Nowe mocarstwo – Prusy

Wprowadzenie

Z tej lekcji dowiesz się:

• W jaki sposób formowało się nowe mocarstwo – Prusy?

• Kto stał na czele Prus?

• W jaki sposób państwo pruskie było zarządzane?

• Jaki był jego zasięg terytorialny Prus?

• Jakie znaczenie miał dla Prus Śląsk?

Kiedy to było?

R4N6M2NTiSzGA

Nagranie video. Na początku wyświetla się plansza z tytułem „Prusy jako mocarstwo. Znaczenie Śląska dla Prus”. Następnie pojawia się dr hab. Adam Perłakowski z Uniwersytetu Jagiellońskiego. Mężczyzna o w okularach siedzi na kanapie w przyciemnionym pokoju. W tle fragment dużego lustra i lampa. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił dr hab. Adam Perłakowski, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu „E‑podręczniki do kształcenia ogólnego”.

Nagranie video. Na początku wyświetla się plansza z tytułem „Prusy jako mocarstwo. Znaczenie Śląska dla Prus”. Następnie pojawia się dr hab. Adam Perłakowski z Uniwersytetu Jagiellońskiego. Mężczyzna o w okularach siedzi na kanapie w przyciemnionym pokoju. W tle fragment dużego lustra i lampa. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił dr hab. Adam Perłakowski, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu „E‑podręczniki do kształcenia ogólnego”.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/R4N6M2NTiSzGA

Nagranie video. Na początku wyświetla się plansza z tytułem „Prusy jako mocarstwo. Znaczenie Śląska dla Prus”. Następnie pojawia się dr hab. Adam Perłakowski z Uniwersytetu Jagiellońskiego. Mężczyzna o w okularach siedzi na kanapie w przyciemnionym pokoju. W tle fragment dużego lustra i lampa. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił dr hab. Adam Perłakowski, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu „E‑podręczniki do kształcenia ogólnego”.

Formowanie się terytorium państwa pruskiego

W 1640 r. władzę w Brandenburgii – Prusach objął Fryderyk WilhelmFryderyk II Hohenzollern zw. WielkimFryderyk Wilhelm nazwany przez potomnych 'Wielkim Elektorem'. Przez niemal półwiecze swoich rządów (1640‑1688) zbudował podwaliny pod przyszłą potęgę państwa. Zdołał nie tylko powiększyć znacząco obszar, którym rządził, włączając doń część Pomorza, Magdeburg czy Halberstadt, ale przede wszystkim uwolnił Księstwo Prus od zależności lennej od Polski (1657).

RK67eYHWQXeId

Ilustracja przedstawia portret Fryderyka Wilhelma. Mężczyzna w średnim wieku, z długimi, jasnymi, kręconymi włosami, patrzy wprost na widza. Ma na sobie zbroję i czerwony elektorski płaszcz podszyty białym futrem, spod którego wystaje biała chusta zawiązana pod szyją. Lewą rękę opiera o hełm, zaś w prawej trzyma berło. Na drugim planie widoczna jest bogato zdobiona, szara tkanina, zawieszona na ścianie. W tle znajduje się ciemny, niewyraźny krajobraz o zmroku.

Rozpoczął też budowę absolutyzmuabsolutyzmabsolutyzmu na zasadach pozornie odmiennych od wzorców francuskich. Dotychczasowa administracja stanowa wyraziła zgodę na stworzenie armii i odrębnego elektorskiego aparatu administracyjnego, którego zadaniem było zdobywanie środków na utrzymanie powstałej armii. Jednocześnie przedstawicielstwa stanowe (określane mianem sejmiku; jako pierwsze w Brandenburgii) godziły się na nakładanie podatków na chłopów i mieszczan bez potrzeby odwoływania się za każdym razem do decyzji sejmiku. Wyjątek ten zadziałał jak prawo francuskich władców do pobierania podatków od stanu trzeciego oraz prawo wysyłania intendentówintendentintendentów. Powstała równoległa administracja władcy, która dość szybko zaczęła przejmować realną władzę. Pojawiający się opór łamano w sposób bezwzględny, co pokazują w Księstwie Pruskim przykłady podporządkowania stołecznego Królewca oraz skazania na śmierć pułkownika KalksteinaKrystian (Chrystian) Ludwik KalksteinKalksteina, daremnie szukającego pomocy u władców Polski.

Król w Prusiech, czyli mocarstwo na kredyt

Zwieńczeniem awansu Prus na arenie międzynarodowej stało się koronowanie księcia elektoraksiążę elektorksięcia elektora w 1701 r. na króla w Prusach. Na koronację poza terenem Cesarstwa zgodził się Leopold I, co wydawało mu się niewielkim kosztem powstrzymania elektora od zbliżenia do Ludwika XIV, z którym Habsburgowie walczyli w rozpoczętej akurat wojnie o sukcesję hiszpańską. Tytuł królewski wydawał się tym mniej istotny, że w 1697 r. elektor saski koronował się na króla Polski, a książę Hanoweru Jerzy miał zostać królem Anglii. Tytuł królewski został wkrótce uznany przez większość dworów poza Rzeczpospolitą, choć jej król August II, jako elektor, zaaprobował tytuł.

R1G328jli3XUy

Obraz ukazujący scenę koronacji. W środkowej części obrazu, nieco po prawej, widoczny jest długowłosy mężczyzna ubrany w długi czerwony płaszcz podszyty białym futrem. Mężczyzna klęczy przed dwoma innymi mężczyznami w długich czarnych szatach, którzy mają szeroko rozłożone dłonie. Obok stoi długowłose dziecko ubrane w odświętne, złote szaty i białe rajtuzy. W głębi, po lewej stronie obrazu, na podwyższeniu stoi czerwono‑złoty tron, a nad nim baldachim w tych samych kolorach. Przed tronem, zwrócona w stronę klęczącego mężczyzny, stoi ciemnowłosa kobieta w złotej sukni. Nieco za nią stoją ubrani odświętnie dworzanie. Podobnie ubrane osoby widać również przed podwyższeniem tronowym, a także na pierwszym planie, w lewym i prawym dolnym rogu obrazu. W tle widoczny jest tłum ludzi stojących na tym samym poziomie, co osoba koronowana, oraz na dwóch kondygnacjach balkonów.

R3iprwhNhTKvv

Portret Jerzego, księcia Hanoweru. Młody mężczyzna z długimi, jasnymi, lekko falowanymi włosami patrzy wprost na widza. Ma na sobie bogate, biało‑czerwone szaty oraz niebieski płaszcz. Spod płaszcza wystaje biała chusta zawiązana pod szyją. Na piersi widoczny jest szeroki łańcuch z drogimi kamieniami. Mężczyzna siedzi na krześle z wysokim, zdobionym oparciem. Lewą dłonią trzyma podłokietnik, a prawy łokieć opiera na drugim podłokietniku. Nieco w tle widoczny jest stół zasłany czerwonym suknem, na którym leżą insygnia władzy: korona, berło i jabłko.

Temu wyniesieniu towarzyszył niespodziewany awans w dyplomacji europejskiej,
co było skutkiem nagłego upadku dwóch ważnych elementów równowagi europejskiej. W wyniku wojny północnej rolę lokalnych mocarstw straciły Szwecja i Rzeczypospolita. To sprawiło, że wpływy zwycięskiej i wzmocnionej Rosji zaczęły ciążyć nad wschodnią i środkową Europą. Dla zachowania równowagi w 'dyplomatycznych kombinacjach' ważną (niemal mocarstwową) pozycję zaczęły odgrywać Prusy. Nie posiadały one jednak wówczas stosownego potencjału.

Reformy i oszczędności

RBf2s8W7Y2Ixv1

Ilustracja przedstawia portret Fryderyka Wilhelma I. Starszy mężczyzna z białymi, kręconymi włosami patrzy wprost na widza. Ma na sobie czarno‑żółty mundur z czerwonymi i białymi elementami, a także czarne, wysokie buty. Mężczyzna stoi, prawą rękę ma wyciągniętą w bok - trzyma w niej czarny, podłużny przedmiot. Lewą rękę ma opuszczoną wzdłuż ciała. Tło jest szaroniebieskie, niejednolite. W oddali widać zarys miasta.

Niespodziewany awans Prus wymusił podjęcie nadzwyczajnych kroków. Odnosiło się to przede wszystkim do rozbudowy armii. Jej wielkość w Prusach przewyższała możliwości mobilizacyjne kraju i według historyków aż 2/3
jej żołnierzy rekrutowało się spoza granic pruskich – z ziem należących
do Rzeczpospolitej i krajów niemieckich. Szczególne zasługi na tym polu miał Fryderyk Wilhelm I (1713‑1740), który przeszedł do historii jako król kapral.

RTynCdzJxRDHX

Obraz przedstawiający żołnierzy na polu walki. Po prawej stronie widać niezliczoną ilość mężczyzn ubranych w biało‑granatowe mundury i trzymających broń. Nad nimi powiewa chorągiew. Żołnierze stoją w szyku bojowym, czekając na rozkaz. Przed nimi, po lewej stronie obrazu, dowódcza wychyla się do przodu. Na drugim planie żołnierz na koniu unosi czapkę. W tle widać łąkę i góry.

Poświęcił się on nie tylko zwiększaniu potencjału wojskowego, ale też gromadzeniu środków niezbędnych do jego utrzymania. Dla podniesienia morale swoich wojsk uznał za wskazane wprowadzić tzw. system kantonalny rekrutacji. Polegał on na tworzeniu oddziałów z mieszkańców jednego okręgu, co zwiększało ich współdziałanie i w pewnym stopniu uczyło 'patriotyzmu'.

Rozbudowa armii z ok. 40.000 w 1713 r. do 180.000 w 1750 r. wymagała też znacznego wzrostu możliwości finansowych. FiskalizmfiskalizmFiskalizm pruski powodował, że obciążenia były
tu znacznie większe niż np. we Francji czy w Austrii. Zaletą była jednak dyscyplina panująca w armii i bezpieczeństwo wewnętrzne, które zapewniał mieszkańcom regularnie płacony żołdżołdżołd.

Fryderyk II – wojowniczy filozof

R1DRv0NIhIdbn1

Ilustracja przedstawia portret Fryderyka II. Starszy mężczyzna z białymi, kręconymi włosami jest obrócony lewym półprofilem, lecz patrzy wprost na widza. Ma na sobie czarny płaszcz z czerwonym kołnierzem i z przypiętym do klapy orderem w kształcie gwiazdy z czarno‑czerwonym środkiem. Tło jest niejednolite, z prawej strony postaci szarobeżowe, z lewej wpadające w czerń.

Prawdziwym twórcą potęgi Prus okazał się syn króla kaprala, Fryderyk II, który w niemieckiej historiografii zyskał przydomek Wielki. Niemal natychmiast po wstąpieniu na tron rozpoczął on wojny, które trwały przez znaczną część jego panowania.

W 1740 r. armia Fryderyka wkroczyła na Śląsk, zgłaszając pretensje do prowincji, wynikające z układów rodzinnych, m.in. między Piastami legnickimi a Hohenzollernami. Rozpoczęło to serię trzech wojen zwanych śląskimi
(w latach: 1740‑1742, 1744‑1745, 1756‑1763).

R8XQUjZ2GXXul

Obraz przedstawia scenę oddawania hołdu władcy. W centralnej części obrazu, na podwyższeniu, pod czerwonym baldachimem, stoi przed tronem władca w czarno‑białym mundurze, czarnym nakryciu głowy i wysokich czarnych butach. W tle widać trzy herby: na środku czarnego orła na białej tarczy, po lewej białego gryfa na czerwonej tarczy, zaś po prawej czarnego orła na żółtej tarczy. Na podwyższenie tronowe wchodzi siwowłosy mężczyzna ubrany w mundur i wyciąga przed siebie szablę, której władca dotyka. Wokół, po prawej i lewej stronie tronu zebrane są inne osoby w podobnych strojach, a także ubrany w czarny habit duchowny. Scena odbywa się w pomieszczeniu, w jego rogach widoczne są dwie bogato zdobione kolumny. Na pierwszym planie widoczny jest również łuk stanowiący wejście do pomieszczenia.

R8D8qpnwujd4Q

Ilustracja przedstawia portret Marii Teresy. Starsza kobieta z siwymi, fantazyjnie ułożonymi włosami, siedzi na obitym materiałem fotelu z wysokim oparciem. Kobieta patrzy wprost na widza i lekko się uśmiecha. Ma na sobie obszerną błękitną suknię z białymi koronkowymi zdobieniami na dekolcie i rękawach. Na ramiona ma zarzucony czerwono‑złoty płaszcz. W prawej ręce trzyma berło. Opiera je o koronę leżącą na czerwonej poduszce umieszczonej obok krzesła. W tle widać szarą ścianę oraz elementy wystroju wnętrza.

Pierwszy okres można nazwać rywalizacją z Austrią i Saksonią. Fryderyk II odebrał Marii Teresie wyjątkowo bogaty Śląsk, uniemożliwiając jednocześnie jakiekolwiek próby zacieśnienia unii personalnej polsko‑saskiej.

W czasie prowadzonych wówczas wojen król pruski wykazał nie tylko pracowitość i ruchliwość, ale też niezwykły hart ducha. Nie załamały go kolejne przegrane bitwy, nawet zajęcie przez Rosjan stołecznego Berlina. Ostatecznie utrzymał swoją władzę kosztem wielkich strat, dzięki wygranej z przeważającą koalicją.

Nowe mocarstwo

Zdobycze terytorialne, a przede wszystkim udoskonalona machina państwowa spowodowały rzeczywisty awans Prus do grona pięciu mocarstw europejskich. O ile na początku XVIII w. potencjał monarchii Hohenzollernów był więcej niż skromny, o tyle pod koniec wieku Prusy należały do krajów dużych (300.000 km kw.), ludnych (niemal 9 mln) i świetnie zorganizowanych. Nawet tereny włączone w wyniku trzech rozbiorów należały (spośród ziem polskich) do najlepiej rozwiniętych, najgęściej zaludnionych i mających najlepszą infrastrukturę techniczną pod względem sieci dróg czy liczby miast.

Reformy oświeceniowe w Prusach, Rosji i Austrii

W państwie pruskim w XVIII wieku najważniejsze reformy przeprowadzono właśnie za czasów Fryderyka Wilhelma I i Fryderyka II. Fryderyk Wilhelm zreorganizował i powiększył armię. Fryderyk II zreformował sądownictwo, wprowadził obowiązek szkolny, popierał rozwój manufaktur, wprowadzał nowe uprawy w rolnictwie.

W Austrii reformy oświeceniowe wprowadzał głównie Józef II. Reformy te dotyczyły spraw kościelnych, sądowniczych, społecznych, rolniczych, wojskowych i szkolnych.

W Rosji car w bezwzględny sposób narzucał reformy nie licząc się z społeczeństwem. Piotr I zreformował wojsko, administrację, gospodarkę, oświatę, relacje społeczne, oświatę i kulturę. Reformy te miały charakter odgórny. W forsowny sposób starano się ucywilizować, unowocześnić kraj i społeczeństwo.

Najlepsze skutki przyniosły reformy pruskie. Dzięki zmianom przeprowadzonym przez królów pruskich państwo powoli stawało się mocarstwem. Reformy austriackie, mimo, że nie tak konsekwentne jak pruskie też przyczyniły się do rozwoju państwa. Niewątpliwie najbardziej radykalne były reformy w Rosji. Rosja była najbardziej zapóźniona i musiała dokonać największego przeskoku cywilizacyjnego.

Pałace i ogrody Sanssouci

W 1728 r. następca tronu pruskiego przebywał w Dreźnie, gdzie widział wspaniałe budowle wzniesione przez króla Polski Augusta II Mocnego – Zwinger i Pałac Japoński, kościoły: mariacki i Trzech Króli. Zainspirowało to Fryderyka do podjęcia rywalizacji z sąsiadem. Niczym Ludwik XIV, postanowił wznieść swoją nową siedzibę w podberlińskim Poczdamie. Zaczęto w latach 1744‑1747 od budowy ogrodu i pałacu Sanssouci, który pełnił rolę prywatnej siedziby władcy. W pobliskim Miejskim Pałacu Królewskim w Poczdamie król prowadził działalność urzędową.

Po zwycięskiej wojnie siedmioletniej, w związku z ugruntowaną, mocarstwową pozycją Prus, wzniesiono okazały Nowy Pałac Królewski (1763‑1769). Władca go nie lubił,
ale uważał za niezbędny dla celów reprezentacyjnych. Przyjmowano w nim oficjalnych gości, a liczne, wspaniale wyposażone sale (marmurowa, z muszlami, teatr dworski) w pełni zaspakajały potrzeby 'pokazania się'.

Oba pałace zostały połączone rozległymi terenami parkowymi w stylu francuskim i angielskim. Szczególnie znane są tarasy, labirynty oraz pawilon japoński.

RUa1dDe1PjYV2

Zdjęcie przedstawiające szerokie schody prowadzące w górę, w stronę rozległego, niskiego pałacu z żółtą elewacją. Środkowa część pałacu ma kształt ronda z wypukłym, zielonym dachem. Od niego w obie strony rozciągają się skrzydła. Na całej szerokości budynku znajdują się duże, rozmieszczone symetrycznie okna. Schody prowadzące do pałacu z obu stron otoczone są bujną, zieloną roślinnością. Na schodach znajduje się kilka osób.

R14WFIEHPKGBr

Obraz przedstawia plac, u szczytu którego stoi rozległy budynek. Budynek zobrazowany jest nieco z boku: widać frontową ścianę wraz ze schodami prowadzącymi do wejścia oraz część ściany bocznej. Budynek ma trzy kondygnacje i lekko spadzisty dach. Zbudowany jest z czerwonej cegły i jasnego kamienia. Na każdej ze ścian widoczne są rozmieszczone symetrycznie okna. U szczytu budynku widoczne są zdobione gzymsy z rzeźbami. Rzeźby stanowią również zwieńczenie widocznej w tle kolumnady. Na placu znajdującym się przed budynkiem namalowani są przechadzający się i jeżdżący konno ludzie, a także grupa żołnierzy w niebiesko‑czerwonych mundurach.

RNcPs7JDX0TU7

Zdjęcie współczesne. Na pierwszym planie widoczna jest żółta kolumna ze skrzydlatym aniołem odwróconym tyłem do widza. Nieco dalej, w dole, widoczna jest brama z kolumnami i tarasem, której półokrągły dach zwieńczony jest złotym szpikulcem. Na dalszym planie widać nieutwardzony plac. Dalej współczesne budynki - w tym wysoki wieżowiec - oraz wielopasmową drogę, po której jeżdżą samochody. W tle rzeka oraz wzgórza.

R1IKOvARBZAsC

Zdjęcie współczesne, zrobione z góry. Ukazuje rozległy pałac zbudowany na planie litery U oraz otaczające go budynki i ogrody. Widać zadbane drzewa i krzewy, a także ścieżki spacerowe rozmieszczone symetrycznie wokół pałacu.

ROAWUPrgT5qnc

Obraz przedstawia pejzaż podmiejski. Na pierwszym planie widoczny jest nieutwardzony brzeg rzeki, na którym stoją ubogo ubrani ludzie. Kilka osób stoi w okolicy łódki, która znajduje się przy samej krawędzi wody. Na tafli rzeki pływają inne łodzie. W tle widać kamienny most prowadzący przez rzekę, a za nim bogate, monumentalne budynki z licznymi zdobieniami i wieżami.

RKE4Tm6tlJDHZ

Zdjęcie współczesne. Przedstawia kościół - katedrę Świętej Trójcy w Dreźnie. Budynek jest szeroki, ma kilka kondygnacji, z czego dwie niższe stanowią większą część bryły, zaś dwie wyższe są mniejsze – różnica w rozległości pięter jest spowodowana tarasem biegnącym wokół wyższych kondygnacji. Obie części budynku są wyposażone w duże, symetrycznie rozstawione okna i ozdobne półkolumny pomiędzy nimi. Szczyt budynku, a także barierka znajdującego się między kondygnacjami tarasu zwieńczone są kamiennymi posągami. Z lewej strony kadru widoczna jest wieża katedry. Jest ona wsparta na wielu wąskich kolumnach, a jej zwieńczenie stanowi ozdobny dach ze szpikulcem. W tle widać bryły (w tym dwie wieże) innych, sąsiadujących z kaplicą budynków. Na pierwszym planie widoczny jest utwardzony plac, po którym przechadzają się ludzie.

RHbtgwGL9oF9n

Zdjęcie współczesne. Przedstawia kościół Marii Panny w Dreźnie. Budynek jest zbudowany na planie kwadratu, jednak jego bryła jest fantazyjnie zniekształcona. Elewacja jest jasna, a każdy róg kościoła zwieńczony jest wieżyczką. Kopuła budynku ma półokrągły kształt i dzwonnicę u szczytu. Kościół na każdej ścianie ma wysokie, symetrycznie rozmieszczone okna a pomiędzy nimi półkolumny. Przed kościołem widoczne są elementy współczesnej infrastruktury miejskiej - szklane zejście na parking oraz utwardzony plac, po którym przechadzają się ludzie. W tle widać inne budynki.

R1LMpD7e9iZoP

Zdjęcie współczesne przedstawiające zespół architektoniczny Zwinger w Dreźnie. W centrum fotografii znajdują się cztery, rozmieszczone symetrycznie względem siebie fontanny. Wokół nich przystrzyżony w fantazyjne kształty trawnik, a pomiędzy nimi ścieżki, po których przechadzają się ludzie. Obszar otoczony jest połączonymi ze sobą budynkami, których cechą wspólną są biegnące dookoła arkady. Z lewej strony kadru widać budynek o dwóch kondygnacjach, z zieloną, półokrągłą kopułą i dużymi oknami. Po środku kadru, za placem z fontannami, widoczny jest dwukondygnacyjny budynek z dużymi oknami i ciemnym, lekko spadzistym dachem. Z prawej strony kadru widoczna jest wysoka brama ze zdobionym, czarno‑złotym, zwężającym się ku górze dachem.