Substancje, które tworzą skorupę ziemską oraz które występują w powietrzu atmosferycznym, są zbudowane z $88$ pierwiastków chemicznych. Czy wszystkie te pierwiastki są składnikami substancji budujących ciało człowieka? Okazuje się, że około $96 %$ masy naszego organizmu stanowią zaledwie cztery pierwiastki. Pierwiastki te to niemetale: tlen, węgiel, wodór i azot. Są one składnikami wody, białek, tłuszczów, cukrów i soli. Czym są niemetale? Jakie są ich właściwości? Czym niemetale różnią się od metali?

Aby zrozumieć poruszane w tym materiale zagadnienia, przypomnij sobie:

właściwości substancji zaliczanych do właściwości fizycznych oraz zaliczanych do właściwości chemicznych;
sposób określenia właściwości fizycznych i chemicznych oraz sposób rozróżnienia ich;
symbole pierwiastków chemicznych;
kryteria klasyfikacji mieszanin;
właściwości fizyczne charakteryzujące metale;
zasady bezpieczeństwa, które należy zachować w szkolnej pracowni chemicznej.

Nauczysz się

wskazywać położenie niemetali w układzie okresowym pierwiastków;
opisywać właściwości fizyczne charakteryzujące niemetale;
wymieniać przykłady zastosowania niemetali w życiu codziennym;
projektować i przeprowadzać doświadczenia, które pozwolą zbadać wybrane właściwości fizyczne niemetali;
odróżniać metale od niemetali na podstawie ich właściwości fizycznych;
projektować i przeprowadzać doświadczenia, które umożliwią porównanie właściwości fizycznych metali i niemetali.

iRFeoLaNNN_d5e239

1. Z jakich niemetali jest zbudowany organizm człowieka?

Organizmy żywe (w tym ciało ludzkie) są zbudowane z różnego rodzaju substancji chemicznych, wśród których większość stanowią substancje złożone, a więc związki chemicznezwiązek chemicznyzwiązki chemiczne. Mogą one mieć różną budowę. W organizmie istnieją w postaci cząsteczek lub jonów. Niezależnie od budowy, utworzone są w zdecydowanej większości ze wspomnianych czterech pierwiastków chemicznych: węgla, wodoru, tlenu oraz azotu. Wymienione pierwiastki zaliczane są do niemetaliniemetaleniemetali i stanowią około $96 %$ masy wszystkich substancji wchodzących w skład organizmu człowieka.

Niektóre związki chemiczne, które znajdują się w ludzkim organizmie, zbudowane są również z innych niemetali. Wśród nich należy wymienić fosfor oraz siarkę.

Na poniższej grafice zilustrowano przybliżoną procentową zawartość niemetali (w procentach masowych), występujących w organizmie człowieka w postaci odpowiednich związków chemicznych.

RDIDEBBmVGQNK

Na ilustracji ukazano kontur ciała człowieka wypełniony kolorowymi pasami o różnej grubości, informującymi o zawartości procentowej pierwiastków chemicznych w organizmie. Kolejno od dołu, a więc od najwyższej zawartości, są to: kolor niebieski — tlen, sześćdziesiąt pięć procent; kolor szary — węgiel, osiemnaście i pięć dziesiątych procenta; kolor zielony — wodór, dziewięć i pięć dziesiątych procenta; kolor fioletowy — azot, trzy i dwie dziesiąte procenta; kolor bladoczerwony — inne, w tym między innymi fosfor (jeden procent), siarka (trzy dziesiąte procenta) oraz chlor, fluor i jod. — Procentowa zawartość pierwiastków chemicznych w organizmie człowieka (w procentach masowych). Pamiętaj, że wymienione pierwiastki chemiczne występują w organizmie ludzkim w postaci odpowiednich cząsteczek oraz jonów
**Uwaga:** Pod hasłem „inne”, oprócz wymienionych na grafice niemetali, znajdują się również metale (między innymi wapń, potas, sód i magnez)
Źródło: OpenStax College, dostępny w internecie: commons.wikimedia.org, licencja: CC BY-SA 3.0.

Polecenie 1

Oblicz masy poszczególnych niemetali (węgla, tlenu, wodoru, azotu, fosforu oraz siarki), które w postaci różnego rodzaju związków chemicznych wchodzą w skład organizmu człowieka o masie $50 kg$ . Wyniki podaj w kilogramach (nie zaokrąglaj ich).

ROQLemjWxh175

Źródło: Gromar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Czy udało Ci się poprawnie obliczyć masy wszystkich wskazanych niemetali?

W postaci odpowiednich związków chemicznych, w skład organizmu człowieka o masie $50 kg$ , wchodzi około: $32,5 kg$ tlenu, $9,25 kg$ węgla, $4,75 kg$ wodoru, $1,6 kg$ azotu, $0,5 kg$ fosforu oraz $0,15 kg$ siarki.

Analizowane pierwiastki chemiczne, a dokładnie substancje chemiczne, w skład których te pierwiastki wchodzą, spełniają wiele różnych funkcji w organizmie. Niektóre z nich, dla wybranych związków chemicznych, wymieniono na poniższym schemacie.

RGWPXGcF6cw3m1

Na ilustracji ukazano schemat, który zaczyna się od zielonego prostokąta z napisem: Niemetale w organizmie człowieka. Od prostokąta odchodzi linia w prawo, nad nią znajduje się napis: Wchodzą w skład między innymi. Odchodzi od niej pięć rozgałęzień prowadzących kolejno od góry do: Białek, tłuszczów, cukrów, wody i kwasów nukleinowych. Przy każdym elemencie znajduje się przycisk, który, poprzez naciśnięcie go, odsłania dodatkowe informacje o funkcjach pełnionych przez każdą z tych grup. Dla białek jest to przycisk z cyfrą jeden, informacja brzmi: Wybrane funkcje pełnione przez białka w organizmie człowieka to funkcje: budulcowa, transportowa, immunologiczna, regulatorowa. Przy tłuszczach znajduje się przycisk z cyfrą dwa, umieszczony pod nim tekst brzmi: Główne funkcje pełnione przez tłuszcze w organizmie człowieka to funkcje: energetyczna, zapasowa, budulcowa. Cukry mają przycisk z cyfrą trzy, a informacja brzmi: Główne funkcje pełnione przez cukry w organizmie człowieka to funkcje: energetyczna, zapasowa, budulcowa, transportowa. Po naciśnięciu na przycisk z cyfrą cztery, otrzymujemy informacje na temat wody: Woda stanowi około

60 %

masy dorosłego człowieka i pełni w organizmie wiele funkcji. Odgrywa między innymi rolę w transporcie i trawieniu składników odżywczych i w regulowaniu temperatury ciała. Pełni funkcję ochronną dla różnych narządów ciała (między innymi dla mózgu), a także zapewnia prawidłową ruchliwość stawów. Ostatni przycisk z cyfrą pięć zawiera następujące informacje o kwasach nukleinowych: Do kwasów nukleinowych należą D N A i R N A. Kwasy te między innymi przechowują informację genetyczną organizmu oraz biorą udział w produkcji białek. Dodatkowo od każdego z tych pięciu elementów odchodzi strzałka w prawo, za którą podane zostały przykłady pierwiastków wchodzących w ich skład. Są to: dla białek —

C

H

O

N

S

P

; dla tłuszczów —

C

H

O

; dla cukrów —

C

H

O

; dla wody —

H

O

; dla kwasów nukleinowych —

C

H

O

N

P

Wybrane niemetale w organizmie człowieka

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Dla zainteresowanych

Pierwiastki chemiczne, wchodzące w skład związków chemicznych, które odpowiadają za budowę żywych organizmów, to tak zwane nutrientynutrientynutrienty (pierwiastki biogenne). Dzielą się one na mikroelementymikroelementymikroelementy i makroelementymakroelementymakroelementy. Makroelementy to takie pierwiastki chemiczne, które stanowią nie mniej niż $0, 01 %$ masy organizmu człowieka (tak zwanej suchej masy ciała). Analizowane przez nas niemetale – węgiel, wodór, tlen, azot, siarka i fosfor, a także chlor – zaliczane są do makroelementów.

iRFeoLaNNN_d5e313

2. Jakie jest położenie niemetali w układzie okresowym?

Na poniższym schemacie przedstawiono uproszczony podział substancji chemicznych.

R1APQSeZuIgzc

Na ilustracji przedstawiono schemat podziału substancji chemicznych. Rozpoczyna się on od czerwonego prostokąta z napisem: Substancje. Od niego odchodzą dwa rozgałęzienia: na ukos w lewo do czerwonego prostokąta ze słowem: Proste oraz na ukos w prawo do czarnego prostokąta z napisem: Złożone. Od pierwszego z nich następnie poprowadzona jest pionowa strzałka w dół do prostokąta z napisem: Pierwiastki chemiczne, a od niego wychodzą dwa rozgałęzienia do dwóch czerwonych prostokątów z napisami: Metale i Niemetale. Od prostokąta zawierającego napis: Złożone odchodzi jedna pionowa strzałka w dół do czarnego prostokąta z napisem: Związki chemiczne. — Podział substancji
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Jak już kilkukrotnie wspomnieliśmy, niemetale to pierwiastki chemiczne, a więc substancje proste. Niemetale w układzie okresowym położone są głównie w jego prawej części. Wyjątkiem jest wodór, który znajduje się po lewej stronie układu okresowego.

RQtejHRuGU4kB1

Ilustracja przedstawia układ okresowy pierwiastków. W górnej części ilustracji, na przykładzie wapnia, wyjaśniono znaczenie poszczególnych elementów układu: w lewym górnym rogu znajduje się liczba atomowa, w prawym górnym rogu — masa atomowa, poniżej jest symbol pierwiastka, a pod spodem jego nazwa. W lewym górnym rogu znajduje się liczba atomowa, będąca jednocześnie liczbą porządkową. W legendzie zaznaczono na żółto wszystkie pierwiastki zaliczane do niemetali, to znaczy w pierwszej grupie: wodór H. W grupie trzynastej: B, czternastej: C, Si, piętnastej: N, P, As, szesnastej: O, S, Se, Te, siedemnastej: F, Cl, Br, I, At oraz osiemnastej: He, Ne, Ar, Kr, Xe, Rn. — Układ okresowy pierwiastków chemicznych z zaznaczonymi na żółto niemetalami
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Podział na metale i niemetale był stosowany już w czasach starożytnych. Obecnie znanych jest $118$ pierwiastków chemicznych, wśród których niemetale stanowią mniejszość.

Niemetale występują w przyrodzie zarówno w stanie wolnym (np. tlen, węgiel, siarka), jak i w postaci związków chemicznych z innymi pierwiastkami.

Tak zwane gazy szlachetne, do których zaliczamy między innymi hel, neon, argon oraz krypton, w stanie wolnym występują w postaci atomowej. Z kolei pozostałe niemetale, spoza grupy gazów szlachetnych, w warunkach pokojowych tworzą zwykle odpowiednie cząsteczki. Przykładowo fluor, chlor, brom, jod, wodór, tlen i azot tworzą cząsteczki dwuatomowe (o wzorach kolejno: $F_{2}$ , ${Cl}_{2}$ , ${Br}_{2}$ , $I_{2}$ , $H_{2}$ , $O_{2}$ i $N_{2}$ ), zaś fosfor, we wspomnianych warunkach, tworzy cząsteczki czteroatomowe ( $P_{4}$ ).

Ciekawostka

Niektóre niemetale występują w przyrodzie (w stanie wolnym) w kilku odmianach różniących się między sobą budową wewnętrzną. Odmiany takie nazywamy alotropowymi. W odmianach alotropowychalotropiaodmianach alotropowych występują również niektóre metale, np. cyna (biała i szara). Znane są odmiany alotropowe węgla (np. diament, grafit, fulereny, grafen), siarki (rombowa i jednoskośna), fosforu (biały, czerwony, fioletowy i czarny) oraz tlenu (np. ditlen, ozon i tlen czerwony). Odmiany alotropowe tlenu różnią się między sobą liczbą atomów w cząsteczkach (ditlen tworzy cząsteczki dwuatomowe $O_{2}$ , ozon cząsteczki trójatomowe $O_{3}$ , a tlen czerwony cząsteczki czteroatomowe $O_{4}$ ).

Rm1GXy7cOprSo

Ilustracja przedstawia cztery alotropowe odmiany węgla w postaci par: zdjęcie przykładowe, rysunek struktury cząsteczkowej. Pierwszy jest diament zaprezentowany w postaci żółtawego, nieoszlifowanego kamienia. Jego cząsteczki na rysunku tworzą skomplikowany, ale regularny układ wewnątrz i w narożnikach sześcianu. Drugi, fuleren to czarny kryształ o złożonej budowie, a jego cząstki na rysunku tworzą kulistą formę złożoną z sześcianów o narożnikach wyznaczanych przez poszczególne cząsteczki. Trzeci rysunek przedstawia trójkątny, czarny, połyskujący i popękany kawałek grafitu. Jego struktura cząsteczkowa ma postać warstw z przystających do siebie sześcioboków tworzonych przez cząstki. Warstwy oddziałują na siebie, co również jest zaznaczone na schemacie za pomocą przerywanych pionowych linii. W ostatnim przykładzie zaprezentowany jest grafen, mający na zdjęciu postać srebrnej substancji przypominającej strzępek zgniecionej folii metalowej. Na schemacie jest to płaska, jednowarstwowa struktura z atomów węgla tworzących siatkę sześciokątów. — Odmiany alotropowe węgla
Źródło: AlexanderAlUS licencja: CC BY-SA 3.0 dostępny w internecie: https://pl.wikipedia.org, Anton (rp) 2004 licencja: CC BY-SA 3.0 dostępny w internecie: https://pl.wikipedia.org, Anton licencja: CC BY-SA 3.0 dostępny w internecie: https://pl.wikipedia.org, Eurico Zimbres licencja: CC BY-SA 2.0 br dostępny w internecie: https://pl.wikipedia.org, Tomorrow Sp. z o.o.,, licencja: CC BY-SA 3.0.

Dla zainteresowanych

Poniżej zamieszczono trzy krótkie materiały filmowe dotyczące wybranych odmian alotropowych węgla oraz siarki. Zapoznaj się z informacjami zamieszczonymi we wspomnianych filmach.

Indeks dolny Aby zobaczyć kolejny materiał, kliknij następny element harmonii. Indeks dolny koniec

Odmiany alotropowe węgla – część pierwsza

Rv1K53AUtQeBo

Film pt. Odmiany alotropowe węgla
Źródło: Tomorrow Sp. z o.o., Sliku postavio Saperaud (https://commons.wikimedia.org), AlexanderAlUS (https://commons.wikimedia.org), Arthena (https://commons.wikimedia.org), Bot (Magnus Manske) (https://commons.wikimedia.org), Kris Duda (https://www.flickr.com), Finavon (https://commons.wikimedia.org), Brian Harrington Spier (https://www.flickr.com), Janothird (https://commons.wikimedia.org), Mariuszjbie (https://commons.wikimedia.org), Oppenheimer Diamond (https://www.flickr.com), Anton. Vectorized by Magasjukur2 (https://commons.wikimedia.org), Natural History Museum 158 (https://www.flickr.com), Anton (https://commons.wikimedia.org), Saperaud (https://commons.wikimedia.org), Homemade Graphene (https://www.flickr.com), licencja: CC BY-SA 3.0.

Odmiany alotropowe węgla – część druga – grafen

RZshUiLUyvyVE

Film pt. Grafen – materiał przyszłości
Źródło: Tomorrow Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Opis teoretyczny grafenu powstał już w $1947 r .$ , zaś w $2010 r .$ przyznano za jego odkrycie Nagrodę Nobla w dziedzinie fizyki. Grafen to najbardziej wytrzymały materiał w przyrodzie – sto razy mocniejszy niż stal. Doskonale przewodzi ciepło i prąd elektryczny. Ma małą gęstość, jest cienki (złożony z jednej warstwy atomów węgla) i przezroczysty. Jednym gramem grafenu można pokryć powierzchnię kilku boisk futbolowych.

W Polsce badania nad otrzymaniem wysokiej jakości grafenu trwały od $2006 r .$ , ale dopiero w $2013 r .$ osiągnięto sukces komercyjny i rozpoczęto produkcję.
Gdyby udało się wytwarzać z grafenu przedmioty codziennego użytku, zrewolucjonizowałyby one nasze życie bardziej niż krzem. Mogłyby powstać rozciągliwe i przezroczyste tablety dające się zwinąć w rulonik i włożyć do kieszeni, procesory kilkaset razy szybsze od krzemowych albo sztuczne ścięgna do wszczepiania w stawy.

RMGj2qn0d4sGy

Grafika złożona z trzech ilustracji ustawionych jedna obok drugiej w poziomej linii. Pierwsza ilustracja pokazuje strukturę grafenu przypominającą budowę plastra miodu. Atomy węgla połączone są w sześciokąty, które tworzą płaską warstwę. Na drugim zdjęciu ukazano młodą kobietę o brązowych włosach upiętych w kitek i w okularach ochronnych, trzymającą w szczypcach fragment wygiętego kawałka folii. Na trzeciej ilustracji znajduje się zdjęcie wyświetlacza dotykowego wykonanego z grafenu. Uchwycono ręce osoby trzymającej wyświetlacz. — Grafen
Pierwsze zdjęcie przedstawia strukturę grafenu przypominającą plaster miodu. Na drugim zdjęciu naukowczyni trzyma kawałek wygiętej grafenowej folii. Na ostatnim zdjęciu przedstawiono wyświetlacz telefonu wykonany z grafenu
Źródło: Tomorrow Sp.z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Siarka – najpopularniejsza odmiana alotropowa

RBIoWz5jLIE0p

Film pt. Siarka
Źródło: Tomorrow Sp.z o.o., Siim (https://commons.wikimedia.org), Gabriel Pollard (https://www.flickr.com), Jean-Marie Hullot (https://commons.wikimedia.org), Włodzimierz Wysocki (https://commons.wikimedia.org), licencja: CC BY-SA 3.0.

Zastanów się, jakie negatywne skutki zdrowotne niesie za sobą ręczne wydobywanie siarki u zboczy wulkanu Kawah Ijen (czyt. kała idżen) w Indonezji. Poszukując odpowiedzi, skorzystaj z wiadomości zawartych w filmie, który dotyczy odmian alotropowych siarki, a także z dostępnych źródeł wiedzy (np. internetu). Przedyskutuj ten temat z kolegami i koleżankami.

iRFeoLaNNN_d5e347

iRFeoLaNNN_d5e431

3. Jakie właściwości mają niemetale?

Wszystkie metale posiadają pewne właściwości (cechy), które je definiują. Należą do nich: dobre przewodnictwo cieplne i elektryczne, kowalność oraz charakterystyczny metaliczny połysk. Czy niemetale również odznaczają się wspólnymi właściwościami? Czy możemy wyznaczyć takie właściwości fizyczne, które w pewien sposób zdefiniowałyby grupę tych substancji prostych? Udzielenie odpowiedzi na to pytanie ułatwi Ci wykonanie poleceń od $2$ do $9$ .

Badanie właściwości niemetali

Doświadczenie 1

Próbując odpowiedzieć na pytanie, czy niemetale mają takie same właściwości fizyczne, wykonaj doświadczenie $1$ . Określ stan skupienia i zabarwienie analizowanych niemetali. W przypadku ciał stałych, oceń, czy posiadają połysk. Zbadaj kowalność węgla (grafitu) i siarki. Jeśli nie masz możliwości przeprowadzenia doświadczenia lub nie dysponujesz próbkami wymienionych niemetali, skorzystaj z zamieszczonej pod instrukcją galerii zdjęć (jeśli nie dysponujesz próbkami niemetali w stałym stanie skupienia, nie zbadasz ich kowalności).

Uwaga: Wszystkie czynności dotyczące bromu wykonuj w asyście osoby dorosłej, pod sprawnie działającym wyciągiem.

R1LdL3de9Pbz8

Źródło: Gromar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Zapoznaj się z poniższym opisem doświadczenia, a następnie wykonaj polecenie.

Problem badawczy:

Czy niemetale charakteryzują się takimi samymi właściwościami fizycznymi?

Hipoteza:

Niemetale różnią się właściwościami fizycznymi.

Co było potrzebne:

siarka;
węgiel w postaci grafitu;
fosfor czerwony;
chlor;
tlen;
jod;
brom;
pęseta;
bibuła;
młotek;
okulary ochronne.

Przebieg doświadczenia:

Określono stan skupienia, barwę i połysk wszystkich badanych niemetali. Na bibule położono grafit oraz kilka kryształów siarki, a następnie uderzono w nie młotkiem.

Obserwacje:

Siarka to substancja krystaliczna o żółtej barwie. Jest krucha. Węgiel w postaci grafitu to kruche ciało stałe o ciemnoszarej barwie i metalicznym połysku. Fosfor czerwony to proszek o ciemnoczerwonej barwie. Brom to z kolei ciecz o barwie ciemnobrunatnej. Chlor jest zaś gazem o barwie zielonożółtej. Tlen to bezbarwny gaz.

R1AyNcWIYrIOX

Na ilustracji ukazano szklaną kolbę stożkową, która jest trzymana przez dłonie naukowca. Naukowiec ma założone ciemnozielone gumowe rękawice. Kolbę wypełnia jasnożółta, przezroczysta substancja. — Nazwa niemetalu: **chlor**
Symbol chemiczny: Cl
Chlor występuje w formie dwuatomowych cząsteczek ${Cl}_{2}$
Źródło: Antek123, dostępny w internecie: commons.wikimedia.org, licencja: CC BY-SA 3.0.

R110C1XKPInhD

Na ilustracji ukazano leżącą na białej powierzchni pokruszoną siarkę w postaci małych, żółtych kryształków. — Nazwa niemetalu: **siarka**
Symbol chemiczny: S
Siarka występuje w formie kilku- lub kilkunastoatomowych cząsteczek, np. $S_{8}$
Źródło: Ben Mills, dostępny w internecie: commons.wikimedia.org, domena publiczna.

RQJUAfDwAhqTd

Na ilustracji ukazano znajdujący się na białej powierzchni fosfor czerwony, wyglądem przypominający mokrą, nieco pokruszoną, ciemnoczerwoną glinę. — Nazwa niemetalu: **fosfor**
Symbol chemiczny: P
Na zdjęciu przedstawiono odmianę alotropową fosforu – fosfor czerwony
Fosfor występuje w formie czteroatomowych cząsteczek $P_{4}$
Źródło: Hi-Res Images of Chemical Elements, dostępny w internecie: commons.wikimedia.org, licencja: CC BY-SA 3.0.

R1ThpYlTuwlye

Na ilustracji ukazano znajdującą się na białym tle zabarwioną na pomarańczowo probówkę, częściowo wypełnioną ciemnoczerwoną substancją. — Nazwa niemetalu: **brom**
Symbol chemiczny: Br
Brom występuje w formie dwuatomowych cząsteczek ${Br}_{2}$
Źródło: Jurii, edycja: Krzysztof Jaworski, dostępny w internecie: commons.wikimedia.org, licencja: CC BY-SA 3.0.

RNRWwuuOzSLKi

Na ilustracji ukazano dolną połowę kolby okrągłodennej wypełnioną drobnymi kawałeczkami jodu. Wyglądem przypomina on pokruszony węgiel drzewny. — Nazwa niemetalu: **jod**
Symbol chemiczny: I
Jod występuje w formie dwuatomowych cząsteczek $I_{2}$
Źródło: Dnn87, dostępny w internecie: commons.wikimedia.org, licencja: CC BY-SA 3.0.

R1NnP3y5tMXKN

Na ilustracji ukazano probówkę zatkaną czerwoną nakrętką, wypełnioną przezroczystym tlenem. — Nazwa niemetalu: **tlen**
Symbol chemiczny: O
Tlen występuje w formie dwuatomowych cząsteczek $O_{2}$
Źródło: Nadine90, dostępny w internecie: commons.wikimedia.org, licencja: CC BY-SA 3.0.

RrXpIgaCFb4XQ

Na zdjęciu ukazano kawałek grafitu. Jest to szaro‑brązowa, połyskująca skała o podłużnym, nieregularnym kształcie. Jej powierzchnia pokryta jest cienkimi, podłużnymi wgłębieniami. — Nazwa niemetalu: **węgiel**
Symbol chemiczny: C
Na zdjęciu przedstawiono odmianę alotropową węgla – grafit
Źródło: Tiia Monto, dostępny w internecie: commons.wikimedia.org, licencja: CC BY-SA 3.0.

Polecenie 2

RTGuK753RKkmH

Źródło: Gromar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Polecenie 2

Zapisz wnioski z przeprowadzonego doświadczenia

RKXsIoyEvxAZm

Źródło: Gromar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Niemetale w temperaturze pokojowej występują w trzech stanach skupienia. Mają różne barwy.

Być może podczas wykonywania doświadczenia $1$ udało Ci się zwrócić uwagę na zapach kilku niemetali (np. siarki i chloru). Niektóre z nich charakteryzują się bowiem specyficznym zapachem. Inne – jak np. tlen czy azot – są bezwonne.

Niemetale, które są w temperaturze pokojowej ciałami stałymi, są na ogół kruche i matowe (wyjątkiem są jod i grafit – odmiana alotropowa węgla).

Badanie przewodnictwa elektrycznego niemetali

Doświadczenie 2

Sprawdź, czy siarka i grafit przewodzą prąd elektryczny. W tym celu wykonaj doświadczenie $2$ . Zapisz obserwacje i wnioski.

RiDXAc42txuCM

Źródło: Gromar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Skonstruowany przez Ciebie zestaw powinien wyglądać podobnie jak ten zilustrowany na poniższym schemacie:

Rw6lQm16Rkmxh

Na ilustracji ukazano zestaw doświadczalny zbudowany z baterii i diody LED połączonych ze sobą za pomocą przewodu elektrycznego. Zarówno do baterii, jak i do żarówki przymocowano po jednym dodatkowym przewodzie, w celu umieszczenia w obwodzie próbki niemetalu. — Źródło: GroMar Sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Zapoznaj się z poniższym opisem doświadczenia, a następnie wykonaj polecenie.

Problem badawczy:

Czy siarka i grafit przewodzą prąd elektryczny?

Hipoteza:

Grafit przewodzi prąd elektryczny, a siarka nie.

Co było potrzebne:

bateria;
dioda LED;
przewody elektryczne;
siarka;
grafit (najlepiej pręt grafitowy).

Przebieg doświaczenia:

Z baterii, diody LED i przewodów elektrycznych zmontowano zestaw do badania przewodzenia prądu elektrycznego, a następnie umieszczono w nim próbkę badanego niemetalu (kolejno siarki i grafitu).

Obserwacje:

Zamknięcie obwodu elektrycznego prętem grafitowym powoduje świecenie diody LED. W przypadku siarki, LED się nie świeci.

Polecenie 3

RcPovPxTwN2AN

Źródło: Gromar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Polecenie 3

Zapisz wnioski z przeprowadzonego doświadczenia.

R1SGoOKJKA20h

Źródło: Gromar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Polecenie 4

Sprawdź, czy inne niemetale (podobnie jak metale) przewodzą prąd elektryczny. W tym celu przeprowadź poniższą symulację. Zapisz obserwacje i wnioski z przeprowadzonej symulacji.

R1XbRJmK9iqmj

Symulacja – Badanie przewodzenia prądu elektrycznego przez metale i niemetale.
Umieść próbki w układzie elektrycznym, zamykając w ten sposób jego obwód. Obserwuj, kiedy dioda LED się zaświeci
Źródło: Michał Szymczak, Anita Mowczan, dostępny w internecie: epodreczniki.pl, licencja: CC BY-SA 3.0.

RWdGzPSYdR3ld

Źródło: Gromar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Polecenie 4

R11lUmpjbXZih

Źródło: Gromar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Jak już zostało wspomniane, dobre przewodnictwo elektryczne jest właściwością (cechą) definicyjną metali. W przypadku niemetali nie moglibyśmy tej właściwości uznać za charakterystyczną dla tej grupy substancji. Większość z nich nie przewodzi prądu elektrycznego. Wyjątkami są dwie odmiany alotropowe węgla – grafit i grafen – oraz jedna z odmian alotropowych fosforu – fosfor czarny.

Badanie przewodnictwa cieplnego niemetali

Doświadczenie 3

Sprawdź, czy siarka i grafit przewodzą ciepło. W tym celu wykonaj doświadczenie $3$ . Zapisz obserwacje i wnioski.

R17mjuKoP8zbV

Źródło: Gromar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Problem badawczy:

Czy siarka i grafit przewodzą ciepło?

Hipoteza:

Grafit przewodzi ciepło, a siarka nie.

Co było potrzebne:

statyw laboratoryjny z łapą;
palnik;
termometr cyfrowy z sondą;
okulary ochronne;
siarka (najlepiej podłużna, jak najdłuższa próbka);
grafit (najlepiej pręt grafitowy).

Przebieg doświadczenia:

Zmierzono temperaturę badanej próbki za pomocą sondy termometru cyfrowego. Badaną próbkę umieszczono w łapie na statywie, a następnie jeden z końców próbki ogrzewano palnikiem, co kilka sekund mierząc temperaturę na przeciwległym jej końcu.

Obserwacje:

Ogrzewanie jednego końca grafitowego pręta powoduje wzrost temperatury przeciwległego końca. Ogrzewanie jednego końca próbki siarki nie powoduje wzrostu temperatury przeciwległego jej końca. Siarka, w miejscu ogrzewania, topi się.

Polecenie 5

R19FD3txB5ZAZ

Źródło: Gromar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Polecenie 5

Zapisz wnioski z przeprowadzonego doświadczenia.

RlYrO399Clsgj

Źródło: Gromar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Dobrego przewodnictwa cieplnego, podobnie jak przewodnictwa elektrycznego, nie możemy uznać za wspólną właściwość wszystkich niemetali. Większość z nich nie przewodzi ciepła. Wyjątek stanowią odmiany alotropowe węgla – diament i grafit.

Polecenie 6

W poniższej tabeli zamieszczono przybliżone wartości temperatur topnienia wybranych niemetali.

**Wartości temperatur topnienia wybranych niemetali**
Nazwa niemetalu	Temperatura topnienia, $^{\circ} C$
siarka	$119$
jod	$114$
krzem	$1417$
fosfor biały	$44$

Indeks górny Źródło: W. Mizerski, Tablice chemiczne, Warszawa 2004, s. 18. Indeks górny koniec

Zamieszczone w powyższej tabeli dane, przedstaw w formie wykresu słupkowego. Na wykresie uporządkuj niemetale zgodnie ze wzrastającymi temperaturami topnienia. Temperatury wyraź w kelwinach.

RagJMFIRO0Lva

Źródło: Gromar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Pamiętaj, że $0^{\circ} C$ to około $273 K$ .

Polecenie 6

Poniżej podano temperatury topnienia wybranych niemetali:

siarka – $119^{\circ} C$ ;
jod – $114^{\circ} C$ ;
krzem – $1417^{\circ} C$ ;
fosfor biały – $44^{\circ} C$ .

RhDdBZB0owozP

Źródło: Gromar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Niemetale charakteryzują się zróżnicowanymi temperaturami topnienia. Również odmiany alotropowe poszczególnych niemetali będą się różniły temperaturami topnienia.

Polecenie 7

Na poniższym wykresie zamieszczono temperatury wrzenia wybranych niemetali.

RlbbRayqGekoJ

W. Mizerski, Tablice chemiczne, Warszawa 2004, s. 18.

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Na kolumnowym wykresie interaktywnym przedstawiono temperatury wrzenia wybranych metali:

siarka – $445^{\circ} C$
fosfor biały – $280^{\circ} C$
krzem – $3280^{\circ} C$
chlor – $− 34^{\circ} C$
brom – $59, 5^{\circ} C$
jod – $185^{\circ} C$

RZv83cr9UrPjy

Łączenie par. Na podstawie analizy danych przedstawionych na wykresie, oceń poprawność poniższych stwierdzeń.. Wszystkie niemetale charakteryzują się zbliżonymi wartościami temperatur wrzenia (różnica temperatur wrzenia pomiędzy dwoma dowolnymi niemetalami nie jest większa niż

500 ° C

).. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz. Temperatura wrzenia bromu jest mniejsza od temperatury wrzenia jodu i jednocześnie większa od temperatury wrzenia chloru.. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz. Najniższą temperaturą wrzenia charakteryzuje się ten z analizowanych niemetali, który w temperaturze pokojowej jest cieczą.. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz. Największymi wartościami temperatury wrzenia spośród badanych niemetali odznaczają się te z nich, które w temperaturze pokojowej są ciałami stałymi.. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz

Źródło: Gromar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Polecenie 8

W poniższej tabeli zamieszczono gęstość wybranych niemetali w temperaturze pokojowej.

Nazwa niemetalu	Gęstość w temperaturze $25^{\circ} C$ $[\frac{kg}{m^{3}}]$
siarka	$2070,0$
fosfor biały	$1820,0$
krzem	$2330,0$
chlor	$3,2$
brom	$3119,0$
jod	$4940,0$

Indeks górny Źródło: W. Mizerski, Tablice chemiczne, Warszawa 2004, s. 18. Indeks górny koniec

R1FEGAeuLdTED

Źródło: Gromar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Niemetale, podobnie jak metale, charakteryzują się różną gęstością i różnymi temperaturami wrzenia. Najniższymi temperaturami wrzenia odznaczają się niemetale występujące w temperaturze pokojowej w stanie gazowym, a więc te o najmniejszej gęstości.

Polecenie 9

Poniżej zamieszczono materiał filmowy, który opisuje niektóre właściwości wybranych niemetali. Zapoznaj się z informacjami zawartymi w tym materiale, a następnie rozwiąż znajdujące się pod nim ćwiczenie.

R7ONG2h3okJLv

Film pt. Właściwości niemetali
Źródło: Weißer_Phosphor, Tomihahndorf, Maksim, Materialscientis licencja CC BY-SA 3.0, dostępny w internecie: https://pl.wikipedia.org, Ben Mills domena publiczna, dostępny w internecie: https://pl.wikipedia.org, Jurii licencja: CC BY-SA 3.0, dostępny w internecie: https://ky.m.wikipedia.org, Matias Molnar licencja: CC BY-SA 3.0, dostępny w internecie: https://fr.wikipedia.org, Sebastian Ritter licencja: CC BY-SA 2.5 dostępny w internecie: https://pl.wikipedia.org, Tomorrow Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

RhjaqJ04Daak8

Źródło: Gromar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

RZr7H51BFA2cd

Źródło: Gromar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Po przeanalizowaniu powyższego materiału, odpowiedź na postawione na początku tego paragrafu pytanie wydaje się oczywista. Trudno jest wyznaczyć jakieś wspólne właściwości, za pomocą których moglibyśmy zdefiniować niemetale.

W temperaturze pokojowej występują głównie w stałym lub gazowym stanie skupienia (wyjątkiem jest ciekły brom) i charakteryzują się różnymi gęstościami oraz temperaturami wrzenia i topnienia. Mają różne barwy i na ogół są pozbawione połysku (wyjątkami są np. jod i grafit – odmiana alotropowa węgla). Zwykle słabo przewodzą ciepło oraz prąd elektryczny (tutaj ponownie jako wyjątek można przedstawić chociażby grafit, a także jod i krzem). Niektóre z niemetali (w przeciwieństwie do metali) mają również charakterystyczny zapach. Jak zatem zdefiniować niemetale?

Do ich określenia najłatwiej będzie użyć definicji metali. Przypomnijmy – metale to pierwiastki chemiczne, które charakteryzują się dobrym przewodnictwem cieplnym i elektrycznym, kowalnością i połyskiem. Jeżeli badana substancja prosta nie posiada którejkolwiek z wymienionych właściwości definicyjnych metali, zaliczana jest do niemetali.

Oznacza to, że niemetale mogą posiadać niektóre cechy (właściwości) metali. Przykładowo, przytaczany już kilkukrotnie grafit, dobrze przewodzi prąd elektryczny oraz ciepło, charakteryzuje się metalicznym połyskiem, ale nie jest kowalny.

iRFeoLaNNN_d5e684

4. Gdzie stosuje się niemetale?

Niemetale, dzięki różnorodnym właściwościom, znalazły wiele zastosowań. Są używane między innymi do produkcji nawozów sztucznych, barwników, leków, środków odkażających, materiałów wybuchowych czy sztucznych ogni. Należące do niemetali gazy szlachetne wykorzystuje się między innymi w technice oświetleniowej do wypełniania neonów. Niemetale, podobnie jak metale, odgrywają znaczącą rolę we właściwym funkcjonowaniu organizmu człowieka, np. fluor bierze udział w procesach tworzenia kości i zębów oraz zapobiega próchnicy.

Polecenie 10

Korzystając z dostępnych źródeł informacji (np. encyklopedii, czasopism naukowych lub internetu), sporządź notatkę, w której wymienisz po kilka zastosowań przynajmniej dziesięciu wybranych niemetali. Notatkę przedstaw w formie mapy myśli, korzystając z poniższego generatora. W tym celu kliknij ikonkę „edytuj”, która znajduje się w prawym górnym rogu pola generatora.

R10bxVX2oQd3B

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Poniżej znajduje się przykładowa mapa myśli. Czy któreś z wymienionych w niej przykładów znalazły się w Twojej odpowiedzi?

Gazy szlachetne – hel, neon, argon i ksenon – występują w niewielkich ilościach w powietrzu. Wykorzystywane są między innymi do napełniania żarówek i neonów, w których, podczas przepływu prądu, po podgrzaniu świecą charakterystycznymi barwami.

R15pLW9YC1rIq

Mapa myśli. Lista elementów: Nazwa kategorii: Zastosowanie niemetaliElementy należące do kategorii Zastosowanie niemetaliNazwa kategorii: wodórElementy należące do kategorii wodórNazwa kategorii: produkcja margarynyNazwa kategorii: synteza amoniakuElementy należące do kategorii synteza amoniakuNazwa kategorii: produkcja nawozów sztucznychKoniec elementów należących do kategorii synteza amoniakuNazwa kategorii: produkcja benzyny syntetycznejNazwa kategorii: paliwo rakietoweElementy należące do kategorii paliwo rakietoweNazwa kategorii: jako mieszanina ciekłego wodoru z ciekłym tlenemKoniec elementów należących do kategorii paliwo rakietoweNazwa kategorii: ogniwa paliwowe w środkach transportuNazwa kategorii: paliwo konwencjonalne (spalane bezpośrednio w silnikach samochodowych)Nazwa kategorii: napełnianie balonów meteorologicznychNazwa kategorii: palniki wodorowo-tlenoweElementy należące do kategorii palniki wodorowo-tlenoweNazwa kategorii: stosowane w naprawach biżuterii i do cięcia metaliKoniec elementów należących do kategorii palniki wodorowo-tlenoweKoniec elementów należących do kategorii wodórNazwa kategorii: helElementy należące do kategorii helNazwa kategorii: jako ciecz używany do chłodzeniaElementy należące do kategorii jako ciecz używany do chłodzeniaNazwa kategorii: reaktorówNazwa kategorii: nadprzewodnikówKoniec elementów należących do kategorii jako ciecz używany do chłodzeniaNazwa kategorii: dawniej: wypełnianie balonów i sterowcówElementy należące do kategorii dawniej: wypełnianie balonów i sterowcówNazwa kategorii: obecnie wypełnianie baloników zabawkowych i balonów meteorologicznychKoniec elementów należących do kategorii dawniej: wypełnianie balonów i sterowcówNazwa kategorii: jeden ze składników mieszaniny stosowanej do oddychania pod wodąElementy należące do kategorii jeden ze składników mieszaniny stosowanej do oddychania pod wodąNazwa kategorii: głównie dla nurków głębinowychKoniec elementów należących do kategorii jeden ze składników mieszaniny stosowanej do oddychania pod wodąNazwa kategorii: wypełnienie lamp jarzeniowych i niektórych termometrówNazwa kategorii: mieszanina tlenu z helem (tzw. powietrze helowe)Elementy należące do kategorii mieszanina tlenu z helem (tzw. powietrze helowe)Nazwa kategorii: mechaniczna wentylacja chorych mających trudności z oddychaniemElementy należące do kategorii mechaniczna wentylacja chorych mających trudności z oddychaniemNazwa kategorii: np. w przypadku zaawansowanej astmyKoniec elementów należących do kategorii mechaniczna wentylacja chorych mających trudności z oddychaniemKoniec elementów należących do kategorii mieszanina tlenu z helem (tzw. powietrze helowe)Koniec elementów należących do kategorii helNazwa kategorii: węgielElementy należące do kategorii węgielNazwa kategorii: diamentElementy należące do kategorii diamentNazwa kategorii: odmiana alotropowa węglaNazwa kategorii: po oszlifowaniu ceniony kamień jubilerski (brylant)Nazwa kategorii: nasadki świdrów górniczychNazwa kategorii: składnik materiałów polerskich (ściernych)Nazwa kategorii: produkcja elementów w aparaturze i przyrządach medycznychElementy należące do kategorii produkcja elementów w aparaturze i przyrządach medycznychNazwa kategorii: np. noże chirurgiczneKoniec elementów należących do kategorii produkcja elementów w aparaturze i przyrządach medycznychKoniec elementów należących do kategorii diamentNazwa kategorii: grafitElementy należące do kategorii grafitNazwa kategorii: odmiana alotropowa węglaNazwa kategorii: materiał do wyrobu elektrodElementy należące do kategorii materiał do wyrobu elektrodNazwa kategorii: np. do spawaniaKoniec elementów należących do kategorii materiał do wyrobu elektrodNazwa kategorii: wkłady do ołówkówNazwa kategorii: ognioodporne tygleNazwa kategorii: składnik smarów (tzw. suche smary)Nazwa kategorii: składnik czarnych farb chroniących np. ołów przed korozjąNazwa kategorii: trzonki kijów golfowychKoniec elementów należących do kategorii grafitNazwa kategorii: węgiel C‑14Elementy należące do kategorii węgiel C‑14Nazwa kategorii: jeden z tzw. izotopów węglaNazwa kategorii: stosowany do datowania wieku przedmiotów w badaniach archeologicznychElementy należące do kategorii stosowany do datowania wieku przedmiotów w badaniach archeologicznychNazwa kategorii: tzw. datowanie radiowęgloweNazwa kategorii: pozwala ustalić wiek zabytku pochodzenia organicznego od 200 do 30 000 lat z dokładnością do 30 latKoniec elementów należących do kategorii stosowany do datowania wieku przedmiotów w badaniach archeologicznychKoniec elementów należących do kategorii węgiel C‑14Nazwa kategorii: węgiel aktywnyElementy należące do kategorii węgiel aktywnyNazwa kategorii: medycynaNazwa kategorii: przemysłElementy należące do kategorii przemysłNazwa kategorii: filtracja i oczyszczanieKoniec elementów należących do kategorii przemysłKoniec elementów należących do kategorii węgiel aktywnyKoniec elementów należących do kategorii węgielNazwa kategorii: azotElementy należące do kategorii azotNazwa kategorii: jako ciecz stanowi chłodziwoElementy należące do kategorii jako ciecz stanowi chłodziwoNazwa kategorii: do przechowywania materiału biologicznego, np. krwiNazwa kategorii: w medycynie do zamrażania kurzajek pochodzenia wirusowegoKoniec elementów należących do kategorii jako ciecz stanowi chłodziwoNazwa kategorii: gaz do pakowania produktów spożywczychNazwa kategorii: związki azotu z innymi pierwiastkamiElementy należące do kategorii związki azotu z innymi pierwiastkamiNazwa kategorii: nawozy sztuczne (głównie tzw. saletry)Nazwa kategorii: materiały wybuchoweNazwa kategorii: leki (np. nitrogliceryna)Koniec elementów należących do kategorii związki azotu z innymi pierwiastkamiKoniec elementów należących do kategorii azotNazwa kategorii: tlenElementy należące do kategorii tlenNazwa kategorii: procesy uzdatniania wody (ozonowanie)Elementy należące do kategorii procesy uzdatniania wody (ozonowanie)Nazwa kategorii: odmiana alotropowa tlenu - ozonKoniec elementów należących do kategorii procesy uzdatniania wody (ozonowanie)Nazwa kategorii: palniki acetylenowo-tlenoweElementy należące do kategorii palniki acetylenowo-tlenoweNazwa kategorii: do cięcia i spawania metaliKoniec elementów należących do kategorii palniki acetylenowo-tlenoweNazwa kategorii: główny składnik tzw. mieszanki oddechowejElementy należące do kategorii główny składnik tzw. mieszanki oddechowejNazwa kategorii: stosowanej w medycynieNazwa kategorii: stosowanej przez nurków podczas nurkowaniaKoniec elementów należących do kategorii główny składnik tzw. mieszanki oddechowejNazwa kategorii: paliwo rakietoweElementy należące do kategorii paliwo rakietoweNazwa kategorii: jako mieszanina ciekłego tlenu z ciekłym wodoremKoniec elementów należących do kategorii paliwo rakietoweKoniec elementów należących do kategorii tlenNazwa kategorii: fluorElementy należące do kategorii fluorNazwa kategorii: w postaci związków chemicznych z innymi pierwiastkamiElementy należące do kategorii w postaci związków chemicznych z innymi pierwiastkamiNazwa kategorii: składnik pasty do zębówNazwa kategorii: tworzywo o nazwie teflonElementy należące do kategorii tworzywo o nazwie teflonNazwa kategorii: do powlekaniaElementy należące do kategorii do powlekaniaNazwa kategorii: patelniNazwa kategorii: tosterówNazwa kategorii: nartKoniec elementów należących do kategorii do powlekaniaNazwa kategorii: produkcja protez stawówNazwa kategorii: produkcja nieprzemakalnej odzieży i obuwiaKoniec elementów należących do kategorii tworzywo o nazwie teflonNazwa kategorii: trawienie szkłaKoniec elementów należących do kategorii w postaci związków chemicznych z innymi pierwiastkamiKoniec elementów należących do kategorii fluorNazwa kategorii: krzemElementy należące do kategorii krzemNazwa kategorii: układy scalone w urządzeniach elektronicznychElementy należące do kategorii układy scalone w urządzeniach elektronicznychNazwa kategorii: w komputerachNazwa kategorii: w odtwarzaczach MP3Koniec elementów należących do kategorii układy scalone w urządzeniach elektronicznychNazwa kategorii: fotoogniwa w bateriach słonecznychNazwa kategorii: składnik stali transformatorowejNazwa kategorii: związek chemiczny krzemu z tlenem (tlenek krzemu(IV))Elementy należące do kategorii związek chemiczny krzemu z tlenem (tlenek krzemu(IV))Nazwa kategorii: produkcja m.inElementy należące do kategorii produkcja m.inNazwa kategorii: szkłaNazwa kategorii: zaprawy murarskiejNazwa kategorii: cementuNazwa kategorii: wyrobów ceramicznychNazwa kategorii: wyrobów jubilerskichElementy należące do kategorii wyrobów jubilerskichNazwa kategorii: opalNazwa kategorii: agatNazwa kategorii: ametystKoniec elementów należących do kategorii wyrobów jubilerskichKoniec elementów należących do kategorii produkcja m.inKoniec elementów należących do kategorii związek chemiczny krzemu z tlenem (tlenek krzemu(IV))Nazwa kategorii: silikażeleElementy należące do kategorii silikażeleNazwa kategorii: do pochłaniania wodyKoniec elementów należących do kategorii silikażeleKoniec elementów należących do kategorii krzemNazwa kategorii: fosforElementy należące do kategorii fosforNazwa kategorii: draska na pudełkach zapałekNazwa kategorii: bomby zapalające i bomby dymne (fosfor biały)Nazwa kategorii: dodatek w stopach – podwyższa ich twardośćNazwa kategorii: w postaci związków chemicznych z innymi pierwiastkamiElementy należące do kategorii w postaci związków chemicznych z innymi pierwiastkamiNazwa kategorii: nawozy sztuczne (np. tzw. superfosfaty)Nazwa kategorii: pestycydyNazwa kategorii: środki zmiękczające wodęNazwa kategorii: proszki do praniaNazwa kategorii: składniki past do zębówNazwa kategorii: składnik produktów spożywczych m.in.Elementy należące do kategorii składnik produktów spożywczych m.in.Nazwa kategorii: napoje typu colaKoniec elementów należących do kategorii składnik produktów spożywczych m.in.Nazwa kategorii: galaretkiKoniec elementów należących do kategorii w postaci związków chemicznych z innymi pierwiastkamiKoniec elementów należących do kategorii fosforNazwa kategorii: siarkaElementy należące do kategorii siarkaNazwa kategorii: składnik mydeł siarkowychNazwa kategorii: składnik prochu strzelniczegoNazwa kategorii: produkcja zapałekNazwa kategorii: środek zwalczający pleśńNazwa kategorii: produkcja gumyElementy należące do kategorii produkcja gumyNazwa kategorii: proces wulkanizacjiKoniec elementów należących do kategorii produkcja gumyNazwa kategorii: w postaci związków chemicznych z innymi pierwiastkamiElementy należące do kategorii w postaci związków chemicznych z innymi pierwiastkamiNazwa kategorii: medycynaElementy należące do kategorii medycynaNazwa kategorii: leczenie chorób skóry (np. świerzbu, grzybicy)Koniec elementów należących do kategorii medycynaNazwa kategorii: produkcja pestycydów i fungicydówNazwa kategorii: nawozy sztuczneNazwa kategorii: barwnikiNazwa kategorii: składnik lekówElementy należące do kategorii składnik lekówNazwa kategorii: np. niektórych antybiotykówKoniec elementów należących do kategorii składnik lekówNazwa kategorii: bielenie papieruKoniec elementów należących do kategorii w postaci związków chemicznych z innymi pierwiastkamiKoniec elementów należących do kategorii siarkaNazwa kategorii: chlorElementy należące do kategorii chlorNazwa kategorii: roztwarzanie drewna w przemyśle papierniczymNazwa kategorii: w postaci związków chemicznych z innymi pierwiastkamiElementy należące do kategorii w postaci związków chemicznych z innymi pierwiastkamiNazwa kategorii: środki dezynfekujące i wybielająceElementy należące do kategorii środki dezynfekujące i wybielająceNazwa kategorii: np. dezynfekcja wody w basenieNazwa kategorii: uzdatnianie wody wodociągowejKoniec elementów należących do kategorii środki dezynfekujące i wybielająceNazwa kategorii: gąbki poliuretanowe (gąbki do mycia naczyń)Nazwa kategorii: produkcja silikonuNazwa kategorii: składnik wykładzin PCWNazwa kategorii: gaz bojowy (fosgen)Nazwa kategorii: fotografiaNazwa kategorii: składnik rozpuszczalnikówNazwa kategorii: składnik wielu lekówElementy należące do kategorii składnik wielu lekówNazwa kategorii: np. przeciwbólowychKoniec elementów należących do kategorii składnik wielu lekówKoniec elementów należących do kategorii w postaci związków chemicznych z innymi pierwiastkamiKoniec elementów należących do kategorii chlorNazwa kategorii: bromElementy należące do kategorii bromNazwa kategorii: ocena stanu wódNazwa kategorii: w postaci związków chemicznych z innymi pierwiastkamiElementy należące do kategorii w postaci związków chemicznych z innymi pierwiastkamiNazwa kategorii: składnikElementy należące do kategorii składnikNazwa kategorii: lekówNazwa kategorii: barwnikówNazwa kategorii: tworzyw sztucznychKoniec elementów należących do kategorii składnikNazwa kategorii: fotografiaNazwa kategorii: zmniejszanie palności materiałówKoniec elementów należących do kategorii w postaci związków chemicznych z innymi pierwiastkamiKoniec elementów należących do kategorii bromNazwa kategorii: jodElementy należące do kategorii jodNazwa kategorii: leczenie i profilaktyka chorób tarczycyNazwa kategorii: metalurgia - do produkcji m.in.Elementy należące do kategorii metalurgia - do produkcji m.in.Nazwa kategorii: chromuNazwa kategorii: kobaltuNazwa kategorii: tytanuKoniec elementów należących do kategorii metalurgia - do produkcji m.in.Nazwa kategorii: alkoholowy roztwór joduElementy należące do kategorii alkoholowy roztwór joduNazwa kategorii: jodynaElementy należące do kategorii jodynaNazwa kategorii: środek dezynfekującyKoniec elementów należących do kategorii jodynaKoniec elementów należących do kategorii alkoholowy roztwór joduNazwa kategorii: w postaci związków chemicznych z innymi pierwiastkamiElementy należące do kategorii w postaci związków chemicznych z innymi pierwiastkamiNazwa kategorii: fotografiaNazwa kategorii: produkcja barwnikówKoniec elementów należących do kategorii w postaci związków chemicznych z innymi pierwiastkamiNazwa kategorii: stosowany w analizie chemicznejElementy należące do kategorii stosowany w analizie chemicznejNazwa kategorii: np. do wykrywania skrobiKoniec elementów należących do kategorii stosowany w analizie chemicznejKoniec elementów należących do kategorii jodKoniec elementów należących do kategorii Zastosowanie niemetali

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Polecenie 10

RjYvjJz0gLlLF

Źródło: Gromar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

$1 .$ Wodór

produkcja margaryny;
synteza amoniaku;
produkcja nawozów sztucznych.

$2 .$ Hel

jako ciecz, używany do chłodzenia reaktorów i nadprzewodników;
wypełnianie baloników zabawkowych i balonów meteorologicznych;
jeden ze składników mieszaniny stosowanej do oddychania pod wodą.

$3 .$ Jod

leczenie i profilaktyka chorób tarczycy;
środek dezynfekujący;
produkcja barwników.

$4 .$ Brom

ocena stanu wód;
składnik leków, barwników i tworzyw sztucznych;
zmniejszanie palności materiałów.

$5 .$ Chlor

roztwarzanie drewna w przemyśle papierniczym;
środki dezynfekujące i wybielające;
składnik rozpuszczalników.

$6 .$ Siarka

składnik mydeł siarkowych;
składnik prochu strzelniczego;
środek zwalczający pleśń.

$7 .$ Fosfor

draska na pudełkach zapałek;
środki zmiękczające wodę;
proszki do prania.

$8 .$ Krzem

fotoogniwa w bateriach słonecznych;
składnik stali transformatorowej;
produkcja między innymi: szkła, zaprawy murarskiej, cementu, wyrobów ceramicznych i jubilerskich.

$9 .$ Fluor

składnik pasty do zębów;
produkcja protez stawów;
produkcja nieprzemakalnej odzieży i obuwia.

$10 .$ Grafit

materiał do wyrobu elektrod;
wkłady do ołówków;
składnik smarów (tak zwane suche smary).

Ciekawostka

Gazy szlachetne – hel, neon, argon, krypton i ksenon – występują w niewielkich ilościach w powietrzu. Wykorzystywane są między innymi do napełniania żarówek i neonów, w których podczas przepływu prądu po podgrzaniu świecą charakterystycznymi barwami.

R1XVEHXcEON9b

Ilustracja przedstawia zdjęcia pięciu lamp jarzeniowych świecących w ciemności. Każda lampa ma inną barwę, a obok niej znajduje się symbol gazu użytego w danej lampie. Napis wykonany jest takim samym kolorem, jaki emituje dana lampa. Od lewej: różowy hel (He), czerwony neon (Ne), fioletowy argon (Ar), niebiesko‑biały krypton (Kr), niebieski ksenon (Xe). — Barwy lamp neonowych wypełnionych helowcami
Źródło: Alchemist-hp, dostępny w internecie: commons.wikimedia.org, licencja: CC BY-SA 3.0.

Gazy szlachetne znajdują także zastosowanie do przechowywania i eksponowania wartościowych, zabytkowych dokumentów – zapobiegają niszczeniu materiałów pod wpływem składników powietrza, głównie tlenu. Przykładowo, oryginał konstytucji i deklaracji niepodległości USA przechowuje się w gablocie wypełnionej helem.

R1Khg73IVBGCv

Ilustracja przedstawia zdjęcie Deklaracji Niepodległości Stanów Zjednoczonych przechowywanej w szczelnie zamkniętej, oszklonej gablocie. Dokument jest oświetlony otaczającymi go paskami diod LED w celu umożliwienia jego łatwego odczytania przez kilka warstw szkła. — Deklaracja niepodległości USA przechowywana w szczelnie zamkniętym pojemniku z helem
Źródło: sujohndas, dostępny w internecie: www.flickr.com, domena publiczna.

iRFeoLaNNN_d5e740

Podsumowanie

Pierwiastki chemiczne dzielimy na metale i niemetale.
Niemetale znajdują się w prawej części układu okresowego. Wyjątek stanowi wodór, który znajduje się po lewej jego stronie.
Niemetale nie mają wspólnych właściwości, za pomocą których można je zdefiniować:
- występują we wszystkich stanach skupienia;
- mają różne barwy;
- mogą mieć charakterystyczne zapachy;
- mają różny zakres temperatur wrzenia i topnienia;
- zazwyczaj są złymi przewodnikami prądu elektrycznego oraz złymi przewodnikami ciepła
  - węgiel w postaci grafitu i grafenu oraz fosfor czarny, mimo że są niemetalami, przewodzą prąd elektryczny oraz ciepło;
  - diament przewodzi ciepło;
- w większości, w temperaturze pokojowej, występują w stałym stanie skupienia.

Praca domowa

Polecenie 11.1

Przedstaw w formie tabeli porównanie właściwości metali i niemetali. Skorzystaj z treści zawartych w niniejszym materiale oraz w lekcji dotyczącej metali, a także z dostępnych źródeł informacji (np. internetu).

R10sKEWdnCRj2

Źródło: Gromar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Przedstaw w formie notatki porównanie właściwości metali i niemetali. Skorzystaj z treści zawartych w niniejszym materiale oraz w lekcji dotyczącej metali, a także z dostępnych źródeł informacji (np. Internetu).

Rxk7NenduCmNS

Źródło: Gromar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Polecenie 11.2

Korzystając z dostępnych źródeł informacji (np. encyklopedii, czasopism naukowych i medycznych lub Internetu), opisz krótko skutki niedoboru wybranych sześciu niemetali w organizmie. Swoją notatkę możesz przedstawić w formie mapy myśli. Skorzystaj z poniższego generatora, klikając przycisk „edytuj”, który znajduje się w prawym górnym rogu pola generatora.

RDtekWnLz1ArC

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Poniżej znajduje się przykładowa mapa myśli. Czy któreś z zamieszczonych w niej przykładów znalazły się w Twojej odpowiedzi?

Rw8WPYFSfsR57

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Polecenie 11.2

Korzystając z dostępnych źródeł informacji (np. encyklopedii, czasopism naukowych i medycznych lub internetu), opisz krótko skutki niedoboru wybranych sześciu niemetali w organizmie.

R1YXhrZkljAs2

Źródło: Gromar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

$1 .$ Niedobór azotu może powodować:

zahamowanie wzrostu u dzieci;
stłuszczenie wątroby;
brak apetytu;
wychudzenie, zanik mięśni.

$2 .$ Niedobór fosforu może powodować:

problemy z oddychaniem;
zaburzenia rozwoju kości, łamliwość kości;
bóle mięśni;
zaburzenia funkcjonowania układu nerwowego.

$3 .$ Niedobór siarki może powodować:

słabą kondycję włosów i paznokci.

$4 .$ Niedobór chloru może powodować:

problemy z oddychaniem;
zaburzenia trawienia.

$5 .$ Niedobór fluoru może powodować:

łamliwość kości;
próchnicę zębów.

$6 .$ Niedobór jodu może powodować:

choroby tarczycy, np. powstawanie wola;
zmęczenie;
suchość skóry.

Dla zainteresowanych

Polecenie 11.3

Przeprowadź wywiad, np. z lekarzem lub dietetykiem, na temat niedoboru niemetali w organizmie. Relacją z wywiadu podziel się na forum klasy.

Polecenie 11.4

W najbliższym Ci otoczeniu odszukaj „ślady” zastosowania niemetali. Zrób zdjęcia. Stwórz mini album fotograficzny, w którym opiszesz sfotografowane zastosowania niemetali.

W najbliższym Ci otoczeniu odszukaj „ślady” zastosowania niemetali. Stwórz notatkę, w której opiszesz zastosowania wybranych niemetali.

iRFeoLaNNN_d5e895

Słownik

alotropia

(gr. állos „obcy, inny”, trópos „sposób, postać”) występowanie tego samego pierwiastka chemicznego w dwóch lub więcej odmianach, różniących się budową krystaliczną (sposobem połączenia atomów w strukturze krystalicznej) lub liczbą atomów pierwiastka w cząsteczkach; do niemetali występujących w różnych odmianach alotropowych należą między innymi węgiel (grafit, diament, fulereny, grafen), fosfor (fosfor czerwony, fosfor biały, fosfor czarny) oraz tlen (ditlen, ozon, tetratlen)

makroelementy

pierwiastki chemiczne niezbędne do życia i prawidłowego funkcjonowania organizmu, występujące w organizmie w ilościach od $0, 01 %$ jego suchej masy; makroelementami wśród niemetali są m.in.: węgiel, tlen, azot, wodór oraz siarka

mikroelementy

pierwiastki chemiczne niezbędne do życia i prawidłowego funkcjonowania organizmu, występujące w organizmie w bardzo małych (śladowych) ilościach; mikroelementami wśród niemetali są m.in.: bor, jod, fluor

niemetale

pierwiastki chemiczne, które w odróżnieniu od metali źle przewodzą prąd elektryczny (z wyjątkiem grafitu, grafenu i fosforu czarnego) i ciepło (z wyjątkiem diamentu, grafitu i fosforu czarnego); w stanie stałym są na ogół kruche, bez metalicznego połysku (z wyjątkiem jodu, krzemu, grafitu); w uproszczeniu – pierwiastki chemiczne, które nie posiadają jednocześnie wszystkich czterech cech (właściwości) definicyjnych metali: dobrego przewodnictwa prądu i ciepła, połysku metalicznego i kowalności; brak którejkolwiek z wymienionych (czterech) właściwości pozwala na zaklasyfikowanie badanej substancji prostej do niemetali

nutrienty

inaczej: biopierwiastki, pierwiastki, biogenne; pierwiastki chemiczne niezbędne do życia i prawidłowego funkcjonowania organizmu; wśród nutrientów wyróżnia się mikroelementy i makroelementy

związek chemiczny

substancja złożona, składająca się z przynajmniej dwóch różnych, trwale ze sobą połączonych pierwiastków chemicznych; pierwiastki te występują w danym związku chemicznym w ściśle określonych proporcjach; związek chemiczny ma inne właściwości fizykochemiczne niż poszczególne pierwiastki, z których został utworzony

iRFeoLaNNN_d5e937

Ćwiczenia

Pokaż ćwiczenia:

Ćwiczenie 1

R1HkZHbwEjNOG

Uzupełnij puste miejsca, wybierając brakujące elementy z listy w taki sposób, by całość tworzyła poprawne zdania.

jodu, srebrzystobiałą, siarki, tlen, węgiel, siarki, taką samą, jodu, diamentu, azot, diamentu, srebrzystoszarą, różną, wodór, grafitu, krzemu

Niemetale tworzą prawą części układu okresowego, wyjątek stanowi .................................. , który znajduje się w I grupie. Charakterystyka niemetali:
− w temperaturze pokojowej występują we wszystkich stanach skupienia,
– mają .................................. barwę,
– nie przewodzą ciepła (z wyjątkiem fosforu czarnego, grafitu i .................................. ),
– nie przewodzą prądu (z wyjątkiem .................................. i fosforu czarnego).

Źródło: Gromar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

RquYrUl6QzCIe11

Ćwiczenie 2

Źródło: dostępny w internecie: www.flickr.com, licencja: CC BY 2.0, Shaun Fisher, www.flickr.com, licencja: CC BY 2.0, Dierk Scheafer, www.flickr.com, licencja: CC BY 2.0, Mauren Veras, www.epodreczniki.pl, CC BY 3.0, www.flickr.com, licencja: CC BY 2.0, www.pixabay.com, kropekk_pl, domena publiczna, www.pexels.com, pixabay, domena publiczna, licencja: CC BY-SA 3.0.

RVpFUUxyvAQBs1

Ćwiczenie 2

Źródło: Gromar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Ćwiczenie 3

Na pojemniku, w którym przechowywany jest brom, można znaleźć następujące piktogramy:

R15d3vozRSA2s

Grafika zawiera trzy piktogramy wskazujące na rodzaj zagrożenia związany ze stosowanej wybranej substancji chemicznej. Mają one postać rombu z czerwoną krawędzią i białym tle, wewnątrz którego umieszczony jest czarny symbol. Pierwszy piktogram przedstawia czaszkę ze skrzyżowanymi piszczelami. Drugi piktogram przedstawia dwie probówki, z których wylewana jest ciecz na powierzchnię metalu i ludzką dłoń. W obu powierzchniach powstają dziury. Trzeci piktogram przedstawia martwą rybę leżącą przed zbiornikiem wodnym obok bezlistnego drzewa. — Źródło: dostępny w internecie: commons.wikimedia.org, domena publiczna.

Spośród podanych poniżej zagrożeń, wybierz i zaznacz te, które wynikają bezpośrednio z zamieszczonych piktogramów i które należy uwzględnić w laboratorium chemicznym podczas pracy z bromem.

Spośród podanych poniżej zagrożeń, wybierz i zaznacz te, które należy uwzględnić w laboratorium chemicznym podczas pracy z bromem.

R1X521q5maewD

Źródło: Gromar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

R7NQl4v2L9pqf1

Ćwiczenie 4

Źródło: Gromar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Ćwiczenie 5

RRxsbH0aF5Wqb

Określ cechy wymienionych niemetali, wybierając je z rozwijanej listy.

szaroczarna, Br, szaroczarna, srebrzystobiała, ciekły, srebrzystoróżowa (łososiowa), gazowy, stały, żółta, ciekły, brązowa, biała, brązowa, pomarańczowożółta, żółta, pomarańczowożółta, brązowa, szaroczarna, granatowa, C, granatowa, granatowa, stały, Cl, granatowa, I, S, Br, szaroczarna, Cl, brązowa, srebrzystoróżowa (łososiowa), ciekły, szaroczarna, gazowy, biała, Cl, Cl, Br, S, Cl, S, srebrzystoróżowa (łososiowa), C, gazowy, żółta, C, srebrzystobiała, ciekły, biała, żółta, srebrzystoróżowa (łososiowa), brązowa, stały, S, C, ciemnobrunatna, srebrzystobiała, pomarańczowożółta, srebrzystobiała, pomarańczowożółta, gazowy, S, C, zielonożółta, I, stały, Br, gazowy, srebrzystobiała, srebrzystoróżowa (łososiowa), granatowa, żółta, I, Br, stały, I, ciekły, pomarańczowożółta, I

węgiel (grafit) – stan skupienia .............................................................., barwa .............................................................., symbol ..............................................................
brom – stan skupienia .............................................................., barwa .............................................................., symbol ..............................................................
chlor – stan skupienia .............................................................., barwa .............................................................., symbol ..............................................................
siarka – stan skupienia .............................................................., barwa .............................................................., symbol ..............................................................
jod – stan skupienia .............................................................., barwa .............................................................., symbol ..............................................................

Źródło: Gromar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Ćwiczenie 6

R1QDRs0IFFVOb

Zaznacz odpowiednie pola obok podanych zdań, wskazując, czy są one prawdziwe, czy fałszywe.

	Prawda	Fałsz
Brom to jedyny niemetal, który w temperaturze pokojowej występuje w stanie ciekłym.	□	□
Do niemetali zaliczamy węgiel i siarkę.	□	□
Niemetale występują w warunkach normalnych tylko w dwóch stanach skupienia – jako ciała stałe lub gazy.	□	□
Niemetale nie przewodzą prądu elektrycznego.	□	□

Źródło: Gromar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

REuRbsOIweoKY3

Ćwiczenie 7

Źródło: Gromar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Ćwiczenie 8

RS2w0wfxBwmjq3

Poniżej zapisano w języku angielskim nazwy wybranych pierwiastków chemicznych i odpowiednich odmian alotropowych. Do każdego z pierwiastków (lub wskazanej odmiany alotropowej) dopasuj odpowiadające mu właściwości. Do jednej z nazw możesz przyporządkować kilka właściwości. iodine Możliwe odpowiedzi: 1. an allotropic type of carbon that does not conduct electricity, 2. yellow-green gas, 3. yellow solid with a characteristic odor, 4. dark brown liquid, 5. it sublimes to form purple vapors, 6. black tarry solid, 7. gray solid with a metallic sheen, 8. an allotropic type of carbon that conducts electricity diamond Możliwe odpowiedzi: 1. an allotropic type of carbon that does not conduct electricity, 2. yellow-green gas, 3. yellow solid with a characteristic odor, 4. dark brown liquid, 5. it sublimes to form purple vapors, 6. black tarry solid, 7. gray solid with a metallic sheen, 8. an allotropic type of carbon that conducts electricity graphite Możliwe odpowiedzi: 1. an allotropic type of carbon that does not conduct electricity, 2. yellow-green gas, 3. yellow solid with a characteristic odor, 4. dark brown liquid, 5. it sublimes to form purple vapors, 6. black tarry solid, 7. gray solid with a metallic sheen, 8. an allotropic type of carbon that conducts electricity chlorine Możliwe odpowiedzi: 1. an allotropic type of carbon that does not conduct electricity, 2. yellow-green gas, 3. yellow solid with a characteristic odor, 4. dark brown liquid, 5. it sublimes to form purple vapors, 6. black tarry solid, 7. gray solid with a metallic sheen, 8. an allotropic type of carbon that conducts electricity bromine Możliwe odpowiedzi: 1. an allotropic type of carbon that does not conduct electricity, 2. yellow-green gas, 3. yellow solid with a characteristic odor, 4. dark brown liquid, 5. it sublimes to form purple vapors, 6. black tarry solid, 7. gray solid with a metallic sheen, 8. an allotropic type of carbon that conducts electricity sulphur Możliwe odpowiedzi: 1. an allotropic type of carbon that does not conduct electricity, 2. yellow-green gas, 3. yellow solid with a characteristic odor, 4. dark brown liquid, 5. it sublimes to form purple vapors, 6. black tarry solid, 7. gray solid with a metallic sheen, 8. an allotropic type of carbon that conducts electricity

Źródło: Gromar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Glossary

iodine

RQiuouUP0F4nl

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/b/PMxsoFiY9

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Nagranie dźwiękowe

jod

sulphur

RUIgWfdecKaoN

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/b/PMxsoFiY9

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Nagranie dźwiękowe

siarka

characteristic odor

RDRJUTZa4KI3P

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/b/PMxsoFiY9

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Nagranie dźwiękowe

charakterystyczny zapach

solid

ReXEERy0Yl7z6

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/b/PMxsoFiY9

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Nagranie dźwiękowe

ciało stałe

sublimate

R18KNwEaUG0so

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/b/PMxsoFiY9

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Nagranie dźwiękowe

sublimować

tarry

RwoowxMtUX5Pk

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/b/PMxsoFiY9

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Nagranie dźwiękowe

smolisty

metallic sheen

RoRSizcgSaekF

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/b/PMxsoFiY9

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Nagranie dźwiękowe

metaliczny połysk

carbon

R1eyzpLMbVBs1

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/b/PMxsoFiY9

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Nagranie dźwiękowe

węgiel

diamond

R1SDG4Bd4Etn5

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/b/PMxsoFiY9

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Nagranie dźwiękowe

diament

graphite

RHkwXEXLoTlSX

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/b/PMxsoFiY9

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Nagranie dźwiękowe

grafit

liquid

RciQXMFWc87HD

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/b/PMxsoFiY9

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Nagranie dźwiękowe

ciecz

bromine

R1G6tFbaNz9So

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/b/PMxsoFiY9

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Nagranie dźwiękowe

brom

chlorine

RmwNF6OhD9Ch8

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/b/PMxsoFiY9

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Nagranie dźwiękowe

chlor

Bibliografia

Encyklopedia PWN.

Pazdro K. M., Chemia. Pierwiastki i związki nieorganiczne, Warszawa 2012.

Łasiński D., Sporny Ł., Strutyńska D., Wróblewski P., Chemia. Podręcznik dla klasy siódmej szkoły podstawowej, Kielce 2020.

bg‑gray3

Notatnik

RvMtz0lNbGYGO

Źródło: Gromar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.