Nie każda skała jest twarda
Mówiąc o kimś, że jest twardy jak skała, mamy na myśli, że jest silny, nieugięty, niezłomny. W rzeczywistości oprócz przysłowiowych twardych skał są także inne – miękkie, a nawet sypkie. Skała to nie tylko twardy marmur, ale też miękka glina i sypki piasek.
jakie znasz formy terenu,
jak wyglądają znane Ci skały.
Sklasyfikujesz skały ze względu na stan skupienia minerałów.
Wyjaśnisz, czym się różnią skały lite, zwięzłe i luźne.
Omówisz podział skał ze względu na genezę.
Rozpoznasz na ilustracji oraz na podstawie okazów minerałów wybrane rodzaje skał litych, zwięzłych oraz luźnych.
1. Minerały i skały
Kiedy rozejrzysz się dookoła, możesz zobaczyć różne kamienie – to nic innego jak fragmenty skał. SkałySkały to skupisko jednego lub kilku minerałówminerałów, czyli substancji o charakterystycznych właściwościach i określonym składzie. Niektóre ze skał tworzą się na skutek stygnięcia gorącej, płynnej substancji z głębin Ziemi. Są to skały magmoweskały magmowe. Skały osadoweSkały osadowe powstają w wyniku nagromadzenia się okruchów innych skał, a także szczątków organizmów żywych. Natomiast skały przeobrażoneskały przeobrażone powstają ze skał już istniejących, które w wyniku rozmaitych procesów zachodzących we wnętrzu Ziemi (np. pod wpływem temperatury i wysokiego ciśnienia) zmieniają swoje właściwości.
Skały można podzielić także ze względu na to, jak ściśle przylegają do siebie ziarna minerałów. Skały luźne powstają w wyniku rozpadu skały litej na okruchy, następnie okruchów na minerały. Tak powstałe okruchy i minerały w ogóle nie są ze sobą zespolone. To np. piasek i żwir. Skały zwięzłe są słabo ze sobą zespolone, dzięki temu można je pokruszyć w dłoni albo jeśli są wilgotne ugniatać jak plastelinę, np. glina, less. Powstają one z z okruchów skalnych i minerałów o średnicy mniejszej niż 0,1 mm. Skały lite natomiast to takie, które można pokruszyć wyłącznie za pomocą narzędzi. Ziarna minerałów są w nich silnie spojone, czyli silnie do siebie przylegają, np. granit, piaskowiec, wapień.
W życiu codziennym często mamy kontakt z materiałami sztucznie wytworzonymi przez człowieka, w związku z czym nie są one naturalnymi skupiskami minerałów i nie mogą być nazywane skałami. Należą do nich beton, cegły lub kreda szkolna.
Sól kuchenna także jest skałą. Często wydobywa się ją w kopalniach, podobnie jak węgiel. Złoża soli powstały na skutek szybkiego odparowania wody z niewielkiego, mocno zasolonego zbiornika wodnego, np. zatoki morskiej.
2. Skały w Polsce
W poszczególnych rejonach naszego kraju na powierzchni ziemi napotykamy różne skały. Na północy i w środkowej części Polski występują głównie skały luźne. Przeważnie zalegają tutaj piasek i glina. Na wyżynach często spotykane są wapienie. Są to skały łatwo ulegające niszczeniu na skutek działania wody i wiatru. Dlatego krajobraz miejsc obfitujących w wapienie jest bardzo urozmaicony. Możemy tam zaobserwować na przykład grzyby skalne oraz jaskinie. Na wyżynach spotykane są też łupki i piaskowce. Góry utworzone są z odpornych, twardych skał, takich jak granit, marmur, gnejs i bazalt.
3. Skały bogactwem Polski
Skały wykorzystujemy na rozmaite sposoby. W Polsce występują na przykład bogate złoża węgla kamiennego i brunatnego. Spalanie ich dostarcza ciepła oraz służy do wytwarzania energii elektrycznej. Węgiel stosuje się także w produkcji lekarstw i substancji używanych w przemyśle chemicznym. Bogate są również polskie złoża soli kamiennej, głównie w środkowej i północno‑zachodniej części kraju. Ponadto Polska ma ogromne zasoby granitów, wapieni i piasku używanych w budownictwie.
W Polsce występują też niewielkie ilości minerałów cennych i poszukiwanych. Na terenie naszego kraju wydobywa się na przykład krzemień pasiasty – skałę występującą wyłącznie w Polsce. Już niemal 6000 lat temu w tym miejscu wydobywano krzemień służący wówczas do wyrobu narzędzi. Warto wiedzieć, że w Krzemionkach Opatowskich, gdzie wydobywano tę skałę, znajduje się jedna z najstarszych kopalni na świecie – obecnie jest ona otwarta dla turystów.
Na wybrzeżach Bałtyku w obwodzie kaliningradzkim występują najbogatsze na świecie złoża bursztynu. Wygląda on na skałę, jednak w rzeczywistości jest to skamieniała żywica drzew iglastych. Bursztyny są cenione na całym świecie ze względu na swoje piękno i widoczne w niektórych kamieniach okazy małych zwierząt lub fragmentów roślin.
Podsumowanie
Minerały są podstawowymi składnikami skał.
Skały składają się z minerałów.
Skały ze względu na sposób powstawania dzielimy na magmowe (np. granit), osadowe (np. wapień) i przeobrażone (np. marmur).
Skały ze względu na ścisłość przylegania ich ziaren dzielimy na lite, zwięzłe i luźne.
Najczęściej spotykane skały w Polsce to piasek, glina, wapień, piaskowce, łupki, granit.
Praca domowa
Słownik
pierwiastek lub związek chemiczny, który buduje skały
skały powstające w wyniku krzepnięcia płynnej substancji z wnętrza Ziemi, np. granit
skały zbudowane z okruchów innych skał, ze szczątków obumarłych roślin i zwierząt lub w wyniku wytrącania łatwo rozpuszczalnych minerałów z roztworu wodnego podczas jego parowania
skały powstające we wnętrzu Ziemi i podlegające przemianie pod wpływem wysokiej temperatury i ciśnienia
Zadania
Wybierz dwie spotykane w Polsce skały, które powstały z krzepnięcia roztopionej materii z wnętrza Ziemi.
- granit
- bazalt
- piasek
- piaskowiec
- glina
- bursztyn
- wapień
- sól kamienna
Uzupełnij tekst.
Naturalne skupiska .............. lub kilku ...................... tworzą skały. Skałami są także nagromadzenia .................. innych skał lub szczątków pochodzenia .........................
Uzupełnij zdania, wybierając odpowiednie elementy.
sypkich, przeobrażonych, skamieniałościami, pozostałościami, osadowych, płynnych, dolin rzecznych, wyżyn, litych, kamieniami, zbitych, nizin, resztkami, magmowych, pojezierzy
Wapienie w Polsce występują najczęściej na obszarze .......................................
Pod względem pochodzenia wapienie zaliczamy do skał ......................................, zaś pod względem spoistości – do skał .......................................
Często można w nich znaleźć ślady dawniej żyjących organizmów zwane .......................................