O innych częściach zdania – dopełnienie, okolicznik, przydawka
Aby utworzyć zdanie pojedyncze, wystarczy, że użyjemy podmiotu i orzeczenia, np.
Pogoda jest ładna.
Wicher wieje.
Ktoś się obudził.,
a nawet samego orzeczenia, np.
Wieje.
Obudził się.
W tego rodzaju wypowiedzeniach brakuje jednak informacji na temat okoliczności zdarzeń, miejsca, czasu czy cech wykonawcy czynności. Ich treść można zatem wzbogacić. Zwykle dodajemy nowe wyrazy, które uzupełniają związek główny i są jednocześnie określeniami (osobnymi składnikami – częściami zdania) w obrębie grupy podmiotu i grupy orzeczenia. Będą one pełniły funkcję przydawki (określenia podmiotu) lub funkcję dopełnienia i okolicznika (określenia orzeczenia). W tym rozdziale przypomnimy ich rodzaje oraz sposoby wyrażania.
1) Dodaj jak najwięcej spójnych pod względem treści i form gramatycznych określeń do podmiotu i orzeczenia. Które z nich określają rzeczownik, a które – czasownik?
Deszcz pada.
Uczeń czyta.
2) Z podanych zdań wypisz w dwóch kolumnach określenia rzeczownika oraz określenia czasownika.
Kolorowe gazety, pełne zdjęć i informacji na temat gwiazd filmowych, nad ranem pojawiły się w naszym osiedlowym kiosku.
Znana firma informatyczna wkrótce przygotuje dla swych klientów nowoczesne aplikacje komputerowe.
Poboczne części zdania
W wypowiedzeniu oprócz związku głównego podmiotu i orzeczenia można wyróżnić dodatkowe części zdania, które tworzą poboczne związki składniowe. Są to dopełnienia, okoliczniki oraz przydawki, wyrażane za pomocą różnych części mowy, a także ich połączeń (wyrażeń przyimkowych). To właśnie poboczne części zdania zawierają informacje na temat okoliczności czynności, cech wykonawcy czynności, innych osób, rzeczy, przedmiotów i zjawisk przedstawionych w wypowiedzeniu.
Są zawsze podrzędne wobec najważniejszych składników wypowiedzenia, czyli wobec podmiotu i orzeczenia.
W dłuższym zdaniu można odnaleźć wiele związków składniowych, czyli połączeń wyrazu nadrzędnego – określanego i podrzędnego – określającego. Zawsze w takich związkach składniowych wyrazem podrzędnym są przydawki, dopełnienia i okoliczniki. Przydawki pojawiają się nie tylko w grupie podmiotu, ale również
– podobnie jak dopełnienia i okoliczniki – w grupie orzeczenia.
Aby prawidłowo opisać związek wyrazowy w zdaniu, należy:
– odszukać wyraz nadrzędny (określany) i podrzędny (określający), przy czym warto między nimi wstawić symbol strzałki, której grot skierowany będzie w stronę wyrazu nadrzędnego
(N) idę ← po zakupy (P)
– zadać pytanie o treść wyrazu nadrzędnego
(N) idę (po co?) ← po zakupy (P)
– określić, czy wyraz nadrzędny jest rzeczownikiem, czy czasownikiem – dzięki temu już wstępnie można rozróżnić przydawkę od dopełnienia czy okolicznika.
Zdania na wykresie
Przedstaw zdania na wykresach.
a) W deszczową niedzielę cała nasza rodzinka wybrała się na długi spacer.
b) Mój brat z niechęcią poszedł do sklepu po zakupy.
c) Interesującym bohaterem tego głośnego wywiadu był znany publiczności pisarz.
d) Od wielu lat nie sprzątano na strychu.
W ten sposób określisz związki składniowe między wyrazami nadrzędnymi i podrzędnymi. Na najwyższym piętrze wykresów pojawia się związek główny, czyli związek podmiotu i orzeczenia. Pod nimi w różnych konfiguracjach układają się pozostałe składniki, czyli przydawki, dopełnienia i okoliczniki.
Poniżej zamieszczono przykład pierwszego zdania przedstawionego na wykresie oraz pozostałe wykresy do uzupełnienia.
W deszczową niedzielę cała nasza rodzinka wybrała się na długi spacer.
Wypisz z podanych zdań podmiot i orzeczenie oraz określające je wyrazy.
a) W deszczową niedzielę cała nasza rodzinka wybrała się na długi spacer.
b) Mój brat z niechęcią poszedł do sklepu po zakupy.
c) Interesującym bohaterem tego głośnego wywiadu był znany publiczności pisarz.
d) Od wielu lat nie sprzątano na strychu.
Przydawka
Przydawka jest określeniem rzeczownika lub zaimka rzeczownego. Pojawia się głównie w grupie podmiotu, ale także może być określeniem rzeczowników w grupie orzeczenia, np.:
Grupa podmiotu | Grupa orzeczenia |
|---|---|
Nasz bohaterski dziadek | wczoraj godzinami |
przydawki w grupie podmiotu | przydawki w grupie orzeczenia |
nasz → (czyj?) dziadek | ciekawe → (jakie?) historie |
Przydawka może być wyrażona przymiotnikiem (lub imiesłowem przymiotnikowym), rzeczownikiem, zaimkiem, liczebnikiem, wyrażeniem przyimkowym.
Jej szczegółowy opis przedstawiono na infografice.
Zadaj pytanie o wyraz nadrzędny (jest nim rzeczownik), a następnie określ część mowy, za pomocą której została wyrażona przydawka.
| Przydawka | Pytanie o wyraz nadrzędny | Sposób wyrażenia przydawki |
|---|---|---|
| wczesny >wieczór | ||
| chodzenie do szkoły | ||
| piąta > godzina | ||
| pączek z marmoladą | ||
| zarządca budynku | ||
| prawo spadkowe | ||
| moja > mama | ||
| spacer długi | ||
| droga do domu | ||
| czwarta > lokata |
Dopełnienie
Dopełnienie to część zdania określająca czasownik, a niekiedy także przymiotnik lub przysłówek. Wiele czasowników otwiera obok siebie dwa miejsca: jedno dla podmiotu, a drugie dla dopełnienia:
Czytać: ktoś – czyta – coś (Janek – czyta – gazetę),
Myśleć: ktoś – myśli – o czymś (Janek – myśli – o wakacjach),
Przyglądać się: ktoś – przygląda się – czemuś (Janek – przygląda się – wystawie).
Dopełnienie odpowiada na pytania przypadków zależnych (czyli wszystkich poza mianownikiem i wołaczem): kogo? czego?, komu? czemu?, kogo? co?, z kim? z czym?, o kim? o czym? Jest najczęściej wyrażane przez pojedynczy rzeczownik lub wyrażenie przyimkowe z rzeczownikiem. Dopełnienie zawsze ma formę gramatyczną narzuconą przez nadrzędny wobec niego czasownik.
Trzeba jednak pamiętać, że zamiast rzeczownika w funkcji dopełnienia może się pojawiać zaimek:
Myślę (o kim?) ← o tobie, o niej, o was.
Przyjaźnię się (z kim?) ← z tobą, z nią, z wami.
Dopełnienia dzieli się na bliższe i dalsze. Dopełnienie bliższe zwykle odpowiada na pytanie biernika (kogo? co?). Pozostałe formy rzeczownika tworzą dopełnienie dalsze.
Widzę (co?) ← ciekawą fotografię, piękną rzeźbę, ładny obraz.
Dopełnienie bliższe przy zmianie formy orzeczenia ze strony czynnej na bierną staje się podmiotem, np.
Brat kupił (co?) komputer.
Komputer został kupiony przez brata.
Dopełnienie dalsze odpowiada na pytania dopełniacza, celownika, narzędnika i miejscownika i ma ich formę:
Kupiłem (co?) ← ciekawą książkę (komu? ) bratu.
Ustal dopełnienie, zadaj pytanie i określ przypadek rzeczownika, który je wyraża, a następnie wskaż rodzaj dopełnienia (bliższe – dalsze).
| Dopełnienie | Pytanie | Przypadek | Rodzaj dopełnienia |
|---|---|---|---|
| WZÓR: Od rana czytam tylko książki. | co? | biernik | bliższe |
| Od wielu miesięcy mam kłopot z komputerem. | |||
| Mojemu przyjacielowi przydarzył się wypadek. | |||
| Wybrałem zły numer telefonu. | |||
| O moim psie ciągle opowiadam. | |||
| Ciągle nie mogę się porozumieć z nimi. |
Okolicznik
Okolicznik – część zdania określająca zazwyczaj czasownik, rzadziej przymiotnik (np. zdolny do wszystkiego) czy przysłówek (np. szybciej od nas). Jest bardzo różnorodna pod względem formy. Zwykle wyrażona jest:
przysłówkiem: pisać (jak?) ← powoli, długo, nieprzerwanie,
ale także:
rzeczownikiem: rankiem, wieczorem → (kiedy?) zasypiać,
wyrażeniem przyimkowym: wyjechać (dokąd?) ← do domu, na wakacje.
Okolicznik, podobnie jak dopełnienie, jest określeniem czasownika i najczęściej pojawia się w grupie orzeczenia. Można powiedzieć, że uzupełnia informacje na temat czynności, zdarzeń, stanów wyrażonych przez czasownik. Wprowadza znaczenia odnoszące się do różnych okoliczności: miejsca, czasu, przyczyny, celu, warunku, sposobu, różnych właściwości czynności, które nazywa czasownik.
Okoliczniki dzielą się na określone rodzaje, aby prawidłowo określić każdy z nich, najlepiej zadać pytanie o czynność wyrażoną przez czasownik, np.:
kiedy? (jutro → wyjadę), gdzie? (w szkole → się spotkaliśmy), jak? (powoli → piszę), mimo czego? (mimo kataru → wyjeżdżam), po co? (idę ← po zakupy), dlaczego? (nie przyszła ← z powodu choroby), pod jakim warunkiem? (nie zdobędzie karty pływackiej ← bez egzaminu).
Zadaniowo
Rozpoznaj wyraz nadrzędny (określany) i podrzędny (określający), ustal pytanie, które określa wyraz nadrzędny i określ rodzaj części zdania, którą wyraża wyraz podrzędny.
| Wyrażenie | Wyraz nadrzędny | Wyraz podrzędny | Pytanie | Część zdania |
|---|---|---|---|---|
| Wzór: chodzić do kina | chodzić | do kina | gdzie? | okolicznik miejsca |
| sąsiad rodziców | ||||
| przechadzać się po mieście | ||||
| odkładać pieniądze | ||||
| oszczędzać miesiącami | ||||
| ładna pogoda | ||||
| wrócić ze szkoły | ||||
| pociąg osobowy | ||||
| uczyć się polskiego | ||||
| pomimo deszczu spacerować | ||||
| pociąg z węglem | ||||
| lubić pływanie | ||||
| czwarta próba | ||||
| wyjść na spacer | ||||
| nie napisać wypracowania | ||||
| pójść po radę | w jakim celu? | |||
| zarządzać szkołą | ||||
| spać jak suseł | w jaki sposób | |||
| z powodu choroby leżeć | dlaczego? |
Rozpoznaj typ okolicznika.
okolicznik celu, okolicznik miejsca, okolicznik czasu, okolicznik sposobu, okolicznik przyzwolenia
| jechać na wakacje | |
| biegać szybko | |
| pracować mimo zmęczenia | |
| pisać dla sławy | |
| czasami się nudzić |
Określ, jaką częścią zdania są wyróżnione wyrazy.
| Dopełnienie | Okolicznik | Przydawka | |
| chodzić powoli | □ | □ | □ |
| chodzenie piechotą | □ | □ | □ |
| służba ojczyźnie | □ | □ | □ |
| wschód słońca | □ | □ | □ |
| służyć społeczeństwu | □ | □ | □ |
| biegać boso | □ | □ | □ |
| bieganie po trawie | □ | □ | □ |
| jadać smakołyki | □ | □ | □ |
| jedzenie słodyczy | □ | □ | □ |
| budzić się rankiem | □ | □ | □ |
| uciążliwa pobudka | □ | □ | □ |
| powracać do domu | □ | □ | □ |
| powrót z wakacji | □ | □ | □ |
| myśleć o wakacjach | □ | □ | □ |
| spać długo | □ | □ | □ |
| długie rozmyślanie | □ | □ | □ |
| kierować firmą | □ | □ | □ |
| kierować sprawnie | □ | □ | □ |
| dobre kierowanie | □ | □ | □ |
| kierowanie firmą | □ | □ | □ |
Wskaż, które stwierdzenia są prawdziwe, a które fałszywe.
| Prawda | Fałsz | |
| W zdaniu: „Jutro już jedziemy do Krakowa”, pojawia się podmiot domyślny i orzeczenie czasownikowe. | □ | □ |
| W zdaniu: „Na ostatnim zebraniu przekazano pracownikom najważniejsze informacje”, podmiotem jest rzeczownik „pracownikom”. | □ | □ |
| Orzeczenie imienne składa się zawsze z łącznika i orzecznika. | □ | □ |
| Przydawka to określenie rzeczownika. | □ | □ |
| W zdaniu musi się pojawić orzeczenie, natomiast mogą być zdania bez podmiotu. | □ | □ |
| W zdaniu: „Wczoraj zabrakło mi czasu”, podmiotem jest wyraz „czasu”, ponieważ łączy się z czasownikiem oznaczającym brak czegoś lub ubywanie. | □ | □ |
| Możemy utworzyć zdanie bez orzeczenia, ale podmiot musi się w nim pojawić. | □ | □ |
| W wyrażeniu „bieg przez płotki” pojawia się przydawka, ponieważ słowo „bieg” nie jest czasownikiem, a jedynie rzeczownikiem. | □ | □ |
| W wyrażeniu „biegać szybko” pojawia się okolicznik, ponieważ słowo „biegać” jest czasownikiem. | □ | □ |
| Dopełnienie to określenie czasownika, które występuje we wszystkich siedmiu przypadkach. | □ | □ |
| Możemy w zdaniach wyróżnić: orzeczenie czasownikowe, orzeczenie imienne i orzeczenie złożone. | □ | □ |
| Jeśli w orzeczeniu imiennym pojawia się rzeczownik (np. zostaniesz + podróżnikiem), to zwykle ma formę narzędnika. | □ | □ |
| Tylko rzeczownik może być podmiotem w zdaniu. | □ | □ |
| Słowo „po parku” w wyrażeniu „spacerować po parku” jest okolicznikiem miejsca. | □ | □ |
Zapoznaj się z poniższymi słowami kluczami związanymi z lekcją, a następnie zaproponuj ich własną kolejność. Możesz kierować się tym, co cię zaciekawiło, poruszyło, zaskoczyło itp. Przygotuj krótkie uzasadnienie swojej propozycji. Słowa klucze: okolicznik, przydawka, grupa orzeczenia, dopełnienie, części zdania, grupa podmiotu, podmiot, orzeczenie.