Obszar i środowisko geograficzne małej ojczyzny
Ojczyzna to kraj, w którym się urodziłeś(-aś), gdzie żyją twoi rodacy. W skład ojczyzny wchodzą setki regionów, miast, miasteczek i wsi. Wielu z nich nie znasz i być może nigdy nie poznasz, a mimo to czujesz się z nimi związany(-a), bo wśród nich jest twoja mała ojczyzna – miejsce, do którego czujesz przywiązanie emocjonalnie, bo się w nim urodziłeś(-aś), wychowałeś(-aś) lub mieszkasz. Tu dorastasz, uczysz się, znasz wszystkie ścieżki, tutaj mieszkają twoi bliscy i znajomi, jednym słowem jesteś u siebie. Aby kochać wielką ojczyznę, najpierw trzeba pokochać swoją małą ojczyznę i rozbudzić ciekawość jej poznawania.
Zdefiniujesz, czym jest mała ojczyzna.
Określisz obszar utożsamiany z własną małą ojczyzną jako symboliczną przestrzenią w wymiarze lokalnym.
Rozpoznasz w terenie obiekty charakterystyczne dla twojej małej ojczyzny.
Przedstawisz w formie prezentacji multimedialnej charakterystykę środowiska geograficznego małej ojczyzny.
Czym więc jest mała ojczyzna? To otaczająca cię przestrzeń geograficzna, społeczna i kulturowa, w której żyjesz i która stanowi najbliższe, dobrze ci znane otoczenie, bezpieczne i „oswojone”. To twoje „miejsce na Ziemi”, którym może być np. wieś, miasto, dzielnica, osiedle albo ulica. Nie sposób ustalić jego granic, bo tego typu miejsca funkcjonują w świadomości ludzi, a nie na mapie. W związku z tym granice małej ojczyzny nie muszą pokrywać się z żadnymi granicami administracyjnymi. Mała ojczyzna może też mieć znaczenie symboliczne – być miejscem, za którym tęsknisz, w którym lubisz przebywać i z którym masz pozytywne skojarzenia. W tym rozumieniu małą ojczyzną może być zarówno malownicza, spokojna wieś, jak i zaniedbane blokowisko na obrzeżach miasta.
Granice tej przestrzeni wyznacza najczęściej poznanie jej środowiska, historii i tradycji. Pewne informacje możesz uzyskać od rodziców i dziadków lub od najstarszych mieszkańców swojej miejscowości. Takie rozmowy mogą stać się inspiracją do zagłębienia się w historię twojej rodziny. Poznanie tradycji i kultury ułatwi wizyta w lokalnym muzeum etnograficznymmuzeum etnograficznym, skansenie lub izbie pamięci. Informacji o dziedzictwie kulturowym, materialnym i niematerialnym mogą dostarczyć ustne przekazy, archiwalne dokumenty czy imprezy folklorystyczne. Przydatne będą również fotografie współczesne i archiwalne, których źródłem, oprócz zdjęć rodzinnych, może być np. Narodowe Archiwum Cyfrowe.
Cenne dane uzyskasz także z oficjalnych danych urzędowych, np. roczników statystycznych GUS z różnych lat, reprodukcji dokumentów, książek z pobliskiej biblioteki, archiwów parafialnych i wielu innych źródeł. Informacji, których nie udało ci się uzyskać z publikacji urzędów statystycznych, możesz poszukać w lokalnych instytucjach i organizacjach albo w internecie, gdzie większość z nich jest dostępna. Z internetowych systemów informacji przestrzennych (OpenStreetMap, geoportal, e‑mapa, Bank Danych Lokalnych) możesz czerpać dane dotyczące elementów środowiska, użytkowania terenu, planowania przestrzennego, infrastruktury i wiele innych. Warto także uzyskać informacje o osobach, które żyły w twojej miejscowości lub jej okolicach i których działalność, np. kulturalna, naukowa, społeczna, polityczna, ale także służąca popularyzacji regionu, jest powszechnie znana.
Zebraniu informacji służą również obserwacje terenowe. W ich trakcie stworzysz listę i opiszesz przyrodnicze i kulturowe obiekty stanowiące o wyjątkowości i atrakcyjności badanej przez ciebie przestrzeni, wykonasz dokumentację fotograficzną i kartograficzną, rozpoznasz komponenty środowiska przyrodniczego, przeprowadzisz wywiady i rozmowy z mieszkańcami, w tym ze świadkami historii.
Wielkim popularyzatorem idei małych ojczyzn był urodzony pod koniec XIX wieku Jan Bułhak, prekursor polskiej fotografii i twórca koncepcji „fotografii ojczystej”, różniącej się od fotografii reporterskiej. Koncepcja ta polegała na połączeniu estetyki fotografii krajobrazu z zagadnieniem wychowania patriotycznego, realizowanego przez zdjęcia [małej] ojczyzny. Bułhak utrwalił na fotografiach krajobrazy wschodnich obszarów Polski, głównie okolic Wilna i Grodna, należących dziś do Litwy i Białorusi.
Bogdanowka (dzisiejsza Białoruś), przeprawa przez rzekę
Wieś Beniakonie przy granicy z Litwą (dzisiejsza Białoruś)
Zagroda we wsi Długaje (dzisiejsza Białoruś)
Wieś Graużyszki (dzisiejsza Białoruś)
Charakterystyka małej ojczyzny
Zanim przystąpisz do charakterystyki małej ojczyzny, zastanów się, jakie znaczenie ma ona i jej dziedzictwo dla ciebie, z jakim obszarem ją identyfikujesz, co już o nim wiesz, a czego jeszcze musisz się dowiedzieć. Konieczne jest także opracowanie planu pracy, odszukanie materiałów źródłowych (np. literatury, danych statycznych, map i ikonografii) oraz stworzenie w terenie spisu obiektów i walorów dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego małej ojczyzny.
Murzynowo – nadwiślańska wieś (prezentacja multimedialna) 1
Murzynowo to wieś licząca w 2022 roku 218 mieszkańców, położona w województwie mazowieckim, w powiecie płockim, w gminie Brudzeń Duży.
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/b/P169Jp2j7
Treść nagrania: Murzynowo to niewielka, licząca dziś dwustu osiemnastu mieszkańców wieś położona w województwie mazowieckim, w powiecie płockim, w gminie Brudzeń Duży w odległości około piętnastu kilometrów na zachód od Płocka, na prawym, wysokim brzegu Wisły. Ma 2,84 kilometra kwadratowego powierzchni.
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/b/P169Jp2j7
Treść nagrania: Od wschodu graniczy z doliną Skrwy Prawej objętą ochroną w granicach Brudzeńskiego Parku Krajobrazowego. Ta część wsi leży w otulinie Parku.
Brudzeński Park Krajobrazowy, utworzony w 1988 roku, obejmuje przyujściowy odcinek Skrwy Prawej wraz z przyległymi kompleksami leśnymi. Powierzchnia parku wynosi 31,71 km², a jego otulina 43,97 km².
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/b/P169Jp2j7
Treść nagrania: Wieś Murzynowo powstała prawdopodobnie w dwunastym lub trzynastym wieku w obrębie historycznej ziemi dobrzyńskiej. Jej późniejszy rozwój związany jest (prawdopodobnie) z osadnictwem olenderskim.
O olenderskim pochodzeniu wsi świadczą nazwy geograficzne, np. „Holenderski Łęg”.
Powstawanie mgieł i chmur jest wywołane zwiększoną wilgotnością powietrza i kondensacją pary wodnej.
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/b/P169Jp2j7
Treść nagrania: Nazwa wsi pochodzi od funkcjonującego niegdyś w gwarze kurpiowskiej terminu „murzyć”, co oznaczało „zadymianie, snucie dymu z ognisk” po wypalaniu karczowisk i łąk, służące uzyskiwaniu terenów do budowy domów lub uprawy rolnej. Wywodzi się także od chmur często tworzących się nad doliną Wisły i mgieł występujących w tej dolinie, zwłaszcza o poranku.
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/b/P169Jp2j7
Treść nagrania: Cechy krajobrazu Murzynowa określa rzeźba terenu. W północnej części wsi występuje rozległa równina, oddzielona od znajdującej się na południu doliny Wisły stokiem o wysokości kilkudziesięciu metrów.
Na obszarze Murzynowa występuje rzeźba ukształtowana przez działalność lądolodu oraz wód płynących.
Wąwóz to rodzaj głębokiej, suchej doliny o małym spadku i bardzo stromych, niemal pionowych ścianach. Na terenie Murzynowa znajduje się kilkanaście wąwozów.
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/b/P169Jp2j7
Treść nagrania: Stok w wielu miejscach rozcinają głębokie wąwozy powstałe wskutek niszczenia gruntu przez płynące po powierzchni terenu wody opadowe lub roztopowe. Rzeźba jest urozmaicona, pełna wzniesień, kotlinek, skarp i załomów.
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/b/P169Jp2j7
Treść nagrania: Gdzieniegdzie w obrębie stromego stoku pojawiają się także osuwiska, obrywy i zapadliska na ogół porośnięte zwartą roślinnością.
Tereny po dawnych gospodarstwach, zniszczonych wskutek osunięcia gruntu, porasta zwarta roślinność.
Krajobraz położony najbiżej rzeki to głównie łąki i pola orne, lasy, zarośla i zadrzewienia.
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/b/P169Jp2j7
Treść nagrania: Krajobraz najniżej położonej, sąsiadującej z Wisłą części wsi budują łąki i pola orne oraz niewielkie lasy, zarośla i zadrzewienia. Występuje tu także zwarta, zabudowa współczesna.
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/b/P169Jp2j7
Treść nagrania: Najstarsza część Murzynowa sąsiaduje z rzeką. W przeszłości życie jej mieszkańców w przeszłości toczyło się w pełnej harmonii z przyrodą, odmierzane rytmem pór roku, wylewów rzeki, siewu i zbiorów. Dawni mieszkańcy wsi związani byli z Wisłą, żyli, jak mówią, „z rzeki”, dlatego początkowo osiedlali się wyłącznie nad jej brzegiem.
Dawni mieszkańcy wsi pozostawali w harmonii z przyrodą. Życie toczyło się tu naturalnym rytmem.
Do dziś w Murzynowie pozostało kilka reliktów dawnego życia wsi.
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/b/P169Jp2j7
Treść nagrania: Do dziś z przełomu dziewiętnastego i dwudziestego wieku przetrwało niewiele dawnych drewnianych i murowanych kapliczek, zabudowań gospodarczych budowanych z kamieni polnych oraz drewnianych domów. Zastąpiła je nowoczesna zabudowa.
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/b/P169Jp2j7
Treść nagrania: Lokalnie zachowały się także małe przydomowe sady, przydomowe ogródki, wierzbowe aleje będące przed laty charakterystycznym elementem tradycyjnej, mazowieckiej wsi.
Śladem dawnego sposobu gospodarowania są zanikające dziś małe przydomowe sady i pełne kwiatów ogródki.
Wierzba głowiasta to nie gatunek ani odmiana wierzby, choć za taką jest powszechnie uważana. Jest to forma drzewa ukształtowana przez człowieka w wyniku corocznego ogławiania, czyli wycinania pędów wyrastających z pnia. Dziś coraz częściej zastępują je obce gatunki, głównie tuje.
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/b/P169Jp2j7
Treść nagrania: Symbolem tradycji są także aleje, wzdłuż których rosną okazałe wierzby głowiaste. Olendrzy wykorzystywali ich pędy do umacniania brzegów, a rolnicy do tworzenia przegród (płotków, zapór) ograniczających erozję na stromym stoku.
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/b/P169Jp2j7
Treść nagrania: Gdzieniegdzie można jeszcze spotkać wysłużone łodzie. Niestety tradycyjne metody budowy łodzi zaczęły upadać pod koniec XIX wieku, pojawiło się bowiem coraz więcej innych możliwości transportu na rzece i na lądzie.
Krypy - płaskodenne łodzie wykorzystywane w gospodarstwach nadwiślańskich.
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/b/P169Jp2j7
Treść nagrania: Budowa zapory we Włocławku w latach siedemdziesiątych dwudziestego wieku spowodowała spiętrzenie wody w Wiśle i zalanie części wsi oraz uaktywnienie osuwisk.
Jezioro Włocławskie powstało w 1970 roku ze spiętrzenia wód na zaporze wodnej we Włocławku. Rozciąga się od Włocławka w górę rzeki aż do Płocka. Jest największym pod względem powierzchni zbiornikiem zaporowym w Polsce. Ma długość 58 km, średnią szerokość 1,2 km i pojemność całkowitą 408 mln m³.
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/b/P169Jp2j7
Treść nagrania: Domy coraz częściej budowano powyżej stoku, w rozproszeniu. Miały one już inną architekturę – przeważały piętrowe budynki o geometrycznych kształtach rzadko wzbogacone o elementy regionalne – ganki czy przedogródki.
Zabudowa wsi obecnie jest bardziej rozproszona.
Na wysokim brzegu Jeziora Włocławskiego występuje proces abrazji, czyli podcinania go u podstawy przez fale.
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/b/P169Jp2j7
Treść nagrania: Po spiętrzeniu wód Wisły przez zaporę we Włocławku wzrosła głębokość rzeki, szczególnie wzdłuż stromych brzegów. Woda zalała dno doliny i obecnie styka się ze zboczem, podcinając je. Na stromych odcinkach zbocza w bliskim sąsiedztwie brzegu tworzą się kolejne szczeliny, zerwy, obrywy i nowe osuwiska.
Uruchomiony na początku lat 60. XX wieku kombinat rafineryjno‑petrochemiczny w Płocku, należący do PKN Orlen, o mocach przerobowych 16,3 mln t/rok jest jednym z największych i najnowocześniejszych zakładów produkujących wyroby petrochemiczne na terenie Europy.
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/b/P169Jp2j7
Treść nagrania: Budowa kombinatu petrochemicznego w Płocku w latach sześćdziesiątych dwudziestego wieku zapewniła miejsca pracy i tym samym zmieniła strukturę zatrudnienia mieszkańców – malała liczba rolników, wzrastało zatrudnienie w przemyśle i usługach.
Napływ nowych mieszkańców spowodował przeniesienie wzorców życia miejskiego na obszar wsi i wywołał zmiany tradycyjnego krajobrazu.
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/b/P169Jp2j7
Treść nagrania: Intensywny rozwój Płocka spowodował, że w pierwszej i drugiej dekadzie dwudziestego pierwszego wieku część mieszkańców zdecydowała przenieść się poza granice miasta, także do Murzynowa. Dziś w szybkim tempie powstają tu osiedla domów jednorodzinnych, o zróżnicowanych formach architektonicznych, niedostosowanych na ogół do otaczającego krajobrazu i lokalnej tradycji.
Rozwój wsi na stałe zmienił jej krajobraz. Stara zabudowa zastępowana jest nowoczesną, której architektura nie jest zgodna z tradycją nadwiślańskiej wsi.
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/b/P169Jp2j7
Treść nagrania: Rozwój społeczno‑gospodarczy wsi i całego regionu na trwałe zmienił oblicze murzynowskiej „małej ojczyzny”.
Indeks górny Źródło: Gromar sp. z o. o., licencja: CC BY‑SA 3.0 Indeks górny koniecŹródło: Gromar sp. z o. o., licencja: CC BY‑SA 3.0
Na podstawie prezentacji wskaż poprawne zakończenie zdania.
Na podstawie prezentacji wskaż poprawne zakończenie zdania.
Na podstawie prezentacji wyjaśnij, co świadczy o tym, że dawnymi mieszkańcami wsi Murzynowo mogli być Olendrzy.
Na podstawie dostępnych źródeł stwórz i przeprowadź wywiad pt. „Najcenniejsze dobra mojej małej ojczyzny”. Następnie stwórz raport podsumowujący, jakie informacje udało ci się uzyskać o swojej okolicy.
Podsumowanie
Plan działań podczas charakterystyki małej ojczyzny:
Przede wszystkim zlokalizuj na mapie lub planie miasta swoją małą ojczyznę, opisz jej położenie i ustal granice – jeżeli nie pokrywają się z granicami administracyjnymi, możesz je wyznaczyć w przybliżeniu.
Zadbaj o to, żeby w granicach wyznaczonego obszaru znalazły się ważne dla ciebie miejsca, np. dom rodzinny, domy przyjaciół, szkoła, boisko, jezioro, park i inne.
Opisz historię małej ojczyzny, np. miejscowości, w której mieszkasz; dowiedz się, kiedy powstała lub kiedy otrzymała prawa miejskie.
Wyjaśnij, jak zmieniało się znaczenie twojej małej ojczyzny w przeszłości oraz jakie wydarzenia dziejowe wpływały na jej rozwój i obecny układ przestrzenny (np. wojny, zabory, wydarzenia polityczne i gospodarcze itp.).
Scharakteryzuj warunki przyrodnicze małej ojczyzny, np. rzeźbę terenu, skały, gleby, klimat, wody, roślinność, zwierzęta.
Zlokalizuj na mapie i opisz wyjątkowe obiekty przyrodnicze, np. skały, jaskinie, stare drzewa, wodospady itp. – wykonaj ich fotograficzną dokumentację.
Zbierz informacje dotyczące mieszkańców i dziedzictwa kulturowego, opisz zwyczaje, obrzędy i tradycje. Zwróć uwagę na kulturę ludności innych wyznań, narodowości czy społeczności etnicznych posługujących się gwarą lub regionalną odmianą języka, jeśli zamieszkują one rozpoznawany przez ciebie teren.
Opisz krajobraz przyrodniczy i kulturowy małej ojczyzny, ustal, jakie procesy i wydarzenia (historyczne i współczesne) ukształtowały jego obecną formę i wykonaj dokumentację fotograficzną.
Wymień atrakcje turystyczne twojej okolicy (ciekawe miejsca, charakterystyczne obiekty i zabytki) oraz dowiedz się, czy na analizowanym przez ciebie terenie odbywają się ciekawe imprezy kulturalne; festiwale, koncerty, pokazy czy festyny decydują bowiem o atrakcyjności osadniczej i turystycznej danego miejsca.
Zbierz informacje o działalności lokalnych instytucji społecznych, np. domów kultury, szkół, klubów sportowych, fundacji i stowarzyszeń, które przyczyniają się do krzewienia kultury regionu.
Uzyskaj informacje na temat działalności gospodarczej prowadzonej i planowanej w twojej małej ojczyźnie. Określ, w jakim stopniu warunki przyrodnicze, np. klimat, ukształtowanie terenu, gleby czy występowanie surowców mineralnych, decydują o kierunku działalności gospodarczej. Jeśli mieszkasz na wsi, zainteresuj się działalnością rolniczą – określ strukturę upraw i chowu zwierząt. Jeśli mieszkasz w mieście, rozpoznaj istniejące w nim zakłady przemysłowe i firmy usługowe. W obu przypadkach przeanalizuj dostępność komunikacyjną terenu (połączenia drogowe, kolejowe, lotnicze itp.). Zbierz także dane dotyczące terenów inwestycyjnych i ich przeznaczenia oraz dane demograficzne, zwłaszcza o wieku, strukturze zatrudnienia i wykształceniu ludności. Te informacje znajdziesz na stronach internetowych miast lub gmin.
Rozpoznaj i opisz czynniki (naturalne i antropogeniczne) stwarzające zagrożenie dla ludzi i zwierząt oraz środowiska przyrodniczego (np. zanieczyszczenia powietrza, wód, gleb, ruchy masowe – osuwiska, ryzyko powodzi itp.).
Niestety, z uwagi na różnorodność małych ojczyzn w zakresie przyrody, kultury, historii, krajobrazu, etnografii, lokalnych społeczności oraz gospodarki, nie jest możliwe przygotowanie uniwersalnego programu ich poznawania. Dlatego dobrze jest wykonać mapę myśli, która pomoże ci usystematyzować zbieranie informacji.
Słownik
muzeum skupiające zabytki i relikty przeszłości opisujące kulturę różnych ludów
Ćwiczenia
Na podstawie materiału, własnej wiedzy oraz dostępnych źródeł napisz, czym jest mała ojczyzna.
Wskaż z podanych źródło, które nie może być źródłem informacji o małej ojczyźnie.
Dopasuj podane wyrażenia do odpowiedniej grupy.
Wskaż definicję lokalnego patrioty.
Na podstawie e‑materiału i własnej wiedzy wymień terenowe metody poznawania własnej małej ojczyzny ułatwiające jej charakterystykę.
Na podstawie własnej wiedzy przyporządkuj wyrażenia związane z małą ojczyzną do ich definicji.
Rozwiąż krzyżówkę. Hasło to jedno z wielu źródeł informacji o małej ojczyźnie.
Wyjaśnij, jak na podstawie map możesz poznać swoją małą ojczyznę.
Bibliografia
Malinowska E., (2012) Mała ojczyzna – miejsce zakorzeniania i aktywności społecznej, [w:] Misiak W., Surzykiewicz J., (red. nauk.), Studia nad życiem społeczno‑kulturalnym Polaków w Niemczech, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek.
Mazowsze przez pryzmat lokalnych ojczyzn – edukacja młodzieży w zakresie oceny zasobów i walorów środowiska geograficznego i działań służących zrównoważonemu rozwojowi w lokalnej i regionalnej skali przestrzennej, https://wgsr.uw.edu.pl/wgsr/index.php/pl/popularyzacja/uniwersytet-mlodego-odkrywcy/ [dostęp: 1.10.2022].