Na ilustracji fragment arrasu z kolekcji króla Zygmunta Augusta pt.: Szczęśliwość rajska. Widać pawia ze złożonym ogonem na tle zieleni: traw, krzaków jagód i poziomek. W tle widać nogi dwojga ludzi.
Renesans na ziemiach polskich
Jerzy Liban (1464‑1546), urodzony w Legnicy, jak wielu Ślązaków przełomu XV i XVI w., ścieżkę swojego rozwoju realizował w Polsce. Związany był zwłaszcza z Uniwersytetem Jagiellońskim, gdzie wykładał, a nawet był jego rektorem. Był humanistą, propagował antyk, zajmował się też komponowaniem muzyki. Popularny stał się po 1945 r., dzięki chętnie wykorzystywanym propagandowo związkom ziem zachodnich z kulturą polską.
W rzeczywistości Liban nazywał się Georg WeihrauchgeorgGeorg Weihrauch, co na język polski można przetłumaczyć: 'Jerzy Kadzidło'. Jednak zgodnie z renesansową modą na antyk, przetłumaczył swoje nazwisko na greckie 'libanos', stąd Liban.
georg
Georg Weihrauch [czyt. gejorg wajhrah]
sch
Schawrtzerdt [czyt. szortzert]
Polecenie 1
Podobnie jak Liban, swoje nazwiska zmieniło wielu humanistów, np. znany niemiecki reformator religijny Filip Melanchton nazywał się w rzeczywistości SchawrtzerdtschSchawrtzerdt, a działający w Polsce Filip Buonaccorsi znany jest pod nazwiskiem Kallimach.
Wyjaśnij, dlaczego w okresie renesansu tak chętnie 'antykizowano', czyli upodobniano nazwiska i nazwy do antycznego brzmienia.
R3XLBjInkbr5k
Renesansowi humaniści wzorowali się na kulturze antyku, byli nim zachwyceni, dlatego chętnie upodabniali nazwiska i nazwy do antycznego brzmienia.
Polecenie 2
Spróbuj na podstawie słownika łacińskiego 'antykizować' imię i nazwisko swoje lub znanych ci osób. Dla wyjaśnienia etymologii (czyli pierwotnego znaczenia) swojego nazwiska sięgnij do słowników (np. Kazimierz Rymut, Nazwiska Polaków. Słownik historyczno‑etymologiczny, Kraków 1999) i stron internetowych.
R17K064eisUMV
Kiedy to było?
R1P8Za9iNcy3t
RdZ7q56aCTL8Q
tMP3F07Bbc_0000000Z
Włoskie wzorce nad Wisłą – dwór królewski jako mecenas
R1UWB98YFxm9d1
Pierwszych włoskich architektów sprowadzono do Polski prawdopodobnie z Węgier, gdzie wpływy płynące bezpośrednio z Półwyspu Apenińskiego były szczególnie silne.
Na dworze Macieja Korwina artyści z Włoch pojawili się za sprawą jego małżeństwa z włoską księżniczką Beatrycze Aragońską. Objęcie tronu węgierskiego przez Władysława Jagiellończyka i jego krótkie małżeństwo z wdową po Korwinie spowodowały, że na dworze budziańskim z nową sztuką zetknął się najmłodszy brat króla, Zygmunt - późniejszy król Polski. Jego zafascynowanie kulturą włoską musiało być duże, skoro wkrótce do Krakowa sprowadził dwóch artystów: najpierw Franciszka Florentczyka, a kilka lat później Bartłomieja Berecciego.
ROffvISM5VQ9v
To z inicjatywy króla Zygmunta Starego zaczęto przebudowywać w nowym, 'włoskim stylu' pałac królewski na Wawelu, zniszczony w pożarze w 1499 roku. W latach 1519‑1531 powstało mauzoleum grobowe ostatnich Jagiellonów - 'Kaplica Zygmuntowska' - uznawane za jedno z lepszych naśladownictw architektury florenckiej na północ od Alp. Oprócz Bartłomieja Berecciego przy jego tworzeniu działali wybitni rzeźbiarze: Jan Maria Padovano oraz Santi Gucci. Budowla ma plan centralny z kopułą zwieńczoną latarnią. Zastosowano tu bardzo szeroką gamę detali opartych na wzorach antycznych.
RyBY4jmjo9c4q
RomakHCKVJ5wN
Ćwiczenie 1
RSw5GleUvTIhw1
Ćwiczenie 2
R1WB9MQZbjYD01
Ćwiczenie 3
R1LClIVbggyzR1
zadanie interaktywne
zadanie interaktywne
Do nazw przyporządkuj po jednym z wyrażeń.
XVI w., 1519-1531, rodzaj stropu, Bartłomiej Berecci
renesans w Polsce
kopuła
Kaplica Zygmuntowska
okres budowy Kaplicy Zygmuntowskiej
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
tMP3F07Bbc_00000021
Polacy nie próżnują i naśladują
Artyści z Włoch znaleźli naśladowców pośród Polaków. Szczególnie popularne było budowanie kaplic grobowych przez najzamożniejsze rody magnackie oraz upamiętnianie zmarłych okazałymi marmurowymi nagrobkami. Na tym polu zasłynął Jan Michałowicz z Urzędowa, który upowszechnił typ przyściennego nagrobka z leżącą w sennej pozie postacią zmarłego.
RaEyTM6VxjG6h
Innym rodzimym twórcą był Benedykt z Sandomierza, który objął kierownictwo przebudowy Wawelu po architektach włoskich. Przypisuje się mu przebudowy tak ważnych historycznych obiektów, jak zamki królewskie w Piotrkowie (później nazwanym Trybunalskim), Sandomierzu czy Niepołomicach.
R15zmFrq8qcgl
R1Fiu9y9p0fYZ
R1SK3vvY0fuua
Ćwiczenie 4
Wymień jednego polskiego architekta i jednego rzeźbiarza okresu odrodzenia.
RJUJiQUwabVbe
Odpowiedzi możesz poszukać w internetowej encyklopedii.
Jan Michałowicz z Urzędowa - rzeźbiarz, Benedykt z Sandomierza - architekt.
tMP3F07Bbc_0000002V
Śmierć upamiętnia człowieka
Jednym z ważniejszych wątków w kulturze i sztuce średniowiecza była śmierć. Zwłaszcza kryzys społeczny i gospodarczy XIV i XV w. upowszechnił motywy funeralne (związane ze śmiercią), takie jak taniec śmierci, szkielety itd.. Renesans dodał do tego zestawu potrzebę autoprezentacji i podkreślenia swoich zasług tak, aby utrwalić pamięć o sobie. To co wcześniej miało wymiar polityczny i odnosiło się przeważnie do chęci podkreślenia ciągłości władzy (świeckiej: nagrobki, czy fundacje władców, wielkich panów feudalnych, wyższego duchowieństwa), teraz często służyło przekazaniu pamięci o osobach. Zatem obok poprzedniego zestawu pojawiły się nagrobki (ale też utwory literackie) upamiętniające dzieci, kobiety, mieszczan, nieraz całe zbiorowości.
Śmierć stawała się pretekstem do utrwalenia sławy i zasług doczesnych.
RDTJxMLJ7Zh8g
tMP3F07Bbc_00000035
Mieszczańscy naśladowcy
Mieszczaństwo w Rzeczypospolitej było niezwykle zróżnicowanym stanem. Było to szczególnie widoczne w sferze kultury materialnej - w zwyczajnych kamienicach miejskich, jak też budowlach reprezentacyjnych. Na terenach Wielkopolski, Małopolski czy Pomorza dominowała już zabudowa ceglana, podczas gdy na wschodzie nadal królowało budownictwo z drewna.
Najważniejszym elementem publicznego życia mieszczan, podobnie jak we Włoszech, były: kościół parafialny, ratusz, sukiennice, a dopiero w dalszej kolejności domy prywatne. W miastach polskich murowane fary wzniesiono już wcześniej w stylu gotyckim. Podobnie było z ratuszami i innymi obiektami miejskimi. Teraz jednak mieszczanie, widząc dzieła architektoniczne powstające na potrzeby kręgów dworskich, chcieli nadać swoim reprezentacyjnym budowlom nowy wyraz. Racjonalizm kazał im ograniczyć się do pewnych detali podkreślających nową, modną szatę, np. dodania attyki czy zmiany architektonicznego wystroju fasady. Tak przyozdobiono ratusze w Sandomierzu, Tarnowie czy Sukiennice w Krakowie, nie wspominając o licznych kamienicach mieszczańskich.
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Jednym z nielicznych przykładów całkiem nowych inwestycji był ratusz w Poznaniu, wzniesiony przez północnowłoskiego architekta Jana Baptystę di Quadro [czyt.: kłatro] w miejsce spalonego starego ratusza. Natomiast spalony ratusz w Gdańsku przy odbudowie zyskał jedynie renesansowe detale.
RJIa1nAvPw1Xt
R1YqxQ45GAUYa
Po pożarze w 1556 r. ratusz w Gdańsku zaczęto odbudowywać w nowym, renesansowym stylu. Prace trwały sześć lat, a ich zwieńczeniem stało się wykonanie w latach 1559‑1560 nowego hełmu wieży.
R19VZg1MQIxJ1
RbQu3jDujXXdo
Ćwiczenie 6
Rx4T3uxmR03ly1
tMP3F07Bbc_0000004X
Renesans w moim regionie
1
Wskazówka
Nauczyciel wybiera do realizacji materiał dotyczący jednego z regionów; podane materiały dotyczą dużych regionów historycznych Polski. Podrozdział Wschodnie ziemie stanowi materiał dodatkowy na zajęcia koła zainteresowań.
Śląsk – między wzorcami z Włoch a wzorcami niderlandzkimi
Renesansowe wzorce napływały na Śląsk zarówno z ośrodków włoskich, jak i niderlandzkich. W pierwszym przypadku odbywało się to za pośrednictwem kontaktów z dworem władców rezydujących w Pradze i Budzie oraz impulsów napływających z Krakowa, gdzie licznie studiowała śląska młodzież i z którym żywe kontakty gospodarcze utrzymywało mieszczaństwo. Natomiast wzorce niderlandzkie upowszechniły się szczególnie mocno po wystąpieniu Lutra i w miarę rosnącego na Śląsku poparcia dla nowego wyznania. Ich naśladowanie postrzegano niemal jako polityczną deklarację zerwania z Rzymem.
Dzieła renesansowe pojawiły się we Wrocławiu z inspiracji biskupa Jana Thurzo, którego nagrobek w katedrze należał do pierwszych przykładów transpozycji wzorców włoskich. Wprawdzie attykowe zwieńczenie fasad kamienicy mieszczańskiej nie stało się tu tak popularne jak w Polsce, ale zaopatrzona w nie kamienica 'Pod Złotą Koroną' we wrocławskim Rynku zdobyła powszechne uznanie. W śląskich domach częściej wykorzystywano renesansowy detal architektoniczny w postaci portali czy obramowań okiennych (Dom Rybischa [czyt.: rybisza]), a szczególnie chętnie sięgano po dekorację sgraffitową. W drugiej połowie XVI w. coraz popularniejsze stawały się epitafia nagrobne w nowej stylistyce (nagrobek Rybischa).
RiG8DP9w5I2Yx
R1551sqteI3de
RlGauZMROt8mb
R1GStKXORcga5
Najwybitniejszymi dziełami renesansowymi bez wątpienia pozostawały przebudowy siedzib lokalnych władców, a szczególnie prace zrealizowane przez Jacopa Parra i Bernarda Niurona na zamku książęcym w Brzegu (seria zamek w Brzegu, ale też Oleśnica, Legnica, Wojnowice).
R1aeDtmXN8cT2
Rz5ZA0v0eTCdj
Polecenie 3
Na podstawie przedstawionych obiektów wymień cechy stylu renesansowego w architekturze.
RQ58Cy5mvwdYy
Cechy stylu: attyka, dziedziniec arkadowy, łuk półpełny.
Polecenie 3
Wymień cechy stylu renesansowego w architekturze.
R106U3xN5krYZ
Attyka, dziedziniec arkadowy, łuk półpełny.
tMP3F07Bbc_00000069
Wielkopolska – pałace i miasta
Pomimo przesunięcia politycznego centrum decyzyjnego do Małopolski, Wielkopolska pozostała dzielnicą bardzo podatną na kulturalne wpływy płynące ze sfer dworskich. Wynikało to ze znaczenia politycznego tutejszych dostojników pełniących najwyższe urzędy krajowe i kościelne z prymasowskim na czele. Miasta takie jak Poznań, Kalisz, czy Gniezno i Łowicz (siedziba prymasów) oraz liczne siedziby magnackie zachowały wiele przykładów sztuki renesansowej.
Do najważniejszych należą wspomniany ratusz poznański, ale też liczne nagrobki w katedrach poznańskiej i gnieźnieńskiej, w kolegiacie łowickiej, dwory, np.: obronny Leszczyńskich w Gołuchowie, dwór w Poddębicach koło Łęczycy i w Pabianicach.
RGFTala6Klx0a
R1eXdEDZfMdfW
RTCpdy8QA89MA
Polecenie 4
Na podstawie przedstawionych obiektów wymień, cechy stylu renesansowego w architekturze.
R14oWfCXSWjiv
Nagrobek: postać śpiąca, typ nagrobków przyściennych, ozdobiony antycznym wieńcem laurowym, kartuszem i różycą,
Dziedziniec arkadowy: między arkadami medaliony, wokół okien naczółki w stylu antycznym.
Polecenie 4
Zapisz przykłady sztuki renesansowej w Wielkopolsce.
RTZ2ODvkfT7yG
Nagrobki w katedrach poznańskiej i gnieźnieńskiej, w kolegiacie łowickiej, dwory, np.: obronny Leszczyńskich w Gołuchowie, dwór w Poddębicach koło Łęczycy i w Pabianicach.
tMP3F07Bbc_0000006Y
Małopolska pełna wspaniałych zamków i okazałych nagrobków
Stołeczność Krakowa i obecność dworu królewskiego sprawiły, że najżywszym centrum sztuki renesansowej była Małopolska. W jego najbliższych okolicach przebudowano według nowej estetyki szereg siedzib królewskich oraz magnackich, m.in.: zamki w Niepołomicach, Pieskowej Skale, Baranowie, Krasiczynie czy dwory w Książu Wielkim i Szymbarku koło Gorlic.
RlAw8kzW47GMq
R2tddubLzvYC9
RUjkbPNRjWQx8
RcsaaWiR5pTyq
Polecenie 5
Na podstawie powyższych obiektów wymień cechy stylu renesansowego w architekturze.
R1Cri2IpOObdE
Zdobienie ścian metodą sgraffito (technika ta umożliwiała wykonywanie niezwykle precyzyjnych i misternych ornamentów sprawiających wrażenie wykonanych ze złota), dziedziniec arkadowy i attyka, rustyka.
Polecenie 5
Zapisz przykłady architektury renesansowej w Małopolsce.
R6uUqTB3nTHR3
Zamki w Niepołomicach, Pieskowej Skale, Baranowie, Krasiczynie czy dwory w Książu Wielkim i Szymbarku koło Gorlic.
R1EaKK9jXTEsY
RJyg6z6JRAWDP
RV7QzHBRdGN3W
Jedną z bardziej znanych realizacji koncepcji renesansowych było wybudowanie przez Jana Zamoyskiego miasta w centrum swoich posiadłości ziemskich, nazwanego od jego nazwiska Zamościem. Była to realizacja koncepcji miasta idealnego, z zamkiem, rynkiem, z ratuszem, katolickim kościołem parafialnym, szkołą wyższą (Akademią Zamoyską) i synagogą. Całość otaczały nowoczesne fortyfikacje typu włoskiego, co uczyniło z miasta jeden z ważniejszych punktów obronnych Rzeczypospolitej.
RLHbSqvtGH7v7
RZxeI9L1mdCf6
R1PSveKUkjd2S
R26GJ62Jld9EV
RfSXG5zpyiIXO
Niezwykle bujnie rozwijała się rzeźba, głownie nagrobna. Wspaniałe epitafia miały nie tylko bogatą renesansową oprawę architektoniczną, ale też stanowiły piękną ilustrację ówczesnych sylwetek, ubiorów i postaw, a inskrypcje - przykłady poezji łacińskiej. Do najbardziej znanych epitafiów należy tzw. 'lament opatowski', płaskorzeźba umieszczona w kolegiacie w Opatowie na nagrobku Krzysztofa Szydłowieckiego, kanclerza wielkiego koronnego zmarłego w 1532 r. Lament stanowi niezwykle sugestywny obraz rozpaczy prawdopodobnie po śmierci zmarłego.
R1SXHW9ido4hX
tMP3F07Bbc_0000009C
Pomorze i Gdańsk – mieszczańska wspaniałość
Znacząco inny charakter miała transpozycja nowych wzorców w nadbałtyckich prowincjach Rzeczypospolitej. Tutaj silne były wpływy z regionów północnoniemieckich i niderlandzkich. Ponieważ napływ nowych impulsów estetycznych zbiegł się, podobnie jak w przypadku pozostającego poza granicami Polski Śląska, z napływem idei luterańskich, przybrał on specyficzną formę, wtapiając się w sztukę 'mieszczańską'. Ponownie zatem najciekawsze dzieła rzeźbiarskie to epitafia w gdańskich kościołach oraz budynki publiczne. W Gdańsku szczególne wrażenie robiły wspaniałe bramy miejskie: Złota, Zielona i Wyżynna; wspomniany ratusz, Dwór Artusa (miejsce spotkań mieszczan), Wielka Zbrojownia oraz liczne kamienice mieszczańskie.
ROeAhbmNJLQTE
RJiA5indybmTY
RTmvrkQ6mdGYj
RAO8JNMBuViee
R91TfIVrUCTAi
RfYRtlIMseXwS
R1EEjgVUhrZq2
RFZybP0dt8Rtr
RSkOT08FX7qgk
RrfCeO6O1i3QX
Polecenie 6
Na podstawie przedstawionych obiektów, wymień cechy stylu renesansowego (w jego odmianie niderlandzkiej) w architekturze.
R4CpEIF3Dh9vO
Symetria układu, podział fasady ozdobnymi fryzami, połączenie dekoracyjności cegły z wapieniem, ornament okuciowy. Dekoracja w postaci spiętrzenia porządków.
Polecenie 6
Wymień zabytki renesansowej architektury Gdańska, które wywierały największe wrażenie na odwiedzających.
R1S1N0TcdpIrw
Największe wrażenie robiły: bramy miejskie: Złota, Zielona i Wyżynna; ratusz, Dwór Artusa (miejsce spotkań mieszczan), Wielka Zbrojownia oraz liczne kamienice mieszczańskie.
tMP3F07Bbc_000000B6
Mazowsze – przywiązanie do tradycji i ciekawość nowości
Mazowsze należało do uboższych dzielnic i powstało tu stosunkowo mało dzieł renesansowych. Wynikało to z pewnością z braku wielkich rodzin magnackich oraz stosunkowo słabego przez znaczną część XVI w. mecenatu dworskiego. Głównym inwestorem pozostawał Kościół. Do najbardziej znaczących realizacji należy zaliczyć przebudowę katedry płockiej, zbudowanej w stylu romańskim i zniszczonej przez pożar. Biskup Andrzej Krzycki sprowadził w latach 1531‑1534 specjalistów zaangażowanych wcześniej przy pracach na Wawelu: Bernardino Zanobiego Giannottiego oraz Giovanniego Cini. Obaj współpracowali przy wzniesieniu nagrobka Szydłowieckiego w Opatowie, a pierwszy z nich był też autorem renesansowego nagrobka ostatnich książąt mazowieckich, Janusza i Stanisława.
RK1Xp5mpikRgy
Rav5d6Zvvhj2d
Wzniesiono również kilka kościołów renesansowych, co zdarzało się stosunkowo rzadko, gdyż epoka ta, z powodu kryzysu Kościoła katolickiego, nie sprzyjała takim inwestycjom. Obiekty takie powstały w Broku, Brochowie, Pułtusku i Łomży.
R1Lpx1Snhhodh
R1XC5vS0ED4Ud
R1QlHsO1ddxjn
Polecenie 7
Wymień cechy stylu renesansowego widoczne w architekturze przedstawionych obiektów.
R189Qia73kmsx
Freski w ozdobionych antycznymi fryzami panneau, absyda zamknięta konchą, łuk półpełny w oknach, postać śpiąca na nagrobkach, szczyt ozdobiony arkadami opartymi na pilastrach (toskańskich), sklepienie kolebkowe kasetonowe.
Polecenie 7
Zapisz obiekty renesansowe, które można zobaczyć na Mazowszu.
Rd5DNAn1wOSvB
Katedra w Płocku, nagrobek Szydłowieckiego w Opatowie, nagrobek ostatnich książąt mazowieckich, Janusza i Stanisława, kościoły w Broku, Brochowie, Pułtusku i Łomży.
tMP3F07Bbc_000000C7
Wschodnie ziemie Rzeczypospolitej
Wiele znaczących obiektów renesansowych powstało na terenach ówczesnego województwa ruskiego. Założona przez hetmana Stanisława Żółkiewskiego w 1597 r. Żółkiew, podobnie jak oddalony od niej zaledwie o 100 km Zamość, była zbudowana w oparciu o plany tzw. 'miasta idealnego'. Również w tym miasteczku niemal wszystkie obiekty zbudowano w stylistyce renesansu i manieryzmu. Do bardziej znanych z pewnością należy zaliczyć wspaniałą synagogę. Renesansowe (zwłaszcza z późnego manierystycznego okresu) obiekty sakralne powstawały na wschodnich rubieżach stosunkowo często. Najwięcej przykładów można znaleźć we Lwowie, największym tamtejszym mieście, w którym obok wspaniałych kaplic Kampianów i Boimów przy Katedrze Łacińskiej, wymienić należy kościół Bernardynów czy cerkiew Wołoską. Wspomnieć też warto o architekturze świeckiej, przede wszystkim zamkach, np. w Brzeżanach, Żółkwi, Ostrogu, ale też niezwykle pięknych kamienicach, m.in.: Królewskiej czy Czarnej na lwowskim Rynku albo podcieniowych kamienicach w Żółkwi.
R1OI9ARyShLf5
RjGqmdFHVsJbc
RF0TI0ybHWD7t
RUr9i6h0VxQEt
RWTtpB9SeO935
RH80p1PPLdyUj
R1W3lclZM3iR8
RKpFTuykCkscB
RW0tHVUuVcGlQ
R1AnZoURmS5rX
R12R4A61hIT0x
RR9a1d5YhOBO1
R125YH7AE1HR6
Wilno, pełniące obok Krakowa funkcje stołeczne, nie doczekało się wprawdzie tak licznych inwestycji, jednak dokonano tu znaczącej przebudowy Dolnego Zamku, a w katedrze pojawiły się nagrobki w nowym stylu.
R1FRgAp9CAL6Z
RyryGR2N9ZchI
Polecenie 8
Na podstawie przedstawionych obiektów, wymień cechy stylu renesansowego w architekturze.
R18EeV8LXkYdU
Plan centralny, kopuła na skrzyżowaniu naw zwieńczona latarnią, podwójne pilastry jak w bazylice św. Piotra, bogaty gzyms wieńczący, ozdobne portale, łuk półpełny, attyki, fryz arkadowy, trójpodział fasady, dekoracje w postaci pilastrów, kartuszy, rustyki diamentowej, boniowania, fryzu z motywem tryglifów, bogate rzeźbiarskie zdobienia antyczne, półkolumny, medaliony, fryzy, gzymsy, gałęzianki, kopuła zdobiona kasetonowo, szczyty z ornamentem okuciowym, kopuła na bębnie, dziedziniec arkadowy, attyka, naczółki trójkątne, fasada z rustyką, portal z półkolumnami korynckimi, balustrady.
Polecenie 8
Zapisz nazwę miasta, które słynęło z najciekawszych miejsc architektury renesansowej na dawnych wschodnich ziemiach Rzeczypospolitej.