Nowa epoka: odrodzenie

Rozdział 1 
Epoki historyczne

Ania sprawdza wiedzę Tomka z epok. Wykazuje on się sporą wiedzą dotyczącą starożytności. Zna nie tylko starożytne cywilizacje i rodzaje pisma, jakimi się posługiwały, ale również najważniejsze wydarzenia z dziejów starożytnego Rzymu.

— Aniu, znajdziesz dla mnie chwilę?
— Zależy jak długa to chwila i do czego jestem ci potrzebna.
— Mam nadzieję, że krótka. A chciałbym tylko byś podzieliła się ze mną swoją wiedzą.
— No dobrze. Czego dusza pragnie.
— Chciałbym, abyś sprawdziła moją wiedzę i opowiedziała mi trochę o epokach historycznych, bo niedługo mamy mieć lekcję powtórzeniową i chciałbym zdobyć jakąś dobrą ocenę.
— Ha! W takim razie do dzieła braciszku. Siadaj i możemy zaczynać.
— W takim razie zacznijmy. Jaka była pierwsza epoka i co możesz mi o niej powiedzieć?
— Na samym początku to była prehistoria, ale nie zaliczamy jej do epok historycznych, a po niej nastąpiła starożytność i od niej zacznijmy powtórkę.
— Dobrze – starożytność. Ale czy wiesz, jakie wydarzenie oddziela prehistorię od starożytności?
— Wynalezienie koła? Założenie pierwszych miast?
— Blisko, blisko… jest to wynalazek pisma, który miał miejsce około 4000 lat przed naszą erą. Był to przełom, który wpłynął na rozwój pierwszych państw‑miast i związanych z nimi cywilizacji. Oczywiście nie było to pismo, które znamy dzisiaj, bo takie – pismo alfabetyczne – to dopiero 3 tysiące lat później stworzyli Fenicjanie, a od nich przejęli je Grecy. Umożliwiało ono zapisanie każdego usłyszanego słowa. Następnie od Greków alfabet przejęli Rzymianie, którzy go udoskonalili i tak stał się on podstawą większości europejskich języków.
— To akurat pamiętam z lekcji. Na przestrzeni tysiącleci pismo zmieniało się i przybierało różną formę w zależności od cywilizacji, jaka je tworzyła.
— Brawo. Poruszyłeś przy okazji jedno z najważniejszych zagadnień starożytności – narodziny pierwszych cywilizacji. Jakie znasz starożytne cywilizacje i rodzaje pisma, jakimi się tam posługiwano?
— A to akurat jest łatwe. Starożytne cywilizacje powstały w dorzeczach wielkich rzek, np. takich jak Tygrys i Eufrat czy Nil. Zaliczyć możemy do nich – Sumer, Babilon i Asyrię – posługiwały się one pismem klinowym. Później mieliśmy starożytny Egipt z pismem obrazkowym, czyli słynnymi hieroglifami i w końcu pismo alfabetyczne, takie jak w Grecji czy Rzymie.
— Super, jestem pod wrażeniem Twojej wiedzy! Oprócz tych, które wymieniłeś, do pierwszych cywilizacji zaliczamy jeszcze te powstałe w dorzeczach Indusu, Gangesu i Żółtej Rzeki.
— A potem mieliśmy starożytną grekę i język łaciński, z którego alfabet jest najbardziej rozpowszechniony na świecie.
— Dobrze mądralo. To jeśli tyle wiesz o starożytności, więc jaka data i wydarzenie są uznawane za jej kres?
— Prościzna! Upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego w 476 roku, ale wcześniej, bo w 395 roku cesarstwo zostało podzielone na część zachodnią ze stolicą w Rzymie i wschodnią w Konstantynopolu.
— Świetnie. Teraz to mi naprawdę zaimponowałeś. Po upadku Rzymu jego przewodnią rolę przejęło Cesarstwo Bizantyjskie – bo do połowy IV wieku Konstantynopol nosił nazwę BizancjumBizancjumBizancjum, kontynuowało ono tradycję Imperium Romanum. Tak oto zaczęła się epoka zwana średniowieczem, którą jeden z najwybitniejszych polskich badaczy – profesor Stefan Swieżawski określał jako dominujący czas Kościoła katolickiego, który wpływał na wszystkie dziedziny życia, równocześnie tworząc poczucie ponadnarodowej więzi opartej na wspólnocie wiary. A czy wiesz, kiedy się ono zakończyło i ile trwało?
— Mniej więcej tak.
— A tak bardziej mniej czy więcej? Mogę ci podpowiedzieć, że było ono kilkakrotnie krótsze niż antyk.
— No dobra, nie wiem dokładnie, ale będę strzelał. Trwało jakoś… 1000 lat i jego koniec przypada na XV wiek.
— Tomku, Ty dzisiaj to mnie naprawdę zadziwiasz! Dokładnie tak! Trwało około 1000 lat i za jego koniec przyjmuje się upadek Konstantynopola w 1453 roku lub „odkrycie Ameryki” przez Kolumba w 1492 roku. A teraz zróbmy sobie krótką przerwę. Obiad już czeka.

Rozdział 2 
RenesansRenesansRenesans, czyli odrodzenie

Ania wyjaśnia Tomkowi, jakie poglądy były głoszone przez renesansowych myślicieli, humanistów, i czym charakteryzowała się „nowa epoka”. Na podstawie tekstów Tomasza à Kempis i Giannozzo Manettiego pokazuje bratu różnice między poglądami w średniowieczu i renesansie.

— To jak kontynuujemy powtórkę?
— Tak, możemy zaczynać. Skończyliśmy na średniowieczu i wydarzeniach, które uważa się za jego koniec – wyprawie Kolumba i upadku Konstantynopola. Po nim następuje kolejna epoka, chyba odrodzenie, ale nie jestem pewien.
— Dokładnie – odrodzenie, inaczej zwane renesansem, od łacińskiego słowa renascire, czyli odrodzić się, zostało zapoczątkowane we Włoszech w XV wieku, choć wielu badaczy uważa, że pierwsze oznaki zmiany myślenia były widoczne tam już wcześniej. Przyjmuje się jednak, że początek renesansu pokrywa się z końcem średniowiecza i symbolicznymi wydarzeniami, o których przed chwilą wspomniałeś. Samą nazwę dla nowej epoki nadano jednak dopiero w XIX wieku. A w ogóle czy z czymś kojarzy ci się słowo renesans?
— Hmm... Nie wiem czy dobrze, ale jakoś pasuje mi do słowa rekonstrukcja czy angielskiego replay.
— Super! Przełom kulturalny, nazwany renesansem miał właśnie podkreślać powrót do sztuki antycznej i jej najdoskonalszych wzorców. Twoje skojarzenie jest więc trafne. Sam kierunek został zainicjowany w Italii i wynikało to z prostej przyczyny – były to jedne z najlepiej rozwiniętych społecznie, gospodarczo i kulturowo terenów w Europie oraz…. mieli pod dostatkiem wiele dzieł antycznych.
— To jeśli mówisz, że był to powrót do starożytności, to pewnie wiele z niej czerpał i kopiował.
— Można tak powiedzieć. Bo powrót do antyku był widoczny nie tylko w rzeźbach i obrazach, ale myśleniu i nauce. Prądem umysłowym, który kształtował epokę renesansu byłhumanizmHumanizmhumanizm. Rozumiano go jako odrodzenie zainteresowania studiami nad kulturą grecką i rzymską, poznawanie dorobku minionych czasów i wyciąganie z wiedzy praktycznych wniosków. Bardzo ważny był również kult człowieka i zmiana stosunku do religii i Kościoła. Ale nie jak się powszechnie sądzi odejście od niego. Humaniści nie odwracali się od Boga i religii, uważali że ich nauka powinna prowadzić do moralnej odnowy chrześcijan. Dostrzegali w Kościele katolickim wiele wypaczeń i błędów, z którymi należało walczyć. Jeden z najwybitniejszych przedstawicieli epoki Erazm z Rotterdamu otwarcie krytykował zepsucie moralne, korupcję duchownych czy handel relikwiami. Zresztą co ja ci będę mówiła – posłuchaj teraz dwóch tekstów, które świetnie pokazują różnice między średniowiecznym a renesansowym myśleniem.

„Zawsze pozostanie małym i pełzającym po ziemi ten, kto sądzi, że może istnieć coś wielkiego poza Jedynym, Niezmierzonym, Wiecznym Bogiem. Wszystko, co nie jest Bogiem, jest niczym i za nic trzeba je uważać. Zachodzi wielka różnica pomiędzy mądrością człowieka pobożnego i oświeconego przez Boga a wiedzą uczonego zdobytą z książek. Daleko doskonalsza jest umiejętność mająca źródło w natchnieniu Bożym niż ta, którą się zdobywa mozolnie pracą umysłu ludzkiego.”

„Cóż powiemy o subtelnym i przenikliwym umyśle człowieka będącego istotą tak piękną i kształtną? Jest on czymś tak potężnym, że wszystko to, co powstało na świecie po pierwszym i jeszcze niedostatecznie wykończonym stworzeniu świata, wydaje się przez nas wynalezione, uczynione i wykończone dzięki niezwykłej, twórczej potędze umysłu ludzkiego. Nasze bowiem, to znaczy ludzkie, bo uczynione przez człowieka, są te wszystkie dzieła, które widzimy, wszystkie domy, wszystkie osiedla i miasta, wszystkie budowle, które są tak liczne, tak wielkie i tak wspaniałe, że powinny być uważane za dzieła raczej aniołów niż ludzi.”

— Zgadniesz, który z tekstów odnosi się do średniowiecza, a który uważa się za jeden z manifestów renesansu?
— Pierwszy na pewno jest średniowiecznym, bo jego głównym tematem jest Bóg i jego wielkość, a to w tamtych czasach było na pierwszym miejscu. W takim razie drugi musi być manifestem renesansu, jak sama go określiłaś.
— Dobrze wywnioskowałeś. Pierwszy tekst to fragment rozprawy Tomasza à Kempis, O naśladowaniu Chrystusa, jednego z największych dzieł ascezy chrześcijańskiej. Drugi natomiast Giannozzo Manettiego, O godności i wspaniałości człowieka. Co ciekawe, oba teksty pochodzą mniej więcej z tego samego okresu, z XV wieku.

Rozdział 3 
Sztuka średniowieczna i sztuka renesansu

Ania nadal sprawdza wiedzę brata. Tym razem rozmawiają o cechach i przykładach sztuki średniowiecznej i renesansowej. Wymieniają przy tym motywy, wybranych twórców oraz ich dzieła.

— I jak Tomku, znasz już różnice między średniowieczem i renesansem? Czy dalej lecimy z powtórką?
— Znać to znam, ale chętnie jeszcze bym powtórzył. Szczególnie kulturę i sztukę obu epok, bo jeszcze trochę mi się myli.
— Okej, to na początek średniowiecze. Co mi o nim możesz jeszcze powiedzieć?
— Hmm… mówiliśmy już, że w bardzo ważną rolę odgrywał w nim Kościół katolicki i Bóg. Powiedziałbym, że nawet najważniejszą i Bóg był zawsze w centrum.
— Nazywa się to fachowo teocentryzmTeocentryzmteocentryzm – pogląd, który uważa, że Bóg jest przyczyną i celem wszystkiego, co dzieje się na świecie, a jego obecność jest wszędzie i działa na każdego.
— Kolejną cechą to była anonimowość, bo artyści tworzyli na chwałę bożą i nie podpisywali swoich dzieł oraz uniwersalizm średniowiecza, dzięki wspólnej, jednej religii oraz powszechnej łacinie.
— Bardzo dobrze. Anonimowość wiązała się właśnie z filozofią teocentryzmu i tak jak powiedziałeś prawie wszystkie przejawy ludzkiej twórczości artystycznej miały na celu głoszenie potęgi Boga. Co do języka łacińskiego to musisz pamiętać, że był to język Kościoła oraz dyplomacji, bo większość ludzi nie potrafiła czytać ani pisać. Artyści oraz Kościół musieli trafiać do nich w inny sposób, wiesz jaki?
— No jeśli ktoś nie potrafi czytać ani pisać, to pozostaje mu tylko słuchanie lub obserwowanie.
— I znowu masz rację, przykładem takiego przekazu była Biblia Pauperum, czyli Biblia ubogich, przedstawiająca obrazy ze Starego i Nowego Testamentu. Ponadto w kulturze średniowiecznej bardzo ważny był motyw marności życia i śmierci – słynne memento mori – pamiętaj o śmierci.
— A co ze sztuką renesansu?
— O humanizmie i cechach epoki już rozmawialiśmy. Kultura i sztuka podobnie jak filozofowie i pisarze też nawiązywała do antyku. Wzorcami piękna były dzieła starożytnych twórców z idealnymi proporcjami ciała i panującą harmonią. Artyści ukazywali człowieka w sposób bardzo realistyczny z najdrobniejszymi szczegółami, wykazując się znajomością anatomii. Stosowali oni również całą gamę kolorów, by jak najbardziej oddać realność swoich obrazów. Tutaj znamy już twórców. Do najwybitniejszych zaliczamy Leonarda da Vinci, Rafaela Santi, Michała Anioła czy Albrechta Dürera.
— Albrechta Dürera, wybitnego niemieckiego grafika. Artystów tego okresu znamy bardzo dobrze, tak jak ich dzieła. Warto dodać do tego, o czym mówiłeś, że większość z nich tworzyła dzięki wsparciu i opiece wpływowych i bogatych miłośników sztuki, zwanychmecenasamiMecenatmecenasami. Nawet Leonardo da Vinci, geniusz epoki, autor Człowieka witruwiańskiego, obrazu Mona Lisa i fresku Ostatnia wieczerza prawdziwy człowiek renesansuCzłowiek renesansuczłowiek renesansu, musiał strać się o posadę i zachwalać swoje umiejętności w takim ówczesnym CV.
— No dobra, myślę, że wystarczy już tej wiedzy. Powiem ci jedno, mistrzu – na pewno nie musisz obawiać się powtórki z epok, bo sporo umiesz i z pewnością sobie poradzisz!