Nowe technologie w architekturze II połowy XIX wieku
Ważne daty
1851 – powstanie pierwszej budowli o konstrukcji z metalu i szkła (Crystal Palace), zaprojektowanej przez Josepha Paxtona
1852 – wynalezienie dźwigu osobowego
1855 – opracowanie przez Henriego Bessemera metody masowej produkcji stali
1867 – zastosowanie przez Josepha Moniera konstrukcji żelbetowej dla potrzeb ogrodnictwa
1871‑1872 – powstanie pierwszej w Europie budowli przemysłowej o całkowicie metalowej konstrukcji szkieletowej (fabryka czekolady Noisiel sur Marne Juliusa Saulniera
1877 – sformułowanie zasady konstrukcyjnej żelbetu prze Tadeusza Hyatta
1880 – wynalezienie windy elektrycznej
1880‑1884 – powstanie pierwszego mostu kolejowego wykonanego całkowicie ze stali (Wiadukt Garabit Gustave'a Eiffel'a)
1889 – powstanie Wieży Eiffel'a w Paryżu (Gustave Eiffel), najwyższej budowli na świecie do 1930 r.
1892 – opracowanie przez Françoisa Hennebique'a metody wznoszenia żelbetowych konstrukcji w budownictwie
Scenariusz lekcji dla nauczyciela
I. Rozwijanie zdolności rozumienia przemian w dziejach sztuki w kontekście ich uwarunkowań kulturowych, środowiskowych, epok, kierunków, stylów i tendencji w sztuce. Uczeń:
10. formułuje samodzielne, logiczne wypowiedzi argumentacyjne na temat epok, kierunków, stylów i tendencji w sztuce oraz środowisk artystycznych.
5. charakteryzuje i opisuje sztukę powstałą w obrębie poszczególnych epok, kierunków i tendencji;
II. Zapoznawanie z najwybitniejszymi dziełami w zakresie architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:
13. dokonuje opisu i analizy, w tym porównawczej, dzieł z uwzględnieniem ich cech formalnych:
a) w architekturze: planu, układu przestrzennego, opisu fasady i elewacji, wnętrza,
18. formułuje samodzielne, logiczne wypowiedzi argumentacyjne na temat dzieł sztuki.
2. wskazuje twórców najbardziej reprezentatywnych dzieł;
3. umiejscawia dzieła w czasie (wskazuje stulecie powstania dzieł sztuki dawnej, a w przypadku dzieł sztuki nowoczesnej i współczesnej datuje je z dokładnością do połowy wieku), w nielicznych przypadkach, dotyczących sztuki nowoczesnej i współczesnej, zna daty powstania dzieł lub datuje je z dokładnością jednej dekady;
4. zna plany i układy przestrzenne najbardziej znanych dzieł architektury oraz dzieł charakterystycznych dla danego stylu i kręgu kulturowego;
8. wymienia różne funkcje dzieł sztuki, takie jak: sakralna, sepulkralna, estetyczna i dekoracyjna, dydaktyczna, ekspresywna, użytkowa, reprezentacyjna, kommemoratywna, propagandowa, kompensacyjna, mieszkalna i rezydencjonalna, obronna, magiczna;
III. Zapoznawanie z dorobkiem najwybitniejszych twórców dzieł architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:
2. zna najwybitniejsze dzieła z dorobku artystycznego wybitnych przedstawicieli poszczególnych epok, kierunków i tendencji w sztuce od starożytności po czasy współczesne, z uwzględnieniem artystów schyłku XX i początku XXI wieku;
3. sytuuje twórczość artystów powszechnie uznawanych za najwybitniejszych w czasie, w którym tworzyli (z dokładnością do jednego wieku, a w przypadku twórców sztuki nowoczesnej i współczesnej – z dokładnością do połowy wieku) oraz we właściwym środowisku artystycznym;
4. łączy wybrane dzieła z ich autorami na podstawie charakterystycznych środków formalnych;
IV. Kształcenie w zakresie rozumienia i stosowania terminów i pojęć związanych z dziełami sztuki, ich strukturą i formą, tematyką oraz techniką wykonania. Uczeń:
1. definiuje terminy związane z opisem formy i struktury dzieła architektonicznego, w tym określenia dotyczące typów i elementów planów budowli, elementów konstrukcyjnych i dekoracyjnych (dekoracji fasady i wnętrza) oraz układu przestrzennego;
5. analizując i opisując dzieła architektoniczne, właściwie stosuje terminy i pojęcia dotyczące struktury architektury.
rozpoznawać najważniejsze dzieła architektury i budownictwa 2 poł. XIX wieku;
określać nowatorstwo budowli ze względu na stosowanie materiałów w architekturze;
rozpoznawać cechy wymienionych nurtów i powiązać z kontekstem gospodarczym i społeczno‑kulturowym tego okresu;
wskazywać znaczenie współczesnych technologii w rozwoju architektury.
Rozwój przemysłu w XIX wieku
W 2 poł. XIX w. pojawiła się w konstrukcji budowli stal, podobnie jak wcześniej żelazo, żeliwo, szkło a w końcu żelbet. Wprowadzenie nowych metod produkcji, miało ułatwić pracę, zwiększyć jej wydajność, a jednocześnie obniżyć koszty. Powstanie kolei żelaznej (parowozu w roku 1804 oraz pierwszej linii kolejowej w latach 1764–1825), umożliwiły szybszą dystrybucję produkowanych towarów. Wzrosło zapotrzebowanie na nowe typy budynków: fabryki, hale produkcyjne, magazynowe infrastruktury kolejowe (dworce, mosty). Jednocześnie dokonywały się zmiany w przemyśle metalurgicznym i hutniczym. W XIX w. udoskonalono technikę wytopu żelaza, umożliwiając zastosowanie go w postaci żeliwa najpierw do przedmiotów codziennego użytku, a następnie do konstrukcji budowlanych. W tym samym czasie metalowe elementy konstrukcji zaczęto łączyć ze szkłem. W poł. XIX w. opracowano metodę produkcji stali, a następnie żelbetu, których właściwości pozwoliły na opracowanie nowych konstrukcji w budownictwie, budowanych z elementów stypizowanych. Budowle te wymagały przemyślanej konstrukcji (znawstwa materiałów, stosowania obliczeń), co spowodowało rozdzielenie zawodu inżyniera od architekta.
W 1794 roku powstała w Paryżu Szkoła Politechniczna, kształcąca inżynierów‑konstruktorów. Działała ona obok École des Beaux‑Arts, kształcącej architektów. Wynikający z rozwoju gospodarczego wzrost ludności i potrzeby poprawy warunków życia wpłynęły także na powstanie centrów dystrybucji towarów, które przybrały w końcu XIX w. formę domów towarowych. Łączono w nich funkcje handlowe i biurowe w formie kilkunastopiętrowych gmachów. Grupa architektów specjalizująca się we wznoszeniu takich budowli i wprowadzaniu nowatorskich rozwiązań konstrukcyjnych, funkcjonalnych, jak i formalnych określana jest mianem I [szkoły chicagowskiej](http://szkoly chicagowskiej). Docenienie wartości artystyczno‑estetycznych nowych konstrukcji (przejawiające się m.in. w jej ekspozycji) w architekturze reprezentacyjnej i użyteczności publicznej, jak i dzieł samej inżynierii (np. mostów) nastąpiło dopiero w ostatnim dziesięcioleciu XIX w. i określane jest [nurtem inżynieryjnym](http://nurtem inzynieryjnym).
Pierwsze budowle z nowych materiałów
W XIX wieku opracowano metodę walcowania i profilowania żelaza, a następnie technikę produkcji stali, którą cechowała wytrzymałość na rozciąganie. W 1855 inżynier Henry Bessemer opracował metodę masowej produkcji stali. Opracowanie produkcji liny stalowej pozwoliło na budowę mostów wiszącychmostów wiszących, których rozpiętość mogła być bardzo szeroka. Most drogowy nad rzeką Clifton koło Bristolu ma długość 414 m, a jego konstrukcja, odznaczająca się również walorami estetycznymi jest zapowiedzią nurtu inżynieryjnego.
Rozwój kolei wpłynął na zapotrzebowanie opracowania nowych mostów wytrzymałych na ciężar pociągów a jednocześnie odpornych na wibracje. Konstrukcje elementów stalowych łączono za pomocą metody nitowanianitowania i maszyny do nitowania skonstruowanej przez Williama Fairbairna w 1865 r. W wielu przypadkach starano się złagodzić industrialny charakter budowli mostowych wprowadzając elementy historyzujące, np. w filarach, które przybierały często formę neogotyckich wież, przyczółkach mostowych, czy pylonach.
Konstrukcje z żelaza i szkła
Około połowy XIX w. zaczęto wykorzystywać konstrukcje żelazne w budynkach użyteczności publicznej, jednak nie eksponowano ich na zewnątrz i obmurowywano. W Bibliotece Sainte‑Geneviève architekt Henri Labrouste zastosował po raz pierwszy pełną żelazną konstrukcję, częściowo zakrytą murem. Budynek podzielono na kondygnację piwniczną z systemem grzewczym, parter z holem i klatką schodową oraz magazyn książek i piętro z wielką czytelnią. Strop parteru oparto na żeliwnych łukach wspartych na kamiennych słupach. W czytelni architekt zastosował lekkie, żeliwne kolumny i łuki wykonane z żelaznych odcinków połączonych śrubami. Sklepienie wykonano z żelaznej siatki obłożonej gipsem. Metalowe elementy posiadają formy ornamentalne i historyzujące w postaci słupów kolumienek. Całą strukturę, łącznie z żelazną więźbą dachową, zakotwiono w grubych murach ścian zewnętrznych, którym nadano dekoracje neorenesansowe. Te rozwiązania formalne odpowiadały poczuciu estetyki społeczeństwa.
W 2 poł. XIX w. organizowano wystawy światowe, na których producenci prezentowali wytwory przemysłowe. Na ich potrzeby powstawały – pomyślane jako budynki tymczasowe – hale wystawowe. Na pierwszą taką wystawę, zorganizowaną w Londynie w 1851 roku, halę wystawienniczą zaprojektował Joseph Paxton, ogrodnik i inżynier, twórcą oranżerii, dla których opracował konstrukcję z elementów prefabrykowanych. Budynek musiał spełnić określone wymogi, zakładał niskie koszty produkcji, łatwość i szybkość realizacji, użycie do budowy materiału niepalnego i – co najważniejsze – miał zapewnić dużą powierzchnię użytkową dla celów wystawienniczych.
1. Crystal Palace jest pionierskim przykładem nurtu inżynieryjnego, pierwszym budynkiem, który w całości wykonano ze stypizowanych, prefabrykowanych elementów tworzących żeliwną konstrukcję wypełnioną szklanymi taflami. Budynek odznaczał się nową estetyką wynikającą z konstrukcji i efektem przenikania (poprzez przeszklone ściany i dach) przestrzeni zewnętrznej i wnętrza. Jednocześnie stanowił odpowiednie tło dla wyrobów dekoracyjnych. Jego wznoszenie trwało rok i stanowiło atrakcję dla publiczności, natomiast skończona budowla wywołała powszechny zachwyt. Dlatego, mimo że początkowo miała zostać po wystawie rozebrana, zdemontowano ją i przeniesiono do Sydenham pod Londynem. Postawioną tam budowlę skrócono i rozbudowano o dwa dodatkowe transepty/ryzality wprowadzając częściowo drewniane sklepienia. Crystal Palace spłonął w 1936 r. Całość mierzyła 564 m długości i 122 m szerokości oraz 39 m wysokości. 
Read & Co. Engravers & Printers, Crystal Palace, 1851, wikimedia.org, domena publiczna
2. Nowością metody opartej na zwielokrotnianym module konstrukcyjnym była możliwość uzyskania dowolnych wymiarów budowli w zależności od potrzeb, co umożliwiało zastosowanie kilku standaryzowanych elementów. 
J. McNeven, Wnętrze Crystal Palace, 1851, wikimedia.org, domena publiczna
3. Moduł konstrukcji liczył 7,2 m i wynikał z możliwości produkcji określonej wielkości tafli szklanych. Składał się ze standaryzowanych ażurowych żeliwnych belek i krzyżulców oraz kolumn rurowych łączonych śrubowanymi złączami. 
J. McNeven, Wnętrze Crystal Palace, 1851, wikimedia.org, domena publiczna
4. Budynek założono na planie prostokąta w układzie pięcionawowym z centralnie usytuowanym transeptem/ryzalitem wznoszącym się schodkowo. Nad środkową, najwyższą trójkondygnacyjną częścią wzniesiono szklane sklepienie. 
Sir Joseph Paxton, Plan i przekrój Cristal Palace, 1851, wikimedia.org, domena publiczna
5. Niektóre elementy, np. ramy okienne i kliny blokujące konstrukcję, wykonano z drewna lub w technice mieszanej (np. sklepienie transeptu). Ramy oświetlenia górnego zestawiono w sekwencjach dwuspadowych („zębatych”). Dla całości budowli opracowano system odprowadzania wody wykorzystujący m.in. słupy rurowe. 
Philip Henry Delamotte (fot.), Crystal Palace, 1854,Smithsonian Libraries, Londyn, Wielka Brytania, wikimedia.org, domena publiczna
Konstrukcja szkieletowa
Doskonalenie produkcji żelaza i zwiększenie jego wytrzymałości umożliwiło uwolnienie konstrukcji szkieletowej od masywnych murów, które mogły być zastąpione szkłem. Żeliwne kolumny podtrzymujące stropy, wprowadzone już wcześniej przez Jamesa Bogardusa w Stanach Zjednoczonych, były w Europie 2 połowy XIX wieku stosowane przede wszystkim w budynkach fabrycznych i magazynowych, następnie domach towarowych, ale nie w budownictwie mieszkaniowym. Fabryka czekolady w Noisiel stanowi jeden z pierwszych w Europie budynków o pełnej stalowej konstrukcji szkieletowej. Trójkondygnacyjną budowlę założono na planie prostokąta i nakryto czterospadowym dachem. Całość oparto na 4 głównych belkach wspornikowych z nitowanej blachy, podpieranych przez 4 kamienne bloki ustawione na rzece. Na nich usytuowano stalową, samonośną konstrukcję szkieletową, wzorowaną na drewnianej z systemem słupów i zastrzałów. Przestrzeń między nimi wypełniono kolorową cegłą. Poprzeczne belki podparte są wewnątrz budynku dwoma żeliwnymi słupami oraz zespolone z konstrukcją ścian wewnętrznych za pomocą wsporników. Strop nad trzecią kondygnacją podwieszono do żeliwnej więźby dachowej za pomocą prętów z kutego żelaza. Pomimo zastosowania nowego materiału i konstrukcji, jej wyeksponowanie łączy się nadal z tradycyjnymi elementami dekoracyjnymi, jak barwa i formy cegieł ceramicznych.
Rozpowszechnienie konstrukcji stalowych pozwalało uzyskać coraz większych rozmiarów budynki i nowe walory estetyczne. W wyniku współpracy inżynierów, konstruktorów i architektów powstawały budowle o zaskakujących rozwiązaniach konstrukcyjnych. Nową, elastyczną formę w postaci ram kratownicowychkratownicowychz łukami trójprzegubowymi otrzymał Galeria Maszyn w Paryżu z 1889 roku, będący efektem współpracy konstruktora Victor Contamina, inżynierów Pierrona i Chartona oraz architekta Ferdinanda Duterta. Wysokość wnętrza osiągnęła 46 m, długość427 m, rozpiętość 117 m. Dzięki taflom szklanym uzyskano jasne i przestrzenne wnętrze, oświetlone naturalnie z efektem przenikania przestrzeni zewnętrznej z wnętrzem.
Ukoronowaniem myśli i działalności inżynieryjnej 2 poł. XIX wieku jest wieża zaprojektowana przez Gustave'a Eiffel'a w Paryżu z 1889 roku. Konstrukcja mierzy 312 m wysokości i do 1930 r. była najwyższą budowlą świata. Zbudowano ją ze stalowych łuków i belek o konstrukcji kratownicy, tworzonej przez nitowane drobne elementy. Uzyskano dzięki temu oszczędność materiału, jak i estetykę nowego nurtu zw. inżynieryjnym. Budowla wywołała negatywny odbiór społeczny, a krytyka, z jaką się spotkała, odzwierciedlała istniejący w tym czasie konflikt między sztuką – architekturą a techniką – konstrukcją.
Szkoła Chicagowska
W końcu XIX wieku w odbudowywanym po pożarze w 1871 roku Chicago, ukształtował się ruch architektoniczny zwany I szkołą chicagowską. Skupiał architektów specjalizujących się w projektowaniu budowli wysokościowych. Budynki były trwałe, ekonomiczne w materiale i użytkowaniu oraz stosunkowo proste w konstrukcji, gdyż składały się ze standaryzowanych elementów. Wznoszone wieżowce dały także możliwość wykorzystania ówczesnych wynalazków: dźwigu osobowego (wynalazek z 1852 roku) oraz windy elektrycznej (odkrycie roku 1880). W tym czasie opracowano jednocześnie zasadę konstrukcyjną materiału, który miał zostać powszechnie wykorzystany budownictwie w wieku XX – żelbetu (1877, Tadeusz Hyatt), czyli zbrojonego żelaznymi prętami betonu, znanego już 2 poł. XIX wieku i wykorzystywanego wcześniej do fundamentów kamiennych i ceglanych. Sam żelbet był efektem eksperymentu Josepha Moniera, francuskiego ogrodnika, który opatentował wynalazek w 1867 roku. W 1892 roku inżynier i konstruktor, François Hennebique (1842‑1921) jako pierwszy w Europie opracował i opatentował metodę wznoszenia z żelbetu jednolitych konstrukcji, uwzględniających w szkielecie budynków działanie sił. Pierwszym na świecie budynkiem wysokościowym o żelazno‑stalowej konstrukcji był 11‑kondygnacyjny Home Insurance Building w Chicago z 1885 roku autorstwa Williama Le Barona Jenney'ego. Nowatorskie rozwiązanie ukryto poprzez obmurowanie elewacji, w której zastosowano historyzujący detal (np. w kondygnacji parteru granitowe kolumny, na wyższych kondygnacja pilastry i profilowane gzymsy). Dzięki temu gmach uzyskał wrażenie ciężkości, którą niwelują rytmiczne podziały lizen przykrywające słupy stalowego szkieletu. Nowa konstrukcja pozwoliła zyskać dodatkową powierzchnię użytkową.
Jednym z najbardziej znanych przedstawicieli szkoły chicagowskiej był Louis Sullivan (1856‑1924). Architekt wskazywał m.in. na konieczność dostosowania formy budowli do jej funkcji. W kondygnacji podziemi sytuował urządzenia instalacji grzewczej. Parter przeznaczał na siedziby banków, sklepy i inne instytucje, które potrzebowały dużych, jasnych pomieszczeń. Podobną funkcję nadał I piętru. Kolejne zaś miały być przeznaczone na niewielkie pomieszczenia biurowe. Ostatnie piętro zaplanował na cele gospodarcze. Funkcjonalny podział widoczny był w rozwiązaniach formalnych elewacji. 12‑kondygnacyjny budynek Carson, Pirie, Scott, założono na planie prostokąta z półcylindryczną formą jednego z naroży. Sullivan zastosował stalową, szkieletową konstrukcję, która podkreśla podział wnętrza poprzez system słupów. Dzięki temu możliwe stało się wprowadzenie dużych prostokątnych okien w kondygnacjach biurowych budynku (między 2 a 10 piętrem), złożonych z 3 części: środkowej najszerszej, nieotwieralnej i dwóch bocznych, wąskich i otwieranych. Ten typ okna zyskał miano okna chicagowskiego. Część biurowa elewacji została niemal całkowicie pozbawiona ozdób, w przeciwieństwie do dolnej, obejmującej parter i I piętro. Tu Sullivan wprowadził prostokątne okna wystawowe i wejście, zaakcentowane arkadami z historyzującym, bogatym ornamentem. Ostatnia kondygnacja została zaakcentowana poprzez cofnięcie ściany z oknami w stosunku do lica oraz pozostawienie w tej linii jedynie podpór dźwigających prosty dach z gzymsem.
Zadania
Rozpoznaj poniższe budowle. Podpisz je.
Do dzieł architektury dobierz właściwych architektów.
Henri Labrouste, Louis Sullivan, William le Baron Jenney
| Biblioteka Sainte-Geneviève w Paryżu | |
| Home Insurance Building w Chicago | |
| Carson, Pirie, Scott Building w Chicago |
Do budowli dopisz miasta, w których się znajdują.
Tower Bridge - ............
Biblioteka Sainte-Geneviève - ............
Crystal Palace - ............
Fabryka czekolady Meniera - ..............
Wieża Eiffel'a - ............
Wskaż prekursora I szkoły chicagowskiej.
- Henri Labrouste
- Louis Sullivan
- William le Baron Jenney
Uzupełnij informacje.
W 1851 roku Josepha Paxton zaprojektował ............................ – pierwszą budowlę o konstrukcji z metalu i szkła.
W latach 1871-1872 powstała fabryka czekolady Noisiel sur Marne w Europie, pierwsza budowla przemysłowa o całkowicie metalowej konstrukcji szkieletowej, zaprojektowana przez ...................................
W latach 1880-1884 powstał „Wiadukt Garabit", pierwszy most kolejowy wykonany całkowicie ze stali, zaprojektowany przez .................................
Rozpoznaj typ mostu znajdujący się na fotografii.
Nazwij wskazane elementy. Nazwy wpisz małymi literami.
Słownik pojęć
1) pionowa podpora, najczęściej wolno stojąca, spełniająca podobną funkcję jak kolumna (może mieć również bazę, głowicę, nasadnik), o przekroju wielobocznym, z kamienia, cegły, betonu itp.; znany od starożytności, szeroko stosowany do dzisiaj; w architekturze gotyckiej główny element systemu przyporowego; filary w budownictwie mostowym służą do oparcia przęseł; 2) pośrednia podpora mostu dzieląca go na przęsła i przenosząca obciążenia z przęseł na podłoże; często od strony prądu rzeki filar jest wyposażony w izbicę; filary mostów drewnianych są nazywane jarzmami; filarami zwane są też elementy rozdzielające zamknięcia przelewów jazów i zapór.
płaski lub przestrzenny rodzaj konstrukcji z prętów drewnianych, metalowych, żelbetowych lub kompozytowych, łączonych (np. skręcanych, klejonych, spawanych) w węzłach.
most, w którym przęsła są utrzymywane we właściwym położeniu przez układ lin (dawniej łańcuchów) podwieszonych do pylonów/wież mostu, w którym pomiędzy pylonami/wieżami rozpięto liny/taśmy/łańcuchy, na których podwieszono przęsła.
element konstrukcyjny do łączenia ze sobą płaskich elementów np. blachy. Ma postać krótkiego pręta zakończonego tzw. łbem, a zasklepiany z drugiej strony podczas nitowania zakuwką.
okno złożone z trzech tafli szklanych – w środku skrzydło szersze, nieruchome, dwa boczne węższe, ruchome.
połączenie ruchowe dwóch członów konstrukcji, dzięki którym mogą wykonywać względne obroty wokół jednej, dwóch lub trzech osi.
skrajna podpora mostu lub wiaduktu, która najczęściej jest znacznie ukryta pod warstwami ziemi.
w konstrukcji mostowej podpora pionowa mostów wiszących.
w metalowej konstrukcji mostowej pionowa, wolno stojąca podpora konstrukcji, która stanowi oparcie dla przęseł mostu.
stop żelaza z węglem (stężenie węgla poniżej 2%). i innymi metalami, plastycznie obrobiony i obrabialny cieplnie. Twardość stali rośnie wprost proporcjonalnie do zawartości węgla.
określenie twórczości architektonicznej grupy architektów działających w Chicago w k. XIX i na pocz. XX w. Projektowane budynki wysokościowe wprowadzały wczesnomodernistyczne trendy: stalową konstrukcję przysłanianą terakotą, uproszczoną bryłę zamkniętą płaskim dachem, obszerne przeszklenia (okna tzw. chicagowskie). Pierwsze budynki posiadały jednak często dekoracje w formie ornamentu roślinnego. Poszczególne kondygnacje budowli przyporządkowano różnym funkcjom – środkowe piętra zajmowały najczęściej pomieszczenia biurowe, a najwyższa i najniższa – gospodarcze.
żelazobeton, czyli połączenie betonu (mieszaniny piasku, cementu, wody i żwiru) ze zbrojeniem z żelaznych (ob. stalowych) prętów. Zaletą materiału jest wytrzymałość i łatwość formowania. Beton zabezpiecza metal od rdzewienia i wpływu wysokich temperatur. Dzięki temu połączeniu beton i metal pracują razem w konstrukcji, która jest odporna na ściskanie (właściwość betonu) i odporna na rozciąganie (dzięki własności stali).
stop odlewniczy żelaza z węglem (stężenie węgla powyżej 2%). Umożliwia uzyskanie skomplikowanych form, jest wytrzymałe, odporne na korozję i ścieranie, ale posiada duży ciężar.
Źródło
https://encyklopedia.pwn.pl
https://sjp.pwn.pl/
Galeria dzieł sztuki
Bibliografia
N. Pevsner, J. Fleming, H. Honour, Encyklopedia architektury, Warszawa 1992
N. Pevsner, Pionierzy współczesności, Warszawa 1979
Słownik terminologiczny sztuk pięknych, S. Kozakiewicz (red.), Warszawa 1996