Nowe słowa w języku – pojęcie i rodzaje neologizmów

1. Cele lekcji

a) Wiadomości

Uczeń:

• podaje definicję neologizmu,

• zna podział neologizmów,

• zna mechanizmy powstawania neologizmów.

b) Umiejętności

Uczeń potrafi:

• wyszukać i wskazać neologizmy w tekście,

• grupować neologizmy według określonej kategorii,

• podać przykłady różnych neologizmów i użyć ich w wypowiedzi.

2. Metoda i forma pracy

Heureza, praca indywidualna.

3. Środki dydaktyczne

1. Słownik języka polskiego.

2. Materiały przygotowane przez nauczyciela.

4. Przebieg lekcji

a) Faza przygotowawcza

Nauczyciel rozdaje uczniom karty pracy i prosi o wykonanie pierwszego zadania. W przypadku trudności z określeniem mechanizmu powstawania neologizmów zadaje pytania pomocnicze.

b) Faza realizacyjna

Po sprawdzeniu pracy nauczyciel mówi, iż powyższe wyrazy określa się mianem neologizmów. Prosi o sformułowanie wniosków dotyczących definicji pojęcia. Może uściślić wypowiedzi uczniów lub podyktować definicję zawartą w pozycjach bibliografii (Malczewski J., Szkolny słownik nauki o języku, Polska Oficyna Wydawnicza „BGW”, Warszawa 1991, str. 99):

Neologizm (z greckiego: neos = nowy + logos = słowo) to wyraz, wyrażenie, forma gramatyczna, znaczenie, konstrukcja składniowa nowo utworzona w danym języku. Neologizm stanowi innowację językową i powstaje w celu wzbogacenia leksyki danego języka.

Nauczyciel podaje wiadomości na temat podziału neologizmów:

Neologizmy dzielimy na:

1. leksykalne:

• wyrazowe – którymi są zapożyczania lub wyrazy utworzone dla nazwania nowych przedmiotów i pojęć, np. wideo, blachowkręt

• frazeologiczne – nowe związki frazeologiczne, np. trzymać język za zębami

  2. semantyczne (znaczeniowe, neosemantyzmy) wyrazy, które otrzymały nowe znaczenie, np. myszka

  3. słowotwórcze wyrazy utworzone od wyrazów funkcjonujących już w języku polskim poprzez dodanie przyrostków lub przedrostków albo przez odrzucenie przyrostka wyrazu podstawowego, np. Zetka

Po zapisaniu notatki w zeszytach nauczyciel upewnia się, iż podane informacje są dla uczniów zrozumiałe. Wyjaśnia ewentualne wątpliwości, a potem prosi o podanie przykładów różnych neologizmów. Można zapisać je na tablicy, z kilkoma ułożyć zdania i zanotować je w zeszytach.

Aby utrwalić zdobyte wiadomości, uczniowie otrzymują polecenie wykonania ćwiczeń (karta pracy - zadanie 2 i 3). Gdy wszyscy skończą, sprawdza się poprawność wykonania zadań poprzez głośne odczytanie rozwiązań na forum klasy.

c) Faza podsumowująca

W podsumowaniu nauczyciel prosi o powtórzenie wprowadzonych na lekcji definicji, a także odpowiada na ewentualne pytania uczniów. W krótkiej pogadance informuje również, iż w literaturze spotykamy jeszcze jeden rodzaj neologizmów, tak zwane neologizmy artystyczne, tworzone przez pisarzy i poetów. Są to wyrazy stworzone na potrzeby jednego utworu np. słowopienie.

5. Bibliografia

1. Chwastniewska A., Rożek D., Gorzałczyńska‑Mróz A., Szulc M., Halasz A., Borys P., Język polski. Nauka o języku dla klasy drugiej gimnazjum. Część 2., Gdańskie Wydawnictwo Oświatowe, Gdańsk 2001.

2. Malczewski J., Szkolny słownik nauki o języku, Polska Oficyna Wydawnicza „BGW”, Warszawa 1991.

6. Załączniki

a) Karta pracy ucznia

Zadanie 1. Poniżej podano kilka wyrazów. Wyjaśnij ich znaczenie i mechanizm powstania.

Zetka [np. wyraz powstał od nazwy Radia ZET ]

babka [np. ciasto i kobieta, znanemu już słowu dodano nowe znaczenie]

zimowisko [np. obóz zimowy, powstał przez dodanie przyrostka ]

wpakować się w kłopoty [np. mieć kłopoty na własne życzenie]

Zadanie 2. Wypełnij wolne miejsca. W grupie A wpisz nazwy wykonawców czynności, w grupie B definicje neologizmów:

Grupa A

.................................................................. – ten, kto jeździ na deskorolce

.................................................................. – uczeń chodzący na wagary

.................................................................. – ten, kto podnosi ciężary

.................................................................. – ten, kto płaci podatek VAT

Grupa B

karierowicz – ..................................................................

tankowiec – ....................................................................

budżetówka– ................................................................

telemaniak – ..................................................................

Zadanie 3. Poniżej podano wyrazy i zwroty. Ułóż z nimi zdania tak, aby podane słowa wystąpiły
w nowym znaczeniu (np. z języka młodzieży, sportowego).

Wzór: bojówki wojskowe – Mój brat uwielbia nosić spodnie bojówki.

laska babci – ........................................................................................................................... .

wysoka wieża– ..................................................................................................................... .

mała mysz – ........................................................................................................................... .

worek na ziemniaki – .............................................................................................................. .

kosz ogórków – ...................................................................................................................... .

szara komórka – ..................................................................................................................... .

gazy czadowe – ...................................................................................................................... .

taśma klejąca – ........................................................................................................................ .

b) Zadanie domowe

Wybierz jeden z wierszy Bolesława Leśmiana. Wypisz z niego neologizmy artystyczne. Zastanów się nad ich znaczeniem i mechanizmami powstania.

7. Czas trwania lekcji

45 minut

8. Uwagi do scenariusza

brak