O przemijaniu. Dyskusja wokół wybranych tekstów literackich

1. Cele lekcji

a) Wiadomości

Uczeń:

• zna pojęcie motywu literackiego,

• wie, co oznacza pojęcie vanitas i podaje jego źródło,

• wymienia teksty literackie poruszające problem przemijania,

• zna treść utworów mówiących o przemijaniu.

b) Umiejętności

Uczeń potrafi:

• interpretować teksty literackie,

• dokonać syntezy wiadomości,

• korzystać z pomocy naukowych, np. ze słowników.

2. Metoda i forma pracy

Praca z tekstem, poszukująca, pogadanka.

3. Środki dydaktyczne

1. Teksty źródłowe.

2. Słownik motywów literackich.

4. Przebieg lekcji

a) Faza przygotowawcza

Nauczyciel inicjuje rozmowę na temat przemijania. Pyta uczniów o ogólny sens słowa, jak je rozumieją, gdzie się z nim zetknęli, z czym im się kojarzy. Następnie prowadzący prosi o wyszukanie hasła w dostępnych źródłach informacji (słownik, encyklopedia, internet).

b) Faza realizacyjna

Nauczyciel podaje temat lekcji i prosi o zapisanie w zeszytach opisu hasła przemijanie ze Słownika motywów literackich:

Nauczyciel proponuje, by zbadać, jak najstarsze utwory podchodzą do tego problemu. W tym celu prosi o przedstawienie dwóch ujęć stworzenia świata – biblijnego oraz mitologicznego. Należy je porównać i wskazać, jakie ważne symbole, związane z przemijaniem człowieka, tam występują.

[Przykładowa odpowiedź: Oba ujęcia stworzenia świata ukazują małość i kruchość człowieka. Biblia mówi, że ludzie powstali z prochu i w proch zmienią się po śmierci. Mitologia zakłada, iż człowiek został stworzony przez Prometeusza z gliny (symbol kruchości kondycji ludzkiej) i łez (symbol cierpienia). Przemijanie i śmierć są zatem wpisane w strukturę ludzką.]

Kolejnym ćwiczeniem jest analiza fragmentu Księgi Koheleta – Marność nad marnościami i wszystko marność (Koh 1,2). Po ustnej interpretacji nauczyciel wydaje polecenie, by zapisać definicję pojęcia vanitas:

Motyw vanitas – popularny w średniowieczu i baroku motyw przemijania ukazujący zmienność, niedoskonałość i kruchość tego, co doczesne, by tym samym podkreślić doskonałość życia wiecznego i spraw duchowych.

[B. Drabarek, J. Falkowski, I. Rowińska, Szkolny słownik motywów literackich, Wydawnictwo „KRAM”, Warszawa 2001, s. 356.]

Następnie nauczyciel zapisuje na tablicy pytania, na które odpowiedzi należy udzielić w oparciu o analizę wybranych tekstów:

1. Kto uważa, że nie można wejść dwa razy do tej samej rzeki? Dlaczego?

[Przykładowa odpowiedź: Heraklitańska koncepcja panta rhei (wszystko płynie) – Heraklit z Efezu zakłada dynamizm świata, a jego główną zasadą ustanawia ogień. Przyroda znajduje się w nieustannym ruchu, śmierć jednych oznacza narodziny drugich.]

2. Jaki pomnik postawił sobie Horacy?

[Przykładowa odpowiedź: w utworze Exegi monumentum Horacy wyraża przekonanie, iż nieśmiertelność zapewni mu jedynie stworzona przez niego poezja. Człowiek jest istotą śmiertelną, ale dopóki istnieje w pamięci innych, żyć będzie nadal. Taką pamięć zapewni mu własna twórczość.]

3. Jak o przemijaniu mówi najsłynniejszy humanista polski?

[Przykładowa odpowiedź: Jan Kochanowski, np. O żywocie ludzkim, Do gór i lasów, Pieśń XIX Ks. II, Pieśń XXIV Ks. II. Filozofia stoików i motyw vanitas wyznaczyły poecie sposób ujmowania ludzkiego życia. Wszystko, co doczesne, jest mało warte, bo tymczasowe i krótkotrwałe. Z drugiej strony jednak, doświadczenie i to, co przemija, uczą człowieka życiowej mądrości i pozwalają lepiej doceniać bieżącą chwilę. Kochanowski powraca także do Horacjańskiej myśli i potwierdza, że pamięć zapewnia dobra sława uzyskana przez własną twórczość.]

4. W jaki sposób o przemijaniu myśleli twórcy barokowi?

[Przykładowa odpowiedź: M. Sęp‑Szarzyński, np.: O krótkości i niepewności na świecie żywota człowieczego,
O nietrwałej miłości rzeczy świata tego – świadomość upływu czasu zmusza poetę do refleksji nad ludzkim życiem. Pogoń za dobrami materialnymi i rozkoszami życia prowadzi do grzechu, a miłość, jaką obdarza się te wszystkie dobra doczesne, jest z góry skazana na niepowodzenie. Bogactwo przemija, a jedyną prawdziwą miłością jest Bóg.

D. Naborowski, np.: Krótkość żywota, Do Anny, Cnota grunt wszystkiemu – poetę interesuje natura czasu, jego nieodwracalność i wieczność. Czas ciągle biegnie, ale życie ludzkie przemija, dlatego należy pogodzić się z taką naturą ludzkiego bytu. Jedynymi nieśmiertelnymi wartościami ludzkimi są miłość i cnota, i tylko one zapewniają człowiekowi wieczność.

Z. Morsztyn, np.: Żywot – sen i cień – Człowiek zatopiony jest w niezmierzonym oceanie czasu. Życie ludzkie jest krótkie i nieubłaganie zmierza ku śmierci.]

c) Faza podsumowująca

Nauczyciel mówi, iż zaprezentowane utwory stanowią jedynie część materiału dotyczącego przemijania. Zaleca więc, aby uczniowie przeanalizowali inne utwory podejmujące omawianą na lekcji tematykę.

5. Bibliografia

1. Drabarek B., Falkowski J., Rowińska I., Szkolny słownik motywów literackich, Wydawnictwo „KRAM”, Warszawa 2001.

2. Mrowcewicz K., Przeszłość to dziś. Literatura, język, kultura, Wydawnictwo STENTOR, Warszawa 2003.

3. Rowińska T. A., Scenariusze niebanalne, Wydawnictwo AGMEN, Warszawa 1999.

6. Załączniki

brak

7. Czas trwania lekcji

45 minut

8. Uwagi do scenariusza

Lekcja zawiera tylko propozycje utworów poruszających motyw przemijania, można ją wzbogacić o inne.