Nowy sposób patrzenia na sztukę

Rozdział 1 
Różne oblicza futuryzmu

Nagranie przedstawia rozmowę dziennikarza z historykiem sztuki na temat futuryzmu.

— Dzień dobry państwu. Z okazji Roku Awangardy w Polsce gościmy dziś w studiu historyka sztuki z Muzeum Sztuki Nowoczesnej. Rozmowę o awangardzieawangardaawangardzie rozpoczniemy od futuryzmufuturyzmfuturyzmu. To kierunek, który zapoczątkował rewolucję artystyczną, czyli przewrót awangardowy w XX wieku. Zacznijmy od tego, gdzie zrodził się futuryzm – we Francji czy we Włoszech?
— Oczywiście, że we Włoszech. To stamtąd pochodzą jego główni reprezentanci. W Paryżu w 1909 roku Tomaso Marinetti na łamach Le Figaro opublikował tylko swój słynny manifest. Francuzi raczej chłodno przyjęli burzycielskie pomysły Marinettiego.
— Dlaczego Włochy?
— Włochy to kolebka tradycji i arcydzieł sztuki. To dzieła Michała Anioła, Rafaella Santi, Leonarda da Vinci. Ich sztuka prowokowała futurystów negujących przeszłość, myślących przede wszystkim o przyszłości. Futuryzm powstał niejako w opozycji do tego, co dawne, ujęte w prawidła.
— Czyli żadnych prawideł, żadnych zasad?
— Gdyby tak było, to pewnie bliscy byliby koncepcji sztuka dla sztuki Przybyszewskiego. Za jeden z celów swojej działalności artystycznej futuryści przyjęli zlikwidowanie rozdźwięku między życiem a sztuką. Chcieli tworzyć dzieła odpowiadające charakterowi nowoczesnej rzeczywistości. Dzieła tętniące życiem, pełne dynamizmu, szybkości. Na przykład malarze futurystyczni: zależało im na uchwyceniu ruchu ciała nie jako wibracji, ale jako przemieszczenia się planów rzeczywistości, przecinających się i przenikających. Inspirację do tego niezwykłego pomysłu zaczerpnęli z odkryć promieni rentgenowskich i magicznej aury kina.
— Mimo że uważali się za ludzi przyszłości, to jednak mocno osadzeni byli w teraźniejszości. Traktowali ją jako zapowiedź tego, co ma nadejść?
— Tak. Byli zafascynowani zdobyczami techniki. Maszyna to było coś wyjątkowego! Na przykład samolot, jedna z największych futurystycznych fascynacji. Znalazła swoje odbicie w ideach aeromalarstwa, aeropoezji, a także aeromuzyki, aeroteatru, aeroarchitektury czy aeroceramiki. Aerotaniec najbardziej z nich przypominał odwieczne marzenie futurystów o zespoleniu człowieka z maszyną‑samolotem.
— Czyżby wizja postczłowieka?
— Niewykluczone. Futuryści inspirowali swoimi wizjami i rozwiązaniami artystycznymi innych twórców. Czerpali z nich dadaiści, konstruktywiści, formiści i kubiści. Paraartystyczne akcje, wieczory futurystyczne, eksperymenty teatralne na ulicach włoskich miast, burzyły barierę między aktorem i widzem. Dziś uważa się je za źródła performansu. W 2009 r. futuryzm po stu latach powrócił do swej stolicy, Mediolanu. To było wielkie święto, któremu towarzyszyły wystawy, spektakle, koncerty, instalacje, happeningi, a także pokaz mody zainspirowany manifestem Marinettiego.
— Futuryzm jednak to nie tyko działalność artystyczna. Po I wojnie światowej futuryści włoscy sprzymierzyli się z faszyzmem.
— Niestety, to niechlubna karta futuryzmu… Po objęciu władzy przez Mussoliniego wielu futurystów brało aktywny udział w życiu politycznym i artystycznym. Wyraźnie sprzyjali nowej władzy. Agresja i wojna jako higiena świata. Te niebezpieczne hasła z 1909 roku nagle zaczęły rozbrzmiewać na włoskich ulicach.
— Polityka i sztuka – ten mariaż nigdy chyba nie był udany. Dziękuję pani bardzo za rozmowę. W następny wtorek zapraszam państwa na kolejne spotkanie – tym razem ze sztuką surrealistyczną.

Rozdział 2 
Szybkość, aktywizm, bunt

Nagranie przedstawia fragment manifestu futurystów, który ogłoszony został w 1909 roku przez Filippo Tomaso Marinettiego na łamach Le Figaro.

Po pierwsze, chcemy opiewać miłość niebezpieczeństwa, przyzwyczajenie do energii i do zuchwalstwa.
Po drugie, odwaga, śmiałość, bunt – będą zasadniczymi składnikami poezji.
Po trzecie, aż do dziś literatura sławiła nieruchome zamyślenie, ekstazę i marzenie senne. My chcemy sławić agresywny ruch, gorączkową bezsenność, krok biegacza, salto mortale, policzek i pięść.
Po czwarte, oświadczamy, że wspaniałość świata wzbogaciła się o nowe piękno: piękno szybkości! Samochód wyścigowy ze swoim pudłem zdobnym w wielkie rury podobne do wężów o ognistym oddechu... ryczący samochód, który zdaje się pędzić po taśmie karabinu maszynowego, jest piękniejszy od Nike z Samotraki.
Po piąte, chcemy opiewać człowieka dzierżącego kierownicę, której oś idealna przeszywa Ziemię, ciśniętą także w bieg po swojej orbicie.
Po szóste, trzeba, aby poeta poświęcił się z bujnym wspaniałomyślnym zapałem dla pomnożenia entuzjazmu i żaru w elementach pierwotnych.
Po siódme, nie ma już piękna poza walką. Twór, który nie ma charakteru agresywnego, nie może być arcydziełem. Poezja musi być pojmowana jako gwałtowne natarcie na siły nieznane, celem rzucenia ich pod nogi człowiekowi.
Po ósme, znajdujemy się na wysuniętym cyplu stuleci!... Po cóż mielibyśmy oglądać się za siebie, jeśli chcemy sforsować tajemniczą bramę Niemożliwego? Czas i Przestrzeń umarły wczoraj. My żyjemy już w absolucie, ponieważ stworzyliśmy nieustającą wszechobecną szybkość.
Po dziewiąte, chcemy sławić wojnę – jedyną higienę świata – militaryzm, patriotyzm, gest niszczycielski anarchistów, piękne idee, za które się umiera, oraz pogardę dla kobiet.
Po dziesiąte, chcemy zburzyć muzea, biblioteki, akademie wszystkich rodzajów, chcemy zwalczać moralizm, feminizm i wszelką oportunistyczną lub utylitarną podłość.
Będziemy opiewać tłumy wstrząsane pracą, rozkoszą lub buntem; będziemy opiewać różnobarwne i polifoniczne przypływy rewolucji w nowoczesnych stolicach; wibrującą gorączkę nocną arsenałów i stoczni podpalanych przez gwałtowne księżyce elektryczne; nienasycone dworce kolejowe, pożeracze dymiących wężów; fabryki uwieszone u chmur na krętych sznurach siwych dymów; będziemy opiewać mosty podobne do gimnastyków‑olbrzymów, którzy okraczają rzeki, lśniące w słońcu błyskiem noży; awanturnicze statki węszące za horyzontem, szerokopierśne lokomotywy, galopujące po szynach, jak stalowe konie okiełznane rurami, i lot ślizgowy aeroplanów, których śmigło łopoce na wietrze jak flaga i zdaje się klaskać jak rozentuzjazmowany tłum.

Rozdział 3 
Sztuka awangardowa dziś

Wywiad z grupą artystyczną Łódź Kaliska na temat awangardy i jej spuścizny.

— Naszym dzisiejszym rozmówcą jest pan Marek Janiak z grupy Łódź Kaliska. Czy Łódź Kaliska czuje się spadkobiercą awangardy? Co to znaczy?
— Łódź Kaliska czuje się spadkobiercą dobrej strony awangardy, czyli jej odwagi, dowcipu, bezkompromisowości, inteligencji i odkrywczości futurystów i dadaistów, ale nie lubimy i nie kontynuujemy schematyzmu i mechaniczności modernistów oraz militaryzmu i uwielbienia wojny oraz niechęci do kobiet i historii futurystów, a także polityczności dadaistów.
— Na wystawie Niech sczezną mężczyźni odwoływaliście się do jednego z ustępów manifestumanifestmanifestu Marinettiego. Jaki charakter ma to odwołanie dla was? Jaki jest jego odbiór dziś?
— Marinetti nie lubił dorobku historii kultury i kobiet. My uważamy, że kobiety i miłość są najważniejsze, a bez historii nie ma kultury. Łączymy postmodernizm z neodadaizmem. Jesteśmy pewni, że kobieta zawsze jest i będzie piękniejsza od wszystkiego.
— Muzyka hałasu, piękno przemocy, aerotaniec, wizualizacja poezji – czy te futurystyczne projekty są nadal nowoczesne?
— Tak. Muzyka hałasu, wizualizacja poezji, aerotaniec i inne ekspresje futurystyczne weszły do współczesnych środków wyrazu, bo nadal mają ogrom możliwości i są pełne wyobraźni i wolności. Piękno przemocy – nie. Przemoc jest tylko głupotą i rozpaczą.
— Czym powinna być sztuka w czasach współczesnych, czy dziś potrzebna jest awangarda w sztuce?
— Postawa awangardowa czy niezgadzająca się z obowiązującymi kanonami kulturowymi, obyczajem i umowami społecznymi zawsze będzie potrzebna jako czynnik rozwojowy i ożywczy oraz jako regulator przesadnego zaufania do umów kulturowych.
— Czy możliwe jest zupełne oderwanie się od tradycji?
— Oderwanie od tradycji jest fikcją, bo ona tkwi w całej naszej drodze edukacyjnej, czyli jest niemożliwa.
— Bardzo dziękuję za rozmowę.
— Dziękujemy.