O wilku, psie i człowieku… „Lasem” K.K. Baczyńskiego

1. Cele lekcji

a) Wiadomości

Uczeń poprzez interpretację wiersza zdobywa informacje o konsekwencjach wojny i o jej wpływie na jednostkę ludzką.

b) Umiejętności

Uczeń analizuje złożone obrazy poetyckie.

Uczeń wyraża własne refleksje po zapoznaniu się z wierszem.

Uczeń zestawia różne środki stylistyczne.

Uczeń odczytuje symbolikę wiersza.

Uczeń konstruuje hipotezę interpretacyjną.

Uczeń nazywa emocje.

2. Metoda i forma pracy

Lektura wiersza Baczyńskiego przede wszystkim pozwala na uchwycenie silnego ładunku emocjonalnego, który z pewnością odkryją również uczniowie. Jako główną metodę interpretacji tego wiersza proponuję heurezę, która w zależności od poziomu klasy prawdopodobnie przerodzi się w dyskusję. Tekst chociaż jest krótki, może przysporzyć problemów interpretacyjnych. Dlatego całość interpretacji powinna przebiegać z pomocą nauczyciela.

Na większość stawianych pytań uczniowie będą odpowiadać indywidualnie. Niektóre zadania będą zadawane grupie uczniów.

3. Środki dydaktyczne

Uczniowie pracują głównie z tekstem. Będą podchodzić również do tablicy, aby zapisać odpowiednie hasła. Omawiany tekst znajduje się m.in. w podręczniku: Świat w słowach i obrazach. Wiersz zamieszczam również w załączniku.

4. Przebieg lekcji

a) Faza przygotowawcza

Uczniowie czytają wiersz: raz głośno i raz po cichu.

Na początek całej analizy należałoby zwrócić uwagę uczniów na tytuł wiersza. W jakim przypadku jest rzeczownik las? Z jakimi czasownikami można zestawić tytuł, aby wydobyć z niego różne znaczenia? (idę lasem, biegnę lasem, uciekam lasem). Po takim wstępie łatwiej jest ustalić uczniom sytuację liryczną wiersza. Na pewno nie jest to spacer po lesie, a pogoń, polowanie, obława, zasadzka. Skąd jednak o tym wiemy? Jakie wyrazy w utworze świadczą o tym? (ślady, tropy, sapię, sierść, wilk, myśliwy, pies).

b) Faza realizacyjna

Klasę należy podzielić na trzy grupy, które mają odnaleźć w utworze elementy: zwierzęce, roślinne i ludzkie. Efekty tych poszukiwań zapisujemy na tablicy w formie prostej tabeli.

Następnie pytamy uczniów, czym się różni zwierzę od człowieka? Człowiek kocha, myśli, kieruje się rozumem, potrafi panować nad emocjami i instynktami, nazywa uczucia. Zwierzę jest mniej świadome, kieruje się instynktem, dąży do zaspokojenia instynktów, nie potrafi odczuwać litości ani współczucia.

Kolejne pytanie zadajemy już całej klasie. Jaki jest wilk w wierszu, a jaki jest pies? Uczniowie określają ich cechy własnymi słowami. Wnioski zapisujemy na tablicy w formie diagramów.

Na tablicy znajdują się diagramy z określeniami wilka i psa oraz tabela z kluczowymi słowami w wierszu. Jest to dobry moment na scharakteryzowanie podmiotu lirycznego, co ułatwi uczniom sformułowanie wstępnej hipotezy interpretacyjnej. Możemy zadać pytania pomocnicze. Czy podmiot liryczny utożsamia się z wilkiem czy psem? Jakie czasowniki mówią nam o tym? (chodzę, zostawiam, sapię, żyłem) Czego możemy jeszcze dowidzieć się o wilku z wiersza? Jaki to wilk, który kocha kwiaty?

Pozostaje nam odczytanie metafory potopu. Kim był kiedyś pies, a kim wilk? Jakie wydarzenie zmieniło ich życie? Gdzie w literaturze możemy odnaleźć motyw potopu, klęski, katastrofy? Czym jest ta katastrofa dla ludzkości?

Wilk jest tu postacią, z którą utożsamia się podmiot liryczny. Nie jest to zwykły wilk, ale wilk, który kocha kwiaty, czyli wrażliwy i delikatny. Przed potopem wilk żył rybą. Co to może oznaczać? Ryba jest wolna, a więc pozbawiona lęku, niczym nieskrępowana pływa w niezmierzonych przestworzach oceanu. Wilk przed potopem również był taki. Potop w wierszu był katastrofą zmieniającą świat. Podobnie jak biblijny potop, który zatopił ludzkość i zmienił bieg historii. Potop nie tylko zmienił rybę w wilka, ale i człowieka w psa, który goni bezbronną ofiarę – wilka.

W wierszu czasowniki mają dwa czasy: teraźniejszy i przeszły. Czemu ma służyć umiejscowienie w wierszu czasowników w tych czasach? Jakie to czasowniki? (żyłem rybą, był człowiekiem, ale! patrzę w oczy, jestem wilkiem, zostawiam tropy).

Zmiana czasu czasowników w efekcie daje obraz przeszłości i teraźniejszości. Podmiot liryczny przeszedł przemianę. Decydującym momentem był właśnie potop‑katastrofa, która dotknęła wszystkich: i wilka, który żył rybą, i psa, który był kiedyś człowiekiem.

Następnie przechodzimy do kluczowego momentu w wierszu. Jaki jedyny kolor występuje w wierszu? Jaką ma symbolikę? W przedostatnim wersie mowa jest o oście. Oset ma kolce i jest fioletowego koloru. Kolce, ciernie to cierpienie, fiolet to żałoba, śmierć. Taka symbolika może wskazywać na śmieć wilka lub na żałobę po czasach sprzed potopu…

c) Faza podsumowująca

Na koniec można zwrócić uwagę uczniów na datę pod spodem wiersza. Czym jest potop? Czym jest katastrofa zmieniająca świat? Dlaczego świat zwierzęcy i ludzki w wierszu miesza się ze sobą? Co się dzieje z człowiekiem, gdy staje w obliczu wojny? Pies był kiedyś człowiekiem, ale stało się coś co go zmieniło. Data przywołuje wspomnienia wojny. Być może rzeczywistość wojenna doprowadziła do tego, że ludzie stali się wilkami, psami i myśliwymi.

5. Bibliografia

S. Bortnowski, Jak uczyć poezji?, STENTOR, Warszawa1998

6. Załączniki

Tekst wiersza K.K. Baczyńskiego Lasem.

7. Zadanie domowe

Napisz co przychodzi ci na myśl, gdy myślisz o wilku, a następnie porównaj to z wilkiem z wiersza Lasem.