R1aOHnq3GkhNa

Niebezpieczne i szkodliwe treści

Scenariusz lekcji dla szkół ponadpodstawowych

Scenariusz opracowany w ramach projektu „Działania wspierające nauczanie o cyberbezpieczeństwie”

Autorka scenariusza: Agata Arkabus, Bernardetta Czerkawska

Redakcja merytoryczna: Cyberprofilaktyka NASK (Dział Profilaktyki Cyberzagrożeń), Dział Budowania Świadomości Cyberbezpieczeństwa

Redakcja językowa, dostępność (WCAG): Diana Kania, Marta Danowska

© NASK – Państwowy Instytut Badawczy
Warszawa 2023

Publikacja jest rozpowszechniana na zasadach licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne (CC BY‑NC) 4.0 Międzynarodowe

NASK – Państwowy Instytut Badawczy
ul. Kolska 12
01‑045 Warszawa

Spis treści

Warto wiedzieć – wprowadzenie do zajęć1Warto wiedzieć – wprowadzenie do zajęć

Informacje na temat zajęć2Informacje na temat zajęć

Cele ogólne powiązane z podstawą programową3Cele ogólne powiązane z podstawą programową

• Język polski4• Język polski

• Informatyka5• Informatyka

• Etyka6• Etyka

Cele szczegółowe powiązane z podstawą programową6Cele szczegółowe powiązane z podstawą programową

• Kompetencje kluczowe7• Kompetencje kluczowe

• Cele zajęć w języku ucznia8• Cele zajęć w języku ucznia

• Kryteria sukcesu dla ucznia/uczennicy9• Kryteria sukcesu dla ucznia/uczennicy

• Wskazówki do przeprowadzenia zajęć10• Wskazówki do przeprowadzenia zajęć

• Metody/techniki pracy11• Metody/techniki pracy

• Formy pracy12• Formy pracy

• Środki dydaktyczne13• Środki dydaktyczne

Opis przebiegu zajęć/lekcji14Opis przebiegu zajęć/lekcji

• Wprowadzenie15• Wprowadzenie

• Część główna16• Część główna

• Podsumowanie17• Podsumowanie

Komentarz metodyczny18Komentarz metodyczny

• Sposoby oceniania19• Sposoby oceniania

• Praca z uczniem ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi (SPE)20• Praca z uczniem ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi (SPE)

Bibliografia/Netografia21Bibliografia/Netografia

Zasoby internetowe to globalny zbiór wszelkich informacji. Wśród wielu wartościowych materiałów niestety znajdują się również treści zwane przez specjalistów niebezpiecznymi i szkodliwymi. Należą do nich m.in.: materiały obrazujące przemoc i agresję, treści nawołujące do samookaleczeń, samobójstw czy zachowań szkodliwych dla zdrowia oraz pornografia, patostreamy i fake newsy. Nie zawsze zdajemy sobie sprawę, że te ostatnie, zwane również fałszywymi wiadomościami, należą do zbioru treści szkodliwych. W ostatnim czasie fake newsy udostępniane są w sieci wyjątkowo często. Dotyczą one obraźliwych i prześmiewczych, a przede wszystkim nieprawdziwych informacji, niejednokrotnie wpływających na budowanie opinii społeczeństwa lub wybranej grupy odbiorców.

Niepokoi zwłaszcza fakt, że zarówno wśród nadawców, jak i odbiorców tego typu wiadomości są też dzieci i młodzież. Fake newsy publikowane są głównie w mediach, a w szczególności w Internecie. Pojawiają się one w portalach społecznościowych, gdzie bardzo szybko zostają udostępniane przez internautów. Duży odsetek użytkowników social mediów stanowią młodzi ludzie. Stają się oni więc potencjalnymi odbiorcami fałszywych wiadomości.

Prowadzenie edukacji w zakresie informowania i przestrzegania przed nieprawdziwymi informacjami to ważne i odpowiedzialne zadania nauczycieli i wychowawców. Warto zwrócić uwagę uczniom, że internetowe informacje bywają przekłamane, a często wręcz nieprawdziwe. Należy więc korzystać ze sprawdzonych źródeł i stron internetowych oraz za każdym razem zastanowić się nad wiarygodnością informacji, zanim udostępni się ją kolejnym osobom.

Język polski

II. Kształcenie językowe

3. Komunikacja językowa i kultura języka. Uczeń: 8) rozróżnia pojęcia manipulacji, dezinformacji, postprawdy, stereotypu, bańki informacyjnej, wiralności; rozpoznaje te zjawiska w tekstach i je charakteryzuje;

Informatyka

V. Przestrzeganie prawa i zasad bezpieczeństwa. Zakres podstawowy. Uczeń:

4) opisuje szkody, jakie mogą spowodować działania pirackie w sieci, w odniesieniu do indywidualnych osób, wybranych instytucji i całego społeczeństwa.

Etyka

4. Etyka a nauka i technika. Uczeń:

1) podaje przykłady właściwego i niewłaściwego wykorzystywania nowych technologii, w szczególności technologii informatycznych;

3) identyfikuje i analizuje wybrane problemy moralne związane z postępem naukowo‑technicznym (np. problem ochrony prywatności, ochrony praw autorskich, cyberprzemocy, rozwój sztucznej inteligencji, transhumanizm).

Uczeń:

• rozpoznaje formy informacji udostępnionych w Internecie;

• wymienia niebezpieczne i szkodliwe treści w Internecie;

• zna instytucje pomagające młodzieży w sytuacjach kontaktu z niebezpiecznymi i szkodliwymi treściami;

• rozumie fake news jako zagrożenie internetowe;

• wyszukuje potrzebne informacje w zasobach internetowych;

• aktywnie uczestniczy w dyskusji;

• zna konsekwencje udostępniania fake news.

Kompetencje kluczowe

• kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;

• kompetencje językowe;

• kompetencje cyfrowe;

• kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie uczenia się;

• kompetencje obywatelskie;

Cele zajęć w języku ucznia:

1. Wyjaśnię na przykładach, co to jest fake news i deepfake.

2. Znam instytucje, do których mogę się zgłosić z prośbą o pomoc w sytuacji kontaktu ze szkodliwymi treściami.

3. Wiem, jak się chronić przed niebezpiecznymi i szkodliwymi treściami w Internecie.

Kryteria sukcesu dla ucznia/uczennicy:

1. Potrafię wyjaśnić różnice między fake newsem i deep newsem.

2. Umiem wyjaśnić zadania dwóch instytucji, do których mogę się zgłosić w razie zetknięcia ze szkodliwymi lub niebezpiecznymi treściami w Internecie.

3. Omawiam dwa najskuteczniejsze – moim zdaniem – działania, które mogą mnie ochronić przed niewłaściwymi treściami w sieci.

Wskazówki do przeprowadzenia zajęć:

• Ważne jest, aby podczas zajęć uczniowie mieli dostęp do urządzeń mobilnych lub komputerów w celu wyszukiwania informacji oraz udziału w interaktywnym quizie.

ROZSZERZENIE: Wypracowane w podsumowaniu lekcji działania mogą stać się inspiracją do kolejnych zajęć realizowanych na terenie szkoły, np. metodą projektu.

Metody/techniki pracy

• opis;

• rozmowa;

• pogadanka;

• dyskusja;

• metoda problemowa – metaplan;

• metoda praktyczna.

Formy pracy

• indywidualna;

• grupowa, trójki i pary.

Środki dydaktyczne

• karta pracy „Oświadczenie”;

• karta pracy „Prawda czy fałsz?”;

• karta pracy „Pomagamy”;

• ulotka „Fake newsy, bańki informacyjne, teorie spiskowe. Jak nie dać się nabrać na fałszywe treści w Internecie”;

• karta pracy „Uwaga! To fake news!”;

• karta pracy „Rozpowszechnianie fałszywych informacji”;

• karty pracy „METAPLAN”;

  RNMajnMIjl8zZ

  Pobierz załącznik

• infografika „Szkodliwe treści”;

  RvcCnekvpzxgs

  

• telefony komórkowe lub komputery z dostępem do Internetu.

Wprowadzenie

Nauczyciel przed rozpoczęciem spotkania informuje uczniów: „Otrzymałam informację od przełożonego (dyrektora szkoły), że uczniowie muszą zapoznać się z oświadczeniem dotyczącym nowych zasad organizacji placówki, a następnie je podpisać.” Nauczyciel wyświetla treść oświadczenia na ekranie lub rozdaje uczniom wydruki (karta pracy „Oświadczenie”):

W związku z trudną sytuacją finansową szkoły zobowiązuję się do pozostania w szkole dwa razy w tygodniu po zakończonych zajęciach lekcyjnych w celu posprzątania pomieszczeń szkolnych (szatnia, korytarze, toalety). Sytuacja ta związana jest z oddelegowaniem pracowników obsługi do innych placówek.

Podpis ucznia:

Data:

Nauczyciel obserwuje reakcje uczniów. Przypuszczalnie uczniowie będą niezadowoleni lub potraktują oświadczenie jako żart.

Nauczyciel rozpoczyna dyskusję wokół pytań:

• Dlaczego miałby to być żart?

• Co miałoby być nieprawdą?

• Co świadczy o wiarygodności tej informacji?

Część główna

1. Po wyciszeniu emocji nauczyciel na tablicy wyświetla/pisze hasło: FAKE NEWS. Zaprasza do dyskusji i dzielenia się wiadomościami na powyższy temat: czym są według uczniów fake newsy, gdzie się z nimi spotkali, czy doświadczyli odbioru tego typu informacji. Nauczyciel informuje, że takie informacje należą do tzw. treści szkodliwych i niebezpiecznych, które są udostępniane w sieci.

2. Nauczyciel prosi uczniów, by indywidualnie zastanowili się, jakie mogą być skutki fake newsów. Następnie łączy osoby w trójki i prosi o przedyskutowanie propozycji uczniów. Po upływie wyznaczonego czasu prosi trójki o prezentacje swoich refleksji. Uczniowie mogą zwracać uwagę np. na: różnorodne nastroje i emocje odbiorców; wywołanie fali opinii i komentarzy; wpływ na dokonywanie wyborów (np. politycznych); bezmyślne udostępnianie informacji w sieci przez internautów; fałszywe oskarżenia; szkody finansowe dla firm (fałszywe reklamy o produktach); manipulacja; ośmieszanie, np. memy; zakłamanie rzeczywistości itp.

3. Nauczyciel prosi uczniów o stworzenie definicji nielegalnych i szkodliwych treści. Propozycje zapisuje na tablicy i ewentualnie uzupełnia.

4. Nauczyciel zwraca uwagę, że nielegalne i szkodliwe treści mogą wpływać poważnie na zdrowie fizyczne i psychiczne. Szczególnie ważne w tym zakresie są emocje, które towarzyszą młodym ludziom podczas kontaktu z takimi materiałami. Prezentuje infografikę „Nielegalne i szkodliwe treści”. Następnie prosi uczniów o wyszukanie w Internecie osób lub instytucji, które pomagają dzieciom i młodzieży w przypadku problemów psychicznych wywołanych kontaktem ze szkodliwymi i niebezpiecznymi treściami. Nauczyciel rozdaje kartę pracy „Pomagamy” – następuje praca w małych grupach. Po zakończeniu pracy uczniowie prezentują znalezione informacje.

5. Nauczyciel przybliża uczniom zagadnienie deepfake, polegające na modyfikacji i obróbce różnych materiałów, w tym również pornograficznych. Może skorzystać z definicji w Wikipedii.

6. Uczniowie otrzymują kartę pracy „Prawda czy fałsz?”. Ich zadaniem jest przyporządkowanie odpowiednich terminów do materiału źródłowego. Termin do dopasowania: opinia; informacja; fake news; sondaż. Uczniowie po zakończonej pracy odczytują przyporządkowane odpowiedzi.

7. Nauczyciel omawia główne problemy dotyczące fake newsów, wykorzystując ulotkę „Fake newsy, bańki informacyjne, teorie spiskowe. Jak nie dać się nabrać na fałszywe treści w Internecie”. Zwraca uwagę, że tego typu informacje zaliczane są do niebezpiecznych i szkodliwych treści dostępnych w Internecie.

8. Karta pracy „Uwaga! To fake news!” – praca w grupach. Uczniowie otrzymują karty pracy podzielone na obszary: zdrowie; edukacja; sport; celebryci; nauka; gry online. Każdy zespół będzie pracował nad jednym zagadnieniem. Zadaniem uczniów jest wymyślenie i napisanie fałszywej informacji. Następnie liderzy grup odczytują ją na forum klasy. Nauczyciel zwraca uwagę, że w dzisiejszych czasach, przy wykorzystaniu Internetu i dostępu do urządzeń mobilnych, fałszywe informacje tworzone są i rozpowszechniane w bardzo szybkim tempie.

9. Karta pracy „Rozpowszechnianie fałszywych informacji” – praca w parach. Uczniowie otrzymują karty, na których wpisują znaczenie (definicję) następujących zagadnień: trollowanie; bot; sztuczna inteligencja. Uczniowie, korzystając z urządzeń mobilnych, wyszukują informacje i zapisują na kartach. Następnie odczytują swoje odpowiedzi, które nauczyciel komentuje i omawia.

Podsumowanie

1. Co powinniśmy wiedzieć o fake newsach – metaplan. Nauczyciel łączy uczniów w grupy i prosi, aby zastanowili się, jak skutecznie podnosić wiedzę o fake newsach? Każda grupa wykonuje pracę karty pracy METAPLAN.

Po upływie wyznaczonego czasu nauczyciel zapisuje na tablicy propozycje działań, jak propagować wiedzę o ochronie przed fake newsami.

2. Nauczyciel zapisuje na tablicy (lub rysuje ikony) kosza i walizki. Rozdaje uczniom po dwie karteczki samoprzylepne i prosi ich o zapisanie:

• do walizki – to, co było dla mnie cenne na dzisiejszej lekcji, to, co ze sobą wezmę, bo to ważna wiedza/umiejętności;

• do kosza – to, z czego nie skorzystałam/skorzystałem dzisiaj.

Sposoby oceniania

• ćwiczenia pisemne wykonywane podczas lekcji;

• umiejętność wyszukiwania informacji;

• odpowiedzi na pytania i aktywność podczas lekcji;

• umiejętność prowadzenia dyskusji.

Praca z uczniem ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi (SPE)

Uczniowie ze SPE mogą otrzymać wydrukowane fragmenty opracowań do zadania w ramach karty pracy „Rozpowszechnianie fałszywych informacji” w celu dogodnego dostępu do treści.

• „Fake news – czym jest i jak go rozpoznać?” [online, dostęp z dn. 5.07.2023].

• „Fake newsy, bańki informacyjne, teorie spiskowe. Jak nie dać się nabrać na fałszywe treści w Internecie” [online, dostęp z dn. 5.07.2023].

• Piechna J. (2019) „Szkodliwe treści w Internecie. NIE AKCEPTUJĘ, REAGUJĘ!”, Warszawa: NASK – Państwowy Instytut Badawczy [online, dostęp z dn. 5.07.2023].

• Rywczyńska A., Wójcik Sz. (2018) „Bezpieczeństwo dzieci i młodzieży online. Kompendium dla rodziców i profesjonalistów”, Warszawa: NASK – Państwowy Instytut Badawczy, Fundacja Dajemy Dzieciom Siłę [online, dostęp z dn. 5.07.2023].

• Wasiuta O., Wasiuta S. (2019) „Deepfake jako skomplikowana i głęboko fałszywa rzeczywistość”, „Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis” nr 9(3) [online, dostęp z dn. 5.07.2023].

• Wrzosek M. (red.) (2019) „Zjawisko dezinformacji w dobie rewolucji cyfrowej. Państwo. Społeczeństwo. Polityka. Biznes”, Warszawa: NASK – Państwowy Instytut Badawczy [online, dostęp z dn. 5.07.2023].