Nowe ideologie: socjalizm
Zapoznaj się z dwoma tekstami źródłowymi, dotyczącymi historii społecznej Wielkiej Brytanii w początkach XIX wieku. Następnie odpowiedz na pytania znajdujące się pod nimi.
List Neda Ludda do fabrykanta w Huddersfield (1812)Dopiero co dostarczono mi informacji, że jest Pan posiadaczem tych nienawistnych maszyn trykotarskich. Moi ludzie pragną, bym napisał do Pana i ostrzegł, jak należy, aby Pan zniszczył je, i z tego powodu pragnę, aby Pan zrozumiał dobrze to, co piszę do Pana. Proszę przyjąć do wiadomości, że jeśli nie zostaną one zniszczone do końca następnego tygodnia, polecę jednemu z mych poruczników, by na czele 300 ludzi zburzył je. […] Na wypadek gdyby Pan zdobył się na zuchwałość strzelania do któregokolwiek z naszych ludzi, otrzymali oni rozkazy, by zamordować pana i spalić jego dom. Będzie Pan tak łaskaw i pójdzie do swych sąsiadów, by ich poinformować, że ten sam los i ich czeka, jeśli nie zniszczą maszyn. Ponieważ wiem, że jest kilku posiadaczy maszyn w Pańskim sąsiedztwie i ponieważ poglądy i intencje moje i moich ludzi zostały przedstawione fałszywie, skorzystam z tej sposobności, by je przedstawić […]. Pragnę, by sukiennicy, rząd i publiczność wiedzieli, że nie można sobie lekceważyć skarg tak dużej masy ludzi. Ostatni spis wykazał, że jest 2782 zaprzysiężonych Bohaterów zjednoczonych więzami konieczności dla celu naprawienia swych krzywd oraz gotowych zginąć w walce – tylko w armii Huddersfield, a dwa razy tyle jest w Leeds. Z ostatnich listów naszych korespondentów dowiadujemy się, że gotowi są powstać i przyłączyć się do nas rękodzielnicy nast. miejscowości: Manchester, Wakefield, Halifax, Bradford, Sheffield, Oldham, Rochdale i w ogóle cała kraina bawełny.
List Neda Ludda do fabrykanta w Huddersfield (1812), [w:] , Wiek XIX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. Stanisław Bogusław Lenard, Melania Sobańska-Bondaruk, Warszawa 1998, s. 133.
Wystąpienia luddystów w 1812 roku28 stycznia 1812 r.
Duch powstania, który tak długo okrywał hańbą nasze hrabstwo Nottingham, jest podwójnie alarmujący. Wynika to zarówno z tajności, z jaką jest prowadzony, i z pośpiechu, w jakim ogarnia wiele miejscowości. W dużej ilości osad, gdzie sporo rzeczy zostało zniszczonych, przebywają oddziały wojskowe. Ich wysiłki jednak nie zabezpieczają i nie są wystarczające do wykrycia winowajców tych zaburzeń. […] Jest praktycznie niemożliwe przeciwstawić się im. Oni gromadzą się, a potem rozpraszają się, kiedy dokonają już dzieła zniszczenia. Są dobrze poinformowani i zdyscyplinowani jak regularna armia. Są dowodzeni przez jednego przywódcę, pod którego sztandarami są kierowani do niszczenia lub zadawania śmierci. W chwili, gdy piszę ten list, słyszę, że generał Hawker wymaszerował z oddziałem do Bullwell, manufaktury odległej o 6 mil stąd, by stłumić poważne zamieszki, do których dzisiaj tam doszło […]. W piątkowe popołudnie, około 4 po południu, duże zgromadzenie burzycieli nagle zaatakowało budynki […] w West Houghton, trzynaście mil od miasta. Budynki były niedostatecznie strzeżone i tłum wdarł się do posesji. Podłożono ogień pod cały jeden budynek. Zniszczono tam wszystkie maszyny.20 kwietnia 1812 r.
Manchester. Zakłady pana Daniela Burltona i Syna w Middeton, gdzie używa się machin do drukowania perkalu, zostały zaatakowane przez licznie zgromadzony motłoch, który rozpoczął w ten sposób swe poczynania, że zaczął strzelać z muszkietów do fabryki i próbował podłożyć ogień. Wybito wszystkie szyby.
Na podstawie: Annual Register 1812, Londyn 1813.Wystąpienia luddystów w 1812 roku, [w:] , Wiek XIX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. Stanisław Bogusław Lenard, Melania Sobańska-Bondaruk, Warszawa 1998, s. 133–134.
Jak tkacze reagowali na wprowadzanie maszyn w produkcji tkanin? Wyjaśnij ich motywacje.
Jakie były reakcje władz i przemysłowców na działania tkaczy?
Dlaczego z upływem czasu zaprzestano niszczenia maszyn i ataków na wynalazców?
Kiedy to było?
Ludzie i maszyny
Wynalazkom technicznym epoki rewolucji przemysłowej starano się zapewnić prostotę obsługi, co otworzyło drogę do pracy w przemyśle mieszkańcom wsi, w tym osobom młodym i niewykształconym. Gwałtownie rosła liczba nisko opłacanej, niewykwalifikowanej siły roboczej: kobiet i dzieci. Postęp techniczny oznaczał też obniżkę płac. Zastosowanie maszyn w tkactwie i przędzalnictwie zmieniło stosunki między przedsiębiorcami, prządkami (było to zajęcie od wieków sfeminizowane) i tkaczami. Wprawdzie innowacje w przędzalnictwie powodowały zwiększenie liczby zatrudnionych, ale mechanizacja tkactwa przyniosła likwidację wielu miejsc pracy. Napędzana parą maszyna tkacka zastępowała bowiem pracę dziesięciu ludzi. Nic dziwnego, że inwestycje w technologię w celu zmniejszenia kosztów pracy (punkt widzenia przemysłowców) napotykały na opór społeczny.
Jego charakterystycznym objawem było niszczenie maszyn fabrycznych. Robotników zaangażowanych w taką działalność nazywano luddystami, a przywódcy tego oddolnego ruchu przybierali przydomek Ned Ludd. Tak brzmiało nazwisko robotnika, który prawdopodobnie po raz pierwszy w 1782 r. zniszczył maszynę włókienniczą. Najbardziej zaciekłe akty wandalizmu miały miejsce w latach 1811‑1812, a wkrótce w Wielkiej Brytanii luddyzm stał się zjawiskiem na skalę masową. Do 1816 roku ruch ten został jednak całkowicie stłumiony. Był on wyrazem strachu i desperacji ludzi, którzy osiedliwszy się w miastach i osadach przemysłowych nie wytwarzali żywności na własne potrzeby i byli całkowicie zdani na łaskę pracodawców. Podobne zjawisko buntu skierowanego przeciw wynalazkom objęło też wieś. W 1830 roku na południu Anglii ofiarą gniewu zubożałych i bezrobotnych parobków padały napędzane parą młockarnie. Z czasem wynalazki techniczne upowszechniły się i przestały być rzadko spotykaną nowością. Walka z nimi straciła sens.
W fabrykach zatrudniano osoby w wieku od kilku do kilkudziesięciu lat. Przeanalizuj dane liczbowe dotyczące jednej z brytyjskich fabryk przędzalniczych z 1833 roku. Zwróć uwagę na wiek i płeć robotników. Zakreśl 3 największe spośród liczb zamieszczonych w środkowej i prawej kolumnie. Na których pracownikach zależało właścicielom fabryk najbardziej? Jak sądzisz, dlaczego? O jakich problemach społecznych tej epoki informują poniższe dane statystyczne?
| Lata życia | Mężczyźni | Kobiety |
| poniżej 11 | 246 □ | 155 □ |
| 11 - 16 | 1169 □ | 1123 □ |
| 17 - 21 | 736 □ | 1240 □ |
| 22 - 26 | 612 □ | 780 □ |
| 27 - 31 | 355 □ | 295 □ |
| 32 - 36 | 215 □ | 100 □ |
| 37 - 41 | 168 □ | 81 □ |
| 42 - 46 | 98 □ | 38 □ |
| 47 - 51 | 88 □ | 23 □ |
| 52 - 56 | 41 □ | 4 □ |
| 57 - 61 | 28 □ | 3 □ |
Liberałowie — zwolennicy wolnego rynku i swobodnej konkurencji, przekonani o tym, że „utylitarne” dążenia jednostek do wzbogacenia się służą dobru ogółu ludzi — okazali się zupełnie bezradni w obliczu poważnych problemów społecznych epoki. Żywiołowy rozwój kapitalizmu bez uregulowanych kwestii prawa pracy stał się źródłem bogactwa nielicznych osób. Dla mas robotniczych był prawdziwym nieszczęściem. Coraz więcej zwolenników zdobywał pogląd, że cywilizacja europejska rozwija się w sposób destrukcyjny dla ludzi. Zauważano, że przemysł wytwarza coraz więcej bogactw, a zawdzięcza to przede wszystkim masom robotników, którzy żyją i pracują w tragicznych warunkach, nie korzystając z wytwarzanych przez siebie dóbr.
Takie wnioski z obserwacji otaczającej ich rzeczywistości najszybciej wyciągnęli ludzie nazywani socjalistami. Byli to intelektualiści i członkowie elit społecznych, wypowiadający się w imieniu proletariatu. W przeciwieństwie do liberałów ich głównym obiektem zainteresowania nie było państwo, lecz społeczeństwo. W myśli socjalistycznej XIX wieku ścierało się kilka koncepcji wprowadzenia zmian społecznych, od pokojowych po rewolucyjne, jednak każda zakładała konieczność całkowitej zmiany istniejącego systemu kapitalistycznego. Podnoszony w nich postulat uspołecznienia dóbr konsumpcyjnych (czyli przeniesienia ich własności na rzecz wspólnoty) właśnie w XIX wieku przestał być już tylko częścią tradycji filozoficznej, sięgającej czasów Platona, a stał się elementem politycznego programu zwolenników socjalizmu. Miało to daleko idące konsekwencje ideowe i polityczne.
Adam Mickiewicz, polski wieszcz narodowy, pisał pod koniec życia — podczas zaburzeń rewolucyjnych 1849 roku, wstrząsających Europązaburzeń rewolucyjnych 1849 roku, wstrząsających Europą — że „socjalizm pojawił się po raz pierwszy urzędowo w dniach lutego w programach ludowych. Nikt nie zna nazwisk ich autorów. Nieznana ręka nakreśliła w owych programach wyraz socjalizm, ku wielkiemu przerażeniu wszystkich zadowolonych BaltazarówBaltazarów Francji. Stare społeczeństwo i ci wszyscy, co je reprezentują, choć nie pojęli znaczenia wyrazu, wyczytali w nim wyrok śmierci na siebie. […] Socjalizm jest to słowo całkiem nowe. Kto słowo to stworzył? Nie wiadomo. Najstraszliwsze są te słowa, których nikt nie urobił, a które wszyscy powtarzają”. Czy Mickiewicz miał rację w odniesieniu do etymologii tego słowa? Poszukaj informacji o pochodzeniu słowa socjalizm.
Pierwsi socjaliści, zwani utopijnymi
Claude Henri de Saint‑SimonSaint‑Simon marzył o stworzeniu nowego społeczeństwa „industrialnego”, z własną hierarchią opartą na takich wartościach, jak pracowitość i zdolności, a nie własność. Jego pomysły przybrały ostatecznie kształt specyficznej religii. Wierzył, że braterskie relacje między ludźmi umożliwią całkowitą likwidację biedy i wojen. W jego wizji społeczeństwa sprawami ogółu powinni opiekować się industrialiści, czyli stanowiący elitę cywilizacji przemysłowej finansiści, przedsiębiorcy, uczeni i artyści. Ich zadaniem miało być planowanie produkcji i dbanie o harmonijny rozwój społeczeństwa. Saint‑Simon był twórcą pojęć społeczeństwa industrialnego i przemysłowca. Skupił wokół siebie grono uczniów, a jego idee zainspirowały wielu europejskich intelektualistów i marzycieli.
Inny wizjoner, Charles FourierCharles Fourier zamiast reformować całe społeczeństwo, postulował przeniesienie ludzi pracy do falansterów, czyli gmachów‑osiedli. Miały być one przeznaczone dla zorganizowanych wspólnot rolniczo‑przemysłowych, zwanych przez niego falangami. W koncepcji Fouriera falangi miały liczyć od półtora do dwóch tysięcy osób. Życie w falansterze oferować miało dobre warunki pracy oraz całe zaplecze socjalne — od niewielkich mieszkań, przez placówki edukacyjne po miejsca rozrywki. Fourier nie chciał likwidacji własności. Każdy z członków miał być współwłaścicielem drobnej części majątku osiedla na zasadzie spółki akcyjnej. Falanstery miały sprzyjać działaniom wspólnotowym: dobrowolnej i dającej zadowolenie pracy, dzielenia się jej wytworami i życiu w harmonii. Pomysły Fouriera znalazły wielu naśladowców.
Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.pl
Zasady pracy i wychowania dzieci w falandze według Fouriera (Furiera)
Przeczytaj tekst źródłowy o zasadach pracy i wychowania dzieci i opisz, jak zaprojektowano życie w falandze. Weź pod uwagę takie zagadnienia, jak podział i warunki pracy.
Charles Fourier o zasadach pracy w falandze (1822)Trzeba będzie, by gospodarka zrzeszeniowa, celem nabrania atrakcyjności, spełniła siedem następujących warunków:
Aby każdy pracownik był zrzeszony, wynagradzany dywidendą;
Aby każda osoba – mężczyzna, kobieta czy dziecko – była wynagradzana w stosunku do trzech właściwości: kapitału, pracy i talentu;
Aby rodzaje prac gospodarczych zmieniały się około ośmiu razy dziennie, ponieważ zapał nie może trwać dłużej niż półtorej godziny lub dwie godziny przy wykonywaniu jednej i tej samej funkcji na roli czy w przemyśle;
Aby praca była wykonywana w zespołach przyjacielskich, spontanicznie zebranych, wzajemnie zainteresowanych i pobudzonych najaktywniejszymi rywalizacjami;
Aby warsztaty pracy i obszary rolne pociągały robotnika estetycznym wyglądem i czystością;
Aby podział pracy doprowadzony został do najwyższego stopnia, celem przydzielenia każdej płci i każdemu wiekowi funkcji, które im odpowiadają;
Aby przy tym podziale każdy – mężczyzna, kobieta, czy dziecko – korzystał w pełni z prawa do pracy, czyli prawa brania w każdej chwili udziału w każdym rodzaju pracy, który spodoba mu się wybrać, z zastrzeżeniem wykazania uczciwości i zdatności. Chodzi wreszcie o to, by w tym nowym ustroju lud korzystał z gwarancji dobrobytu, z minimum wystarczającego z na dziś i na jutro, oraz by ta gwarancja uwolniła go od wszelkiego niepokoju o siebie i o swoich.
Charles Fourier o zasadach pracy w falandze (1822), [w:] , Wiek XIX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. Stanisław Bogusław Lenard, Melania Sobańska-Bondaruk, Warszawa 1998, s. 148–149.
Dla twórców ideologii socjalistycznej obiecujący wydawał się też pomysł, aby to sami pracodawcy stworzyli robotnikom lepsze perspektywy życia i pracy. Zwolennikiem takiej idei był reformator społeczny, fabrykant Robert OwenRobert Owen. Podkreślał, że poprawa warunków życia robotników to cel humanitarny, ale też działanie, które sprzyja zwiększeniu produkcji. Jako współwłaściciel zakładów bawełnianych w New Lanark w Szkocji, starał się realizować te idee w praktyce. Wprowadził w nich wiele reform socjalnych i zorganizował sprawnie działającą spółdzielnię robotniczą. Zaoferował zatrudnionym przez siebie robotnikom mieszkania, regularne wypłaty, ochronkę i szkołę dla ich dzieci. Stworzył system opieki zdrowotnej dla matek i dzieci. Popierał ruch związkowy wśród swoich pracowników. Robotnicze osiedle w New Lanark zachowało się po dziś dzień. Przyjrzyj się jego współczesnym fotografiom.
Jaka idea przyświecała budowie tego osiedla? W jaki sposób znajduje ona odbicie w organizacji przestrzeni i układzie architektonicznym tego miejsca?
Przeczytaj tekst źródłowy i zapoznaj się z historią owenowskiego eksperymentu. Jakie czynniki zdaniem autora złożyły się na sukces tego przedsięwzięcia? Sprawdź w bibliotece lub internecie, czy rzeczywiście tak było.
Robert Owen w latach 1800‑1829 kierował wielką przędzalnią bawełny w New Lanark w Szkocji; jako współwłaściciel i kierownik tego przedsiębiorstwa działał […] z powodzeniem, które przyniosło mu europejski rozgłos. Osadę, której ludność wzrosła stopniowo do 2500 osób, i składała się początkowo z najróżnorodniejszych i przeważnie bardzo zdemoralizowanych elementów, przekształcił we wzorową kolonię, w której nie znane były takie rzeczy, jak pijaństwo, policja, sąd karny, procesy, opieka nad ubogimi, potrzeba dobroczynności. A doszedł do tego po prostu w ten sposób, że przeniósł ludzi w warunki bardziej ludzkie, a zwłaszcza przez to, że dał staranne wychowanie dorastającemu pokoleniu. On był projektodawcą i pierwszym organizatorem przedszkolnych zakładów wychowawczych. W New Lanark dzieci od drugiego roku życia wstępowały do przedszkola, w którym bawiły się tak dobrze, że trudno było je wyciągnąć z powrotem do domu. Podczas gdy jego konkurenci zmuszali swoich robotników do pracy po trzynaście do czternastu godzin dziennie, w New Lanark pracowano tylko dziesięć i pół godziny. A gdy kryzys w przemyśle bawełnianym spowodował czteromiesięczne unieruchomienie zakładu, niezatrudnieni robotnicy otrzymywali nadal całkowitą płacę. Przy tym wszystkim fabryka przeszło dwukrotnie zwiększyła swoją wartość i aż do końca dawała właścicielom wielkie zyski.
Sprawdź, co łączy socjalizm utopijny i hippisów.
Szkice prezentują falanster według pomysłu Fouriera oraz projekt komuny w New Harmony, autorstwa Roberta Owena. Z myślą o propagowanych przez siebie wartościach socjaliści projektowali idealne osiedla i miasta, przeznaczone do zasiedlenia przez idealne wspólnoty, czyli komuny. Te utopijne projekty miały też ambicję kolektywnego kształtowania „nowego człowieka”. Uczniowie Fouriera, skupieni we Francji i Stanach Zjednoczonych, stworzyli blisko trzydzieści falang, nawiązujących do jego pomysłu. W większości wypadków przybrały one charakter sekt, w których pojęcie wspólnoty objęło wszystkie aspekty bytowania, włącznie z życiem rodzinym i seksualnym. Także Robert Owen, zachęcony sukcesem osiągniętym w Szkocji, postanowił przeprowadzić własny socjalistyczny eksperyment. Wyjechał na pewien czas do Stanów Zjednoczonych i założył tam gminę „Nowa Harmonia”, gdzie dotychczasowe pomysły socjalne połączył z programem nowatorskiego wychowania dzieci. Eksperyment ten okazał się niewydolny ekonomicznie, ale — podobnie jak pomysły Fouriera — stanowił ważny element kształtowania się ideologii socjalizmu. Samego Owena kosztował on jednak cały jego majątek.
Nawrót do idei Fouriera i doświadczeń jego uczniów przyniosły… narodziny ruchu hippisowskiego w latach 60. XX wieku. Jego kolebką było San Francisco w USA, ale szybko przekroczył granice Stanów Zjednoczonych, rozprzestrzeniając się na cały zachodni świat, i nie tylko. Był popularny także w Polsce, gdzie ówczesna młodzież stworzyła jego oryginalną wersję. Ta młodzieżowa subkultura odwoływała się bezpośrednio do założeń socjalizmu utopijnego z I połowy XIX wieku, łącząc je z nowymi trendami: pacyfistycznym i ekologicznym. Podobnie, jak furieryści z początków XIX wieku, niektórzy hippisi tworzyli komuny. Jednak najbardziej widocznym (i słyszalnym) przejawem ogromnej popularności tego ruchu była ówczesna moda i muzyka, przekraczająca granice państw i kontynentów.
Zapytaj swoich Bliskich o wspomnienia z młodości. Czy pamiętają kontrkulturę hippisowską?
Komuniści vs. socjaldemokraci
Działalność Saint‑Simona, Fouriera i Owena pozostaje symbolem wczesnego socjalizmu, który zyskał sobie z czasem miano utopijnego. Etykietkę taką, o pogardliwym wydźwięku, zyskał za sprawą twórców doktryny komunizmu — teorii, która wywarła przełomowy wpływ na myśl socjalistyczną. Jej twórcami byli Karol Marks i Fryderyk Engels. Stała się ona podstawą ideologii zdolnej zawładnąć umysłami szerokich rzesz, gdyż była wszechstronna: łączyła ona w sobie filozoficzne spekulacje na temat sensu dziejów, postulaty polityczne i rozbudowane analizy ekonomiczne. Z tej przyczyny mówiono o jej „naukowym” charakterze, i przeciwstawiano ją „utopijnym” poglądom teoretyków i praktyków wczesnego socjalizmu. W rzeczywistości wizja społeczeństwa komunistycznego była kolejną utopią. Trudno jednak nie dostrzec jej siły rażenia, gdyż wpłynęła na historię świata (zarówno w XIX, jak i XX wieku) i odcisnęła piętno na losach milionów ludzi.
Karol Marks i Fryderyk Engels uważali komunizm za sprawiedliwy system ekonomiczny i przeciwstawiali mu powodujący nierówności kapitalizm. Jako pierwsi głosili hasło uspołecznienia nie tylko dóbr konsumpcyjnych, ale również i produkcyjnych. Twierdzili, że najważniejszym i stałym źródłem konfliktów społecznych jest „odwieczna walka klas” — posiadających z nieposiadającymi. W odniesieniu do współczesnych im realiów uważali, że proletariat to klasa uciskana i wyzyskiwana i właśnie z tej przyczyny powołana do zniesienia wszelkiego ucisku. Do klasy wyzyskującej zaliczali posiadaczy środków produkcji działających na różnych polach gospodarki rozwijającego się kapitalizmu — czyli właścicieli fabryk, hut i kopalń. Dokonując rzekomo nieuchronnego z punktu widzenia historii przewrotu, proletariusze mieli działać nie tylko we własnym interesie, ale też dla dobra całej ludzkości. Rewolucja proletariatu miała nastąpić wtedy, gdy stanie się on świadomy własnych potrzeb i celów. Dlatego twórcy ideologii komunistycznej postulowali wprowadzenie podatków progresywnych i bezpłatnej edukacji, a także podjęcie szerokiej akcji uświadamiania klasy robotniczej. Byli przekonani, że rewolucja wybuchnie w uprzemysłowionych krajach Zachodu. W dalszej perspektywie zniesienie własności prywatnej, likwidacja instytucji kapitalistycznego państwa, a nawet… pieniędzy i religii oraz stworzenie w to miejsce społeczeństwa komunistycznego miały rozwiązać wszystkie problemy ludzkości. W ten sposób komunizm miał stać się receptą na biedę, przeludnienie i dziki kapitalizm.
Karol Marks i Fryderyk Engels po dziś dzień — w ikonografii popkultury — najczęściej są przedstawiani wspólnie. Jak sądzisz, z czego to wynika?
Proletariusze wszystkich krajów, łączcie się — napis widniejący na nagrobku Karola Marksa znajdującym się na cmentarzu Highgate w Londynie — to ostatnie zdanie Manifestu Komunistycznego, sztandarowego dzieła Marksa i Engelsa z 1848 roku, stanowiącego program klasy robotniczej. Słowa te stały się jednym z głównych haseł ruchu robotniczego w XIX i XX wieku.
Jak brzmiało pierwsze zdanie „Manifestu komunistycznego”?
- Filozofowie rozmaicie tylko interpretowali świat; idzie jednak o to, aby go zmienić.
- Historia wszelkiego społeczeństwa dotychczasowego jest historią walk klasowych.
- Proletariusze nie mają nic do stracenia prócz swych kajdan.
- Robotnicy nie mają ojczyzny.
- Widmo krąży po Europie – widmo komunizmu.
- Kapitał jest pracą umarłą, która jak wampir ożywia się tylko wtedy, gdy wysysa żywą pracę.
- Wyzysk polega nie na odbieraniu proletariuszowi pieniędzy, tylko czasu i przestrzeni.
W II połowie XIX wieku niemiecki polityk i ideolog socjaldemokracji Eduard Bernstein (1850‑1932) poddał krytyce założenia ekonomiczne i polityczne Karola Marksa i odrzucił jego teorię rewolucji. Stworzył własną koncepcję walki o socjalizm, według której poprzez legalną działalność i reformy można doprowadzić do przekształcenia kapitalizmu. Uważał, że w działalności politycznej należy eksponować postulaty realne, zmierzające do poprawienia sytuacji robotników. Jego teoria była szczególnie popularna wśród niemieckich socjaldemokratów. Wśród zwolenników ideologii komunistycznej poglądy Bernsteina określano mianem rewizjonizmu i starano się go zwalczać.
Anarchiści — wrogowie państwa
Nie tylko Marks i Engels nie podzielali wiary pierwszych socjalistów w pokojowe metody ulepszania kapitalistycznych stosunków społecznych. Zwolennik radykalnych i bezwzględnych metod działania, Auguste BlanquiAuguste Blanqui wprowadził do ideologii socjalistycznej pojęcie zawodowego rewolucjonisty. Przewodzący niewyedukowanym masom rewolucjoniści mieli dokonać zbrojnego obalenia władzy państwowej i przeprowadzić rewolucję niejako w imieniu ludu robotniczego. Francuski ekonomista i dziennikarz, Pierre Joseph ProudhonPierre Joseph Proudhon marzył natomiast o zniesieniu państwa – instytucji stosującej przemoc. Nawoływał też do likwidacji dochodów niepochodzących z pracy własnej ludzi. Zasłynął sloganem „Własność to kradzież”. Z uwagą obserwował społeczne realia swojej epoki i dlatego uważał, że najlepszym rozwiązaniem jest organizowanie samorządowych wspólnot, gdyż są bardziej sprawiedliwe i skuteczniejsze od państwa. Jego antypaństwowe poglądy nazwano z czasem anarchizmem. Michaił Bakunin również marzył o rewolucji znoszącej klasy społeczne, państwo i instytucje religijne. Taki przewrót miała przeprowadzić tajna organizacja spiskowa. Uznawał jednak, że podporządkowanie się jednostki społeczeństwu powinno mieć charakter spontaniczny. Odrzucał własność prywatną, zamiast tego podział dóbr materialnych miał następować spontanicznie, zgodnie z wyobrażonym przez niego „instynktem mas”.
W Europie II połowy XIX wieku anarchizm stawał się coraz popularniejszy. Nowe akcenty do tej ideologii wniósł Piotr Kropotkin, który scalił teorię anarchistyczną i komunistyczną (marksistowską). Uważał, że wolność jednostki należy połączyć z zasadą kolektywnej własności, co pozwoli na drodze rewolucji stworzyć lepsze społeczeństwo.
Socjaliści i prawa kobiet
Ruch socjalistyczny w Europie I połowy XIX wieku — który swoim celem uczynił wyzwolenie społeczne grup upośledzonych ekonomicznie i prawnie — nie stronił od kwestii nadania kobietom praw obywatelskich i politycznych. Nie było dziełem przypadku, że ówczesne feministki (zwane emancypantkami) działały wśród zwolenników Saint‑Simona i Fouriera. Ich poglądy dalekie były jednak od radykalizmu: głosiły one hasło solidarności kobiet bez względu na klasę, narodowość i przynależność partyjną. Wiele z nich uważało przy tym, że kobieta ze względu na macierzyństwo ma do wypełnienia specjalną misję moralną i cywilizacyjną. Jednak postępowe stanowisko socjalizmu utopijnego był w ówczesnych realiach wyjątkowe... nawet wśród samych socjalistów. Ogół społeczeństwa europejskiego, od elit społecznych po warstwę robotniczą popierał tradycyjny układ rodzinny: mężczyzna jako żywiciel rodziny, kobieta zajmująca się domem. Także anarchista Pierre Joseph Proudhon był wrogiem emancypacji kobiet. Różnice w traktowaniu kobiet i mężczyzn uważał za naturalne, bo wynikające z biologii, a kobiety — za „niepełnych” mężczyzn. Na próżno publicystyka kobieca zauważała, że równość nie musi oznaczać identyczności, lecz równorzędność i że siła fizyczna nie powinna być jedynym powodem sprawowania władzy. Właśnie z tej przyczyny, że kobiety wnoszą do społeczeństwa inne wartości niż mężczyźni, obie płcie powinny współdziałać zarówno w sferze prywatnej, jak i publicznej.
Komuna paryska i jej przełomowe skutki
W 1871 roku — po przegranej wojnie prusko‑francuskiejwojnie prusko‑francuskiej i upadku cesarstwa Napoleona III we Francji — zrewoltowana ludność Paryża utworzyła rząd i na ponad dwa miesiące przejęła władzę w mieście. Przeważali w nim zwolennicy blankizmu, czyli stosowania bezwzględnych środków w polityce, w interesie robotników. Zanim komunardzi zostali obaleni przez wojska republiki francuskiej (w bratobójczych walkach obie strony wykazały się bezwzględnością i okrucieństwem), przeprowadzili radykalne reformy społeczne. Wydane przez Radę Komuny dekrety wprowadzały rozdział Kościoła katolickiego od państwa, powszechną, bezpłatną i świecką oświatę, ustanawiały minimum płacy robotniczej. Zapoczątkowana przez nią ochrona pracy i opieka socjalna zostały wpisane w końcu XIX wieku do programów wszystkich ówczesnych partii robotniczych.
Paryż – widok na barykadę zbudowaną przez robotników. Według Marksa i Engelsa komuna paryska była pierwszą próbą budowy społeczeństwa opartego na socjalizmie naukowym.
Zamiast podsumowania
Przyporządkuj socjalistyczne recepty na nadużycia kapitalizmu właściwym odłamom myśli socjalistycznej. Opanuj pojęcia historyczne dotyczące tej ideologii.
| Socjalizm utopijny | Marksizm | Reformizm | Anarchizm | Blankizm | |
| legalna działalność polityczna | □ | □ | □ | □ | □ |
| likwidacja instytucji państwa | □ | □ | □ | □ | □ |
| likwidacja Kościoła katolickiego i innych instytucji religijnych | □ | □ | □ | □ | □ |
| likwidacja własności prywatnej | □ | □ | □ | □ | □ |
| likwidacja wszystkich klas społecznych | □ | □ | □ | □ | □ |
| powszechna oświata | □ | □ | □ | □ | □ |
| prawa polityczne i obywatelskie dla kobiet | □ | □ | □ | □ | □ |
| reformy społeczne | □ | □ | □ | □ | □ |
| rewolucja proletariatu | □ | □ | □ | □ | □ |
| rozdział Kościoła katolickiego od państwa | □ | □ | □ | □ | □ |
| rządy elity cywilizacji przemysłowej (finansiści, przedsiębiorcy, uczeni i artyści) | □ | □ | □ | □ | □ |
| rządy proletariatu | □ | □ | □ | □ | □ |
| spółdzielnie robotnicze | □ | □ | □ | □ | □ |
| uspołecznienie środków produkcji | □ | □ | □ | □ | □ |
| uspołecznienie własności prywatnej | □ | □ | □ | □ | □ |
| własność kolektywna | □ | □ | □ | □ | □ |
| wspólnoty rolniczo-przemysłowe (komuny) | □ | □ | □ | □ | □ |
| wspólnoty samorządowe | □ | □ | □ | □ | □ |
| zbrojne obalenie władzy państwowej przez zawodowych rewolucjonistów | □ | □ | □ | □ | □ |
| zbrojne obalenie władzy państwowej w drodze spisku | □ | □ | □ | □ | □ |