny wymiar. Oprócz scen religijnych van Eyck uprawiał także malarstwo portretowe, którego bohaterowie cechowały się niezwykłą plastycznością i  realizmem rysów. Oprócz popiersi jest też autorem jednego z najsłynniejszych w malarstwie portretu całopostaciowego, ukazującego Giovanniego Arnolfiniego i Giovanny Cenami.

Ołtarz z Gandawy

RgMBXLJLKRtvV1
Prezentacja 3D przedstawia „Ołtarz Gandawski” Jana van Eycka. Po uruchomieniu prezentacji pierwszy slajd zawiera ołtarz zamknięty, przedstawia trzy rzędy figur namalowanych w półokrągłych niszach. Osoby ukazują Sybille i Proroków w górnej części, scenę Zwiastowania w środkowej oraz fundatorów i świętych w dolnej. Dwie sceny wykonane są techniką en grisaille, pozostałe są barwne. Ołtarz składa się z 12 tablic w dwóch rzędach, osiem z nich jest malowanych po obu stronach. Przedstawiono na nich łącznie ponad 250 postaci. Górny frontowy rząd pokazuje Chrystusa Króla w otoczeniu Najświętszej Maryi Panny i Jana Chrzciciela. Wnętrza skrzydeł przedstawiają grające i śpiewające anioły, a na zewnątrz Adama i Ewę. Dolna część frontowej tablicy pokazuje adorację Baranka Bożego z ludźmi płynącymi ku uwielbieniu, nadzorowanymi przez gołębicę symbolizującą Ducha Świętego. Dodatkowo do prezentacji zostały dodane informacje: : 1. Sybilla Erytrejska 2. Sybilla Kumańska 3. Prorok Zachariasz 4. Prorok Michaesz 5. scena Zwiastowania 6. Fundator – Josse Vijd (Vydt) 7. Fundator – Izabela Borluut 8. Święty Jan Chrzciciel (technika en grisaille) 9. Święty Jan Ewangelista (technika en grisaille).
Jan van Eyck, „Ołtarz Gandawski”, 1425-1432, Katedra świętego Bawona, Gandawa, Belgia, online-skills, CC BY 3.0
RV0Pe09oaImST11
Ilustracja interaktywna o kształcie poziomego prostokąta przedstawia dzieło Jana van Eycka „Tryptyk Drezdeński”. Składa się z trzech części. W centralnej znajduje się Madonna z Dzieciątkiem na kolanach. Ukazana jest we ujętym perspektywicznie wnętrzu świątyni. Lewy panel przedstawia stłoczone postacie we wnętrzu z arkadową ścianą. Wszystkie skierowane są w lewo, w stronę Tronującej Madonny z Dzieciątkiem. W prawym panelu stoi zwrócona w lewą stronę kobieta w długiej, niebieskiej szacie z mieczem w prawej i księgą w lewej dłoni. Przed nią leży koło. Dodatkowo do ilustracji zostały dodane informacje: 1. Środkową część wypełnia siedząca na tronie z dekoracyjnym dywanem Madonna z Dzieciątkiem. Scena umiejscowiona jest w centralnej nawie bazyliki. W oparciach tronu zamieszczone zostały pelikany, będące symbolem, oddania i poświęcenia. 2. W lewym panelu znajduje się postać donatora adorującego Madonnę (prawdopodobnie Michał Raspondi z Lukki), którego rekomenduje jego patron, święty Michał. 3. Dzięki oddaleniu tronu oraz perspektywie centralnej malarz osiągnął głębię przestrzeni. Kompozycja jest oparta na symetrii. Van Eyck zadbał o detale – w gotyckich kolumnach znajdują się statuy apostołów, dekoracyjna jest także posadzka oraz ciężka tkanina baldachimu. 4. Prawy panel zajmuje pogrążona w czytaniu święta Katarzyna Aleksandryjska, ukazana z atrybutami: mieczu, który trzyma w prawej dłoni oraz koła, leżącego na posadzce.
Jan van Eyck, „Tryptyk Drezdeński”, 1437, Gemäldegalerie Alte Meister, Drezno, Niemcy, wikimedia.org, domena publiczna
RPj3U5EaeWe4T1
Ilustracja interaktywna o kształcie poziomego prostokąta przedstawia dzieło Jana van Eycka „Madonna w kościele". Obraz ukazuje Matkę Boską z Dzieciątkiem na ręku. Stoi we wnętrzu kościoła, ubrana w czerwoną suknie i ciemnogranatowy płaszcz. Na głowie ma koronę. Jej głowa jest lekko pochylona, a postać skierowana wprawą stronę. W tle znajduje się gotyckie wnętrze świątyni. Dodatkowo do ilustracji zostały dodane informacje: 1. Wnętrze gotyckiej bazyliki precyzyjnie ukazane zostało w perspektywie, z chórem w tle, dekoracyjnymi wnękami z wimpergami i scenami z życia Marii oraz łukiem tęczowym z Ukrzyżowaniem oraz figurami Marii i Jana Ewangelisty. 2. Centralną część kompozycji zajmuje Madonna w bogato zdobionej drogocennymi kamieniami koronie z Dzieciątkiem na ręku. Jej strój nawiązuje do ówczesnej mody dworskiej. Jest nieprawdopodobnie duża w porównaniu z wnętrzem świątyni – wypełnia całą przestrzeń. Ten zabieg jest celowy – podkreśla rolę Marii w Kościele. 3. W tle znajdują się dwa anioły ze śpiewnikiem, a tuż przed nimi po lewej, we wnęce zwieńczonej wimpergą – figurka Matki Boskiej z Dzieciątkiem.

Rogier van der Weyden

Rogier van der Weyden urodził się około 1400 roku w Tournai. Uczył się u Roberta Campina, a od 1435 roku został mistrzem cechu w Brukseli i działał samodzielnie. W 1450 roku udał się podróż do Rzymu, pracował w Ferrarze dla Lionella d’Este oraz realizował zamówienia dla książąt Mediolanu. Po powrocie wykonywał prace dla zamożnych mieszkańców i dostojników burgundzkich, między innymi dla skarbnika Filipa Dobrego. Jego malarski kunszt oparty jest na idei światopoglądu średniowiecznego, stawiającego świat boski ponad ziemskim, dlatego w dziełach malarza na pierwszym planie znajduje się przeżywanie dramatu Pasji oraz tematy poświęcone Zbawieniu i opiekuńczej roli Marii. Charakterystyczną cechą twórczości van der Weydena jest ograniczony modelunek światłocieniowy na rzecz kreski, określającej kontury plam malarskich. Jego malarstwo jest syntezą międzynarodowego gotyku, połączonego z innowacjami wprowadzonymi między innymi przez van Eycka.

R1RiuOApEypwW11
Ilustracja interaktywna o kształcie poziomego prostokąta przedstawia dzieło Rogiera van der Weydena „Tryptyk z Miraflores”, zwane także „Tryptykiem Madonny”. Ukazuje trzy panele zakończone półkoliście. Każdy z nich jest obramowany i dodatkowo wstawiony z prostokątną ramę. Wszystkie oprawy są złocone. Obrazy wewnątrz ukazują sceny w trzech różnych wnętrzach architektonicznych: kościele, loggii i bogatym domu. Wspólnym elementem dla wszystkich kwater jest krajobraz Jerozolimy. Lewa kwatera zawiera scenę Adoracji. Środkowy panel to Opłakiwanie Prawa kwatera ukazuje Objawienie Chrystusa Marii. Dodatkowo do ilustracji zostały dodane informacje: 1. Lewy panel przedstawia Adorację Dzieciątka przez Marię i Józefa we wnętrzu kościoła (zamiast w stajni). Scena nawiązuje do radosnej tajemnicy różańcowej (Narodzenie). 2. W środowej części znajduje się Opłakiwanie, ukazane we wnętrzu logii (zamiast na Golgocie widocznej w tle). Powiązane jest z bolesną tajemnicą różnicową. 3. W prawym panelu ukazana została scena Objawienia się zmartwychwstałego Chrystusa Marii we wnętrzu dostojnego wnętrza mieszkalnego (zamiast w skromnej komnacie Marii) i ma związek z chwalebną tajemnicą różańcową. W tle za oknem znajdują się sceny: Zmartwychwstania i Trzy Marie zmierzające do grobu. 4. Arkadowe obramienie dekorują u dołu, od lewej figury: św. Piotra, Ewangelistów z ich symbolami (Łukasz z wołem, Jan z orłem, Mateusz z uskrzydlonym człowiekiem i Marek z lwem) i św. Pawła oraz sceny z Nowego Testamentu powiązane z kolejnymi tajemnicami różańca.
RM6BDcQzdpPUB11
Ilustracja interaktywna przedstawia dzieło Rogiera van der Weydena „Ołtarz Siedmiu Sakramentów”. Ukazuje tryptyk, w którego skład wchodzi scena główna z obrazem większych rozmiarów, ukazującym Ukrzyżowanie oraz dwa mniejsze po bokach, nawiązujących do sakramentów. Wszystkie sceny zamieszczone są na architektonicznym tle w stylu gotyckim, na które składają się ostre łuki filarów, podtrzymujące sklepienia. Obrazy otaczają złote ramy zwieńczone łukiem. Dodatkowo do ilustracji zostały dodane informacje: 1. Centralny panel wypełnia scena Ukrzyżowania. Pod krzyżem znajdują się: Maria ze św. Janem Ewangelistą Maria Kleofasowa Maria Magdalena, odwrócona do widza tyłem. W głębi kapłan sprawujący mszę świętą ujęty w momencie sprawowania Sakramentu Eucharystii. Obie sceny powiązane są tajemnicą Odkupienia. 2. Wszystkie sceny zostały wpisane w architektoniczną przestrzeń gotyckiego kościoła, którego wnętrze zostało wykreślone z wykorzystanie perspektywy linearnej. 3. Lewy panel ukazuje sceny w nawie bocznej podczas udzielania trzech z siedmiu sakramentów. Powiązana z nimi jest symbolika kolorów szat aniołów. Po lewej – chrzest z aniołem w białej szacie symbolizującej niewinność, następnie bierzmowanie z aniołem w żółtej szacie – nadzieja (także symbol Ducha świętego) oraz pokuta – czerwony anioł oznaczający skruchę. 4. W głębi prawej nawy biskup wyświęca kapłana – towarzyszy mu anioł w fiolecie - kolorze oznaczającym wytrwałość, następnie sakrament małżeństwa z aniołem w błękitnej szacie – symbolu wierności, a na pierwszym planie - namaszczenie chorych, nad którym wzlatuje czarny anioł, symbol śmierci i żałoby.

Petrus Christus

Data narodzin Petrusa Christusa jest nieznana – prawdopodobnie było to około 1410 roku w Baarle lub okolicach Gandawy. Przypuszcza się, że był uczniem Jana van Eycka, po którego śmierci w 1441 roku przejął pracownię mistrza i kontynuował jego prace, często także je kopiując. Tytuł mistrza uzyskał w wieku trzydziestu czterech lat. Wiele podróżował: zwiedził muzea i pracownie malarskie Wenecji, Genui, Mediolanu, realizując zamówienia kupieckie i kościelne. Własny styl wypracował po roku 1444 - opierając się na doświadczeniach włoskich i flamandzkich. Jako jeden z pierwszych w malarstwie flamandzkim używał osi geometrycznej oraz stosował efekt dalekiego zamglenia i rozmycia walorowego, stonowaną, subtelną kolorystykę, lekkość i liryczny nastrój. W obrazach łączył tematykę religijną ze scenami rodzajowymi, wprowadzając często elementy o znaczeniu symbolicznym.

R9ywWRVzDqrv51
Ilustracja interaktywna o kształcie pionowego prostokąta przedstawia dzieło Petrusa Christusa „Boże Narodzenie”. Ukazuje scenę z Nowego testamentu zamieszczoną na tle pejzażu, obramowana w dekoracyjną ramę zwieńczona półkoliście i dekorowaną w górnej części motywami biblijnymi. Oprócz św. Rodziny na obrazie znajdują się dwie pary klęczących aniołów – jedna z przodu po lewej stronie, druga z tyłu, pomiędzy Józefem i Marią. Za murem przypatrują się scenie dwie postacie. Dodatkowo do ilustracji zostały dodane informacje: 1. W tle znajduje się rozległy pejzaż z licznymi wzgórzami i zabudowaniami miejskimi oraz wyraźnie zarysowaną kopułą świątyni – to Jerozolima, zapowiedź przyszłej śmierci Jezusa. 2. Miejscem sceny jest stajnia znajdująca się za dekoracyjnym łukiem z kolumnami, na których znajdują się prarodzice – Adam i Ewa. Pozostałe sceny przedstawiają epizody z Księgi Rodzaju. 3. Dzieciątko leży na płaszczu Marii, oprócz Józefa scenie towarzyszą czterej aniołowie. W tle za murami malarz zamieścił dwie pary rozmawiających pasterzy.
Petrus Christus, „Boże Narodzenie”, ok. 1450, National Gallery of Art., Waszyngton, Stany Zjednoczone, wikimedia.org, domena publiczna
R1U6eAUhgr6og1
Ilustracja interaktywna o kształcie pionowego prostokąta przedstawia dzieło Petrusa Christusa „Święty Eligiusz w swojej pracowni”, określane także jako „Złotnik w warsztacie”. Ukazuje wnętrze pracowni złotniczej, w której znajduje się złotnik podczas obsługi pary klientów. Przed nim widoczna jest sklepowa lada z drewna. Za nim po lewej stoi para – kobieta w bogatym stroju z nakryciem głowy oraz mężczyzna w kapeluszu, obejmujący narzeczoną. Na ścianie z prawej stoją na półkach metalowe naczynia oraz inne przedmioty. W tle wisi zielona kotara i znajduje się okno z otwartymi okiennicami. Dodatkowo do ilustracji zostały dodane informacje: 1. Obraz został wykonany na zlecenie złotników z Brugii i ukazuje ich patrona - ze świętego Eligiusza w swoim warsztacie, wykonującego obrączkę dla arystokrackiej pary. 2. Naczynie po prawej stronie służyło prawdopodobnie do przechowywania hostii, co potwierdza znajdujący się na wieku karmiący własną krwią swoje pisklęta pelikan – symbol odkupienia przez męczeńską śmierć Chrystusa. 3. W prawym rogu znajduje się wypukłe lustro, które pokazuje przestrzeń spoza obrazu – odbija się w nim plac miejski z budynkami oraz idąca parą. Jedna z postaci trzyma w ręku sokoła – symbol lenistwa. Pracujący Eligiusz stanowi więc kontrast w zestawieniu z tą sceną.
Petrus Christus, „Święty Eligiusz w swojej pracowni” („Złotnik w warsztacie”), 1449 Metropolitan Museum, Nowy Jork, Stany Zjednoczone, wikimedia.org, domena publiczna

Dirk Bouts

Urodził się między 1415 a 1420 rokiem w Haarlemie, zmarł w roku 1475. Uważany jest za kontynuatora stylu malarstwa Rogiera van der Weydena. Tworzył głównie obrazy o tematyce religijnej oraz portrety. Był jednym z pierwszych malarzy północnoeuropejskich stosujących perspektywę linearną. Styl malarski Boutsa charakteryzuje się harmonią oraz bogactwem kolorystycznym i dominacją ciepłej palety barw. Jego smukłe, sztywne postacie zwrócone są ku środkowi, przybierają zastygłe, posągowe pozy i posiadają wysokie czoła. Malarz nie indywidualizuje swoich bohaterów, jest powściągliwy w uzewnętrznianiu ich emocji, dlatego bywa określany „malarzem ciszy”. Styl malarski Boutsa oddziałał na twórczość między innymi na twórczość Hansa Memlinga.

R1J0nxisHKezq11
Ilustracja interaktywna o kształcie poziomego prostokąta przedstawia dzieło Dirka Boutsa „Ołtarz Eucharystii”. Ukazuje pięć obrazów. W środku największy, kwadratowy przedstawia wnętrze z nowotestamentową sceną Ostatniej Wieczerzy, a cztery prostokątne boczne i mniejsze (dwa z prawej i dwa z lewej strony, ułożone jeden nad drugim), nawiązują do Starego Testamentu. Pierwszy po lewej, u góry przedstawia króla Szalemu podającego Abrahamowi chleb i naczynie z winem. W tle w krętej dolinie czeka Armia Melchizedeka. Drugi obraz ukazuje Jahwe polecającego Żydom, spożycie baranka przed odbyciem drogi. Wszyscy siedzą za zastawionym stołem. Po prawej u góry przedstawiona jest scena zbierania manny. Postacie ukazane są na tle pejzażu, a u góry między chmurami został przedstawiony Jahwe. Dolna, prawa scena przedstawia anioła, który budzi Eliasza, aby spożył posiłek. Dodatkowo do ilustracji zostały dodane informacje: 1. Ostatnia Wieczerza 2. Spotkanie Abrahama z Melchizedekiem 3. Pasja żydowska 4. Scena Ostatniej Wieczerzy usytuowana jest w mieszczańskim wnętrzu. W centrum kompozycji siedzi Chrystus, symetrycznie, po obu jego stronach – apostołowie. Scena emanuje spokojem, jest statyczna, wszystkie postacie są skupione. Oprócz Chrystusa i apostołów na obrazie znajdują się świadkowie, przyjmujący sakrament komunii lub ministranci (dwie patery na parapecie okienka) oraz służący. 5. Eliasz na pustyni 6. Zbieranie manny.
Dirk Bouts, „Ołtarz Eucharystii”, 1464-1468, Kościół Św. Piotra, Lowanium, Belgia, wikimedia.org, domena publiczna

Hugo van der Goes

Spośród artystów należących do drugiej generacji prymitywistów flamandzkich, Hugo van der Goes uważany jest za malarza najwybitniejszego. Połączył w swoich dziełach dramatyzm charakterystyczny dla Rogiera van der Weydena z wnikliwością analityczną Jana van Eycka. Urodził się w Gandawie około 1440 roku, gdzie pracował do roku 1478. Wstąpił do klasztoru w Soignes i tam zmarł w roku 1482. Dzieła artysty utrzymane są w chłodnej tonacji barwnej, cechuje je realizm w znajdującym się pejzażowym tle oraz odzwierciedleniu postaci, którym nadawał naturalne rozmiary. Obrazy z późnego okresu twórczości Goesa cechuje niepokój i dynamika oraz kompozycje oparte na przekątnej.

R1GC2hCC9k3XH11
Ilustracja interaktywna o kształcie poziomego prostokąta przedstawia dzieło Hugona van der Goesa „Tryptyk Portinarich”. Składa się z trzech paneli. Centralny ukazuje scenę adoracji Jezusa przed stajni. Lewe skrzydło przedstawia świętych i donatorów stojących przy stajni. Prawa scena ukazuje grupę, na którą składają się dwie adorujące i dwie stojące kobiety. Tłem wszystkich scen jest ten sam pejzaż. Dodatkowo do ilustracji zostały dodane informacje: 1. Dzieło zostało namalowane na zlecenie włoskiego bankiera, Tomasso Portinariego, mieszkającego w Brugii. Zleceniodawcę i jego małżonkę malarz uwiecznił na skrzydłach bocznych w pozycjach klęczących wraz z ich siedmiorga dziećmi. 2. W lewym panelu znajdują się święci: Tomasz z włócznią i Antoni z dzwonkiem. 3. Scena środkowa przedstawia adorację Dzieciątka przez Marię, Józefa oraz pasterzy i aniołów. Na pierwszym planie znajduje się martwa natura, na którą składają się wazon z liliami – białymi symbolizującymi czystość, czerwonymi oznaczającymi cierpienie oraz siedmioma orlikami – symbolami siedmiu trosk Dziewicy. Za nimi leży snop zboża – symbolu chleba i Ostatniej Wieczerzy. W tle znajdują się sceny Ucieczki do Egiptu i anioła, przekazującego pasterzom dobrą nowinę. 4. W prawym panelu malarz zamieścił św. Małgorzatę z księgą i smokiem oraz Magdalenę z flakonem.

Hans Memling

Hans Memling to malarz niderlandzki niemieckiego pochodzenia, urodzony między 1433 a 1440 rokiem. Od 1465 roku mieszkał w Brugii, gdzie posiadał pracownię. Pierwsze dzieła wykazywały wpływ Rogiera van der Weydena, u którego pobierał nauki. Tworzył dzieła o rozbudowanej kompozycji, wielopostaciowej narracji i  silnej ekspresji. W późniejszym okresie malarstwo Memlinga zdominowała odmienna tendencja – artysta podążył ku liryzmowi, harmonii, tworzył obrazy o czystym kolorycie i miękkim modelunku światłocieniowym. Oprócz malarstwa religijnego uprawiał także tematy świeckie, głównie portrety, cechujące się psychologiczną wyrazistością i realizmem. Często, zwłaszcza we wczesnym okresie, stosował także jednolite ciemne tło. Twórczość Memlinga wywarła wielki wpływ na malarstwo niderlandzkie, zwłaszcza brugijskie. Zmarł 11 VIII 1494, w Brugii. Najsłynniejszym jego dziełem jest Sąd Ostateczny.

R2RIGmbviMvLB11
Źródło: online-skills.

David Gerard

David Gerard to malarz, który kontynuował osiągnięcia mistrzów XV wieku, przede wszystkim Hansa Memlinga. Urodził się w 1460 roku w Oudewater koło Goudy, zmarł w 1523 roku w Brugii. W 1484 roku wstąpił do cechu a po śmierci Memlinga stał się „pierwszym malarzem miasta”. Tradycję malarstwa brugijskiego wzbogacił o rozbudowany pejzaż, wśród którego rozgrywały się wydarzenia. Jego dzieła zyskały na nastrojowości dzięki stosowaniu perspektywy powietrznej. W dojrzałym okresie twórczości nastąpił zwrot ku monumentalizmowi i powściągliwości uczuć.

RECbF3A6VEHG511
Ilustracja interaktywna o kształcie poziomego prostokąta przedstawia dzieło Gerarda Davida „Madonna wśród świętych dziewic”. Ukazuje scenę zbiorową z Madonną i Jezusem oraz towarzyszącymi jej postaciami i aniołami. Madonna siedzi pośrodku, wszystkie postacie ustawione są symetrycznie i skierowane w jej stronę. Scena ukazana jest na ciemnym tle. Dodatkowo do ilustracji zostały dodane informacje: 1. Tematem obrazu jest Sacra Conversazione, czyli święta rozmowa, ukazujący Madonnę z Dzieciątkiem pośród świętych. Temat ten zaczerpnięty został ze sztuki włoskiej. 2. Madonna z Dzieciątkiem siedzi w centrum. Otoczona jest po obu stronach dwiema grupami świętych oraz dwoma aniołami z instrumentami muzycznymi. 3. Kompozycja jest ciasna, pozbawiona tła. Obraz jest symetryczny – osią symetrii jest postać Madonny z Dzieciątkiem. Linie podłogi wykreślają perspektywę linearną, zbiegając się nad głową ukoronowanej Marii i tworząc trójkąt. Taka tradycja została także zaczerpnięta z tradycji włoskiej. Obraz jest przykładem odejścia od sztuki prymitywistów i podążaniu ku stylowi renesansowemu.
Gerard David, „Madonna wśród świętych dziewic”, ok. 1509, Musée des beaux-arts, Rouen, Francja, wikimedia.org, domena publiczna
RCCnYDUZMCFCs1
Ćwiczenie 1
W jaki sposób przedstawiano w obrazach fundatorów?
R1MDwLE5bJYdi1
Ćwiczenie 2
Wymień trzy dzieła ołtarzowe malarstwa niderlandzkiego i podaj ich autorów.
RhgMsONeuexKf1
Ćwiczenie 3
Do podanych symboli podaj po jednym znaczeniu: biała lilia, lew, sokół, pelikan.
Źródło: online-skills, licencja: CC0.
RzUI8scqbaKaE1
Ćwiczenie 4
Do podanych znaczeń podaj imiona ewangelistów: wół, orzeł, człowiek, lew.
Źródło: online-skills, licencja: CC0.
RiFEyrNFZqVuG1
Ćwiczenie 5
Podaj miejsca, w których znajdują się dzieła: Ołtarz Siedmiu Sakramentów, Tryptyk Portinarich, Święty Eligiusz w swojej pracowni.
R1AW7l3RR9Evc
Ćwiczenie 6
Podaj autorów dzieł: Święty Eligiusz w swojej pracowni, Tryptyk Portinarich, Madonna wśród świętych dziewic.
R1VVJn8VO2gGN1
Ćwiczenie 7
Wymień przedstawione w Tryptyku z Miraflores tematy z Nowego Testamentu.
RXRkpwxFitQvX
Ćwiczenie 8
Jaki układ posiada Sąd Ostateczny Hansa Memlinga?
R1GOH3Uf4qRuI
Ćwiczenie 9
Wymień nazwiska czterech prymitywistów niderlandzkich.
Polecenie 1
Uzasadnij, dlaczego Robert Campin, Jan van Eyck, Rogier van der Weyden, Petrus Christus, Dirk Bouts, Hugo van der Goes, Hans Memling, Quentin Massys oraz Gerard David są nazywani „prymitywistami”.
Uzasadnij, dlaczego Robert Campin, Jan van Eyck, Rogier van der Weyden, Petrus Christus, Dirk Bouts, Hugo van der Goes, Hans Memling, Quentin Massys oraz Gerard David są nazywani „prymitywistami”.

Słownik pojęć

Sacra Conversazione
Sacra Conversazione

[wł. < łac. Santa Conversatione ‘święta rozmowa’], w sztukach plastycznych przedstawienie tronującej lub stojącej Marii z Dzieciątkiem w otoczeniu świętych

en grisaille
en grisaille

[wym. ã grizaj] sposób malowania polegający na stosowaniu kilku odcieni szarego koloru, imitujący płaskorzeźbę

Źródło: https://sjp.pwn.pl

Galeria dzieł sztuki

Bibliografia

Jan Białostocki, Sztuka cenniejsza niż złoto, PWN, Warszawa 1963

Jan van Eyck, Poznań Oxford Educational, 2006, Wielka Kolekcja Sławnych Malarzy, nr 60

Przemysław Trzeciak, Jan van Eyck, [w:] Sztuka świata, t. 5, Arkady, Warszawa 1992

Dork Zabunyan, Jan van Eyck, Wielcy Malarze , 1999, nr 51

Patrick de Rynck, Jak czytać malarstwo, wyd. Universitas Kraków 2005

Robert Campin, Poznań Oxford Educational, Wielka Kolekcja Sławnych Malarzy,  2006, nr 149