Od Urszuli do Hanny... Treny Jana Kochanowskiego jako cykl poetycki

Zwróć uwagę na cechy i predyspozycje Urszulki.

W dedykacji Kochanowski podkreślił niezwykłe cechy swojej córki. Urszulka była wdzięczna, urocza i kochana. Przynosiła radość rodzicom. Cechowała ją wyjątkowość. Była także dzielna. Wykazywała cechy mądrej dziewczynki. Zmarła nagle w wieku dziecięcym, pogrążając ojca i matkę w smutku.

Zwróć uwagę  na określenie Kochanowskiego w dedykacji.

Jan Kochanowski występuje w roli ojca, co potwierdza cytat: 'Jan Kochanowski, niefortunny ociec' oraz  poety, o czym świadczą słowa: 'swojej najmliszej dziewce złzami napisał'.

Zwróć uwagę, że Homer był przekonany, że los ludzki zależy tylko od bogów, a Cyceron przeciwstawiał się temu, twierdząc, iż ludzie mają rozum, choć bogowie mają wpływ na ich życie.

Łaciński fragment pochodzi z Odysei Homera. Kochanowski znał język grecki, jednak sięgnął do wersji łacińskiej, ponieważ wynika to ze zmian wprowadzonych przez Cycerona, który  uważał, że wyroki boskie mają wpływ na ludzki los, ale ludzie są obdarzeni rozumem, od którego zależy, jak reagują na radosne lub tragiczne wydarzenie. Homer był przeciwnego zdania. Twierdził, że ludzki los jest w rękach bogów. Słowa z motta należy rozumieć, że ludzki rozum decyduje o reakcjach
na dane wydarzenie. Zeus trzyma w ręku ludzki los, ale nie zależy on wyłącznie
od tego boga.

Zwróć uwagę na dwuwers zawarty w motcie w wersji łacińskiej.

Jan Kochanowski zdecydował się na przywołanie łacińskiej wersji, ponieważ w ten sposób wyraził swój sprzeciw wobec słów Cycerona, który twierdził, że ludzki los nie zależy całkowicie od bogów. Kochanowski był przeciwnego zdania. Uważał,
że człowiek nie ma wpływu na przeznaczenie.

Zwróć uwagę, z jakiej tradycji wywodzą się osoby wymienione w trenie.

Jan Kochanowski czerpał z tradycji starożytnej, co potwierdza cytat: Wszytki płacze, wszytki łzy Heraklitowe / I lamenty, i skargi Symonidowe. Heraklit był greckim filozofem, a Symonides to poeta grecki.

Utwór żałobny to taki, który wyraża żal i smutek z powodu odejścia osoby zmarłej.

Utwór ten ma charakter żałobny, co potwierdzają wyrazy: płacze, łzy, lamenty, skargi, troski, żale, frasunki i rąk łamania.

Przymiotnik 'niepobożna' oznacza bezbożna, niebogobojna.

Według poety śmierć jest 'niepobożna', ponieważ zabrała mu przedwcześnie Urszulkę. Jej odejście było według ojca ze wszech miar niesprawiedliwe.

Zwróć uwagę na potęgę smoka.

Porównanie śmierci do smoka uplastycznia wizerunek śmierci, podkreśla jej zło i okrucieństwo. Śmierć swoich dzieci obserwuje zrozpaczona matka, która jest zbyt słaba, aby obronić je przed potężnym smokiem. Gad, podobnie jak śmierć, zbiera żniwo.

Liryka bezpośrednia 'obejmuje utwory, w których 'ja'  liryczne jest jawnie obecne w gramatycznym zaimku 'ja' i w pierwszoosobowych formach czasowników.

Wybór liryki bezpośredniej umożliwia wyrażenie bólu po stracie córki. Sugeruje indywidualny charakter wypowiedzi.

Zwróć uwagę, kogo dotyczy większa część utworu.

Bohaterem trenu jest Jan Kochanowski (podmiot autorski), który opisuje swoje cierpienie spowodowane przedwczesną śmiercią córki, co potwierdzają cytaty: 'Płakać nad głuchym grobem mej wdzięcznej dziewczyny / I skarżyć sie
na srogość ciężkiej Prozerpiny'. 'Gwałtem wbiła i moja nienagrodna szkoda'. 
 'Nie chciałem żywym śpiewać, dziś umarłym muszę, / A cudzej śmierci płacząc, sam swe kości suszę'.

Zwróć uwagę na charakterystykę Urszulki i zachowanie Kochanowskiego wobec przedwczesnej śmierci córki.

Z Trenu II wynika, że Urszulka była wdzięczną dzieciną, która zmarła przedwcześnie. Odejście Urszulki zadało jej rodzicom ból. Na początku Jan Kochanowski przywołuje beztroski obraz opieki nad małymi dziećmi. To poeta, który pisze kołysanki. Kochanowski, na zasadzie kontrastu, ukazuje siebie jako zrozpaczonego ojca po śmierci Urszulki. Ma żal, że nie mógł się nacieszyć córką. Nie potrafi zrozumieć, dlaczego los odebrał mu ukochaną Urszulkę. Buntuje się z powodu przedwczesnej śmierci córki.

Przypomnij sobie treść Trenu I.

Kochanowski w obu trenach przedstawił siebie w tych samych rolach, tzn. ojca, filozofa i poety. Stąd można wysnuć wniosek, że Tren I i Tren II stanowią cykl poetycki, ponieważ na pierwszy plan wysuwają się przeżycia poety po stracie ukochanej córki.

Zwróć uwagę, co robi Kochanowski.

Kochanowski musi 'nad dziećmi piórko (...) zabawić', ponieważ będzie pisał kołysanki, które będą usypiały dzieci, co potwierdza cytat: Jeslim kiedy nad dziećmi piórko miał zabawić, / A kwoli temu wieku lekkie rymy stawić, / Bodajżebych był raczej kolebkę kołysał / I z drugiemi nieważne mamkom pieśni pisał, Któremi by dziecinki noworodne spiły.

Motto do Trenów pochodzi z Odysei Homera w przekładzie łacińskim Cycerona, który jest uznawany za wcielenie stoicyzmu.

Wymowa utworu zgadza się z tym, co wynika z motta do Trenów: Tales sunt hominum mentes, quali pater ipse / Juppiter auctiferas lustravit lumine terras — 'Umysły ludzkie są odbiciem światła, którym ojciec Jupiter oświeca urodzajne ziemie', ponieważ Kochanowski przechodził kryzys światopoglądowy, który przeżywał po śmierci Urszulki. Poeta podważa sens filozofii stoickiej, twierdząc,
że nie można rozumowo rozwiązać problemu po starcie ukochanej osoby. Nie da się przyjąć pewnych wydarzeń bez towarzyszących im emocji.

Epicedium jest antyczną pieśnią żałobną, łączącą żal po zmarłej osobie z pochwałą jej zalet.

Tren zawiera pochwałę zmarłej rozpoczynającą się od apostrofy: Ucieszna moja śpiewaczko, Safo słowieńska. Podmiot liryczny wskazuje na wybitny talent literacki córki, nazywając ją Safoną, najsłynniejszą poetką starożytnej Grecji. Epitet słowieńska podkreśla, że Urszula mogłaby być chlubą dla narodu polskiego.

Przeczytaj uważnie tren. Zwróć uwagę na charakterystykę Urszulki jako poetki i dziecka.

• Kochanowski podkreśla młody wiek zmarłej, ponieważ zmarła przedwcześnie. Poeta uważał Urszulkę za dziedziczkę swojej twórczości. Wierzył w jej ogromny talent. Czas miał pokazać, czy spełnią się marzenia poety co do geniuszu jego córki, ale jej śmierć sprawiła, że świat nie miał szans ujrzeć zdolności  dziewczynki. Rozstanie z Urszulką powinno być radosne wśród śpiewu, tańców i weselnych zabaw, było jednak pożegnaniem, które wywołało rozpacz rodziców w chwili śmierci córki.

• Kochanowski podkreśla uzdolnienia zmarłej, gdyż był przekonany, że stanie się wybitną poetką jak Safona. Dziewczynka od najmłodszych lat przejawiała żywe zainteresowanie śpiewem i poezją. Kochanowski pragnął słuchać śpiewu córki, który napełniał go radością, ale śmierć odebrała mu to szczęście. Poeta podkreśla wielki talent Urszulki, gdyż miał nadzieję, że będzie wybitną poetką, którą wszyscy docenią.

Zwróć uwagę, z kim żegna się Urszulka w końcowej partii utworu.

W utworze oprócz Urszuli i poety pojawia się matka, co potwierdza cytat: A matce, słysząc żegnanie tak żałościwe, / Dobre serce, że od żalu zostało żywe.

Zwróć uwagę, w jaki sposób Urszulka żegna się z matką.

Urszulka żegna się z matką, którą całuje i zwraca się do niej słowami pieśni śpiewanej przez pannę młodą opuszczającą dom rodzinny. Podkreśla to rozpacz rodzicielki, która oczekiwała innego pożegnania z córką.

Zwróć uwagę na osoby występujące w trenie.

Bohaterami utworu są Urszulka, matka i ojciec, którzy występowali w poprzednich trenach.

Zwróć uwagę obraz zaślubin i pochówku.

Wykorzystane w trenie zestawienie łoża małżeńskiego, czyli początku życia i trumny - śmierci, służy podkreśleniu kontrastu. Matka miała wprowadzić córkę w dorosłe życie, czego wyrazem jest małżeństwo. Urszulka jednak zmarła. Jej śmierć przekreśliła szczęśliwą wizję przyszłości, przynosząc cierpienie rodzicom. W utworze została zestawiona ludzka przemijalność z nieśmiertelnymi przedmiotami, które zostają po zmarłej Urszulce, stając się przyczyną cierpienia
dla żyjących.

Metafora, inaczej przenośnia to połączenie dwóch lub większej liczby wyrazów, które razem mają zupełnie inne znaczenie niż oddzielnie np. prawda w oczy kole.

Kochanowski  określił śmierć mianem snu wiecznego za pomocą metafory:  Ujął ją sen żelazny, twardy, nieprzespany. Epitet sen żelazny oznacza przerażenie śmiercią rozumianej jako więzienie. Określenie sen twardy jest złagodzeniem śmierci, ponieważ  śpiąca osoba budzi  się z trudem, mimo głośnych zmian w  otoczeniu. Natomiast wyrażenie nieprzespany sen znaczy taki, z którego nie można się obudzić.

Pytanie retoryczne to takie, na które nie jest oczekiwana odpowiedź.

Pytanie retoryczne wyraża wewnętrzny monolog poety, jego dylematy, poszukiwania tego poziomu duchowość, w którym mógłby nastąpić kontakt z duszą dziecka. Nadaje wypowiedzi charakter emocjonalny.

Zwróć uwagę, do kogo są skierowane pytania.

Zadawane pytania dotyczą  wyobrażeń o życiu pośmiertnym w chrześcijaństwie,  mitologii greckiej,  ludowych tradycji chrześcijańskich, filozofii Platona.

Kochanowski to poeta doctus, czyli osoba wszechstronnie wykształcona, erudyta.

Poeta zna mitologię starożytnej Grecji, religioznawstwo, filozofię Platona oraz katechizm.

Zwróć uwagę, czy wiedza z tych dyscyplin przynosi ulgę w cierpieniu poecie.

Ani religia, ani wiedza nie są żadnym oparciem, gdyż ich treści są bezużyteczne wobec cierpienia Kochanowskiego po stracie córki.

Zwróć uwagę, kogo dotyczy prośba.

Pojawienie się Urszulki w jakiejkolwiek postaci przywróci poecie wiarę i przełamie jego kryzys światopoglądowy ('gdzieśkolwiek jest, jeśliś jest').

Znajdź w słowniku motywów literackich hasło sen.

Motyw snu pojawił się w Trenie VII, w którym sen jest utożsamiany ze śmiercią:
Ujął ją sen żelazny, twardy, nieprzespany oraz w Trenie X:  Pociesz mię, jako możesz, a staw sie przede mną / Lubo snem, lubo cieniem, lub marą nikczemną, w którym sen jest rodzajem pocieszenia dla zrozpaczonego ojca. Natomiast w Trenie XIII Urszulka zostaje porównana do snu: Omyliłaś mię jako nocny sen znikomy, / Który wielkością złota cieszy smysł łakomy, / Potym nagle uciecze, a temu na jawi / Z onych skarbów jeno chęć a żądzą zostawi. 
Sen z Trenu XIII nie jest tożsamy z tamtymi, ponieważ podkreśla jej nagłe zniknięcie.

Kontrast – zestawienie przeciwieństw, np. zimny – gorący, ładny – brzydki.

W utworze życie zostało przeciwstawione śmierci.

Epitet to wyraz określający rzeczownik.

Kochanowski określił Urszulkę epitetami wartościującymi: wdzięczna, droga, które wskazują na czułą relację między ojcem a córką.

Adresat to odbiorca, osoba, do której skierowany jest utwór.

Adresatami liryku są murarze, co potwierdza apostrofa: Tu mi kamień, murarze, ciosany połóżcie.

Odszukaj w słowniku terminów literackich hasło oniryzm.

Tren XIX mówi o wizji, w której pojawia się matka Kochanowskiego z Urszulką
na ręku. Poeta nie jest pewny, czy śnił, czy miał sen na jawie.

Przypomnij sobie treść poprzednich trenów. Zwróć uwagę na Tren X.

Zapowiedź pojawienia się Urszulki we śnie oddaje fragment z Trenu X:  Gdzieśkolwiek jest, jesliś jest, lituj mej żałości, / A nie możesz li w onej dawnej swej całości, / Pociesz mię, jako możesz, a staw sie przede mną / Lubo snem, lubo cieniem, lub marą nikczemną.

Przeczytaj uważnie część trenu rozpoczynającą się od słów: Na ten czas sie matka własnie ukazała...

Urszulka przybyła z babką, ponieważ ta stara się uspokoić zranione serce swojego syna. Uświadamia poetę, że jego córeczka jest w niebie. Prosi go, aby ten
nie zakłócał spokoju dziecka swoją rozpaczą.

Zwróć uwagę, że matka Kochanowskiego przedstawia życie pośmiertne w pozytywnym świetle.

Matka Jana Kochanowskiego tłumaczy krótkość życia Urszulki, podając argumenty:

• Urszulkę ominęło wiele trudów życia doczesnego, w niebie jest bardzo szczęśliwa.

• W życiu pośmiertnym nie ma trosk i nie trzeba pracować.

• Urszulka nie doznaje frasunków i nie wylewa łez.

• Nie cierpi z powodu chorób.

• Nie ma tu starości i śmierci.

Zwróć uwagę, że matka Kochanowskiego udziela mu wskazówki zachowania stoickiego spokoju.

Matka Kochanowskiego pociesza syna, starając się odbudować jego wiarę w Boga.  Poucza, że należy zachować stoicki spokój, kiedy się cierpi. Tylko Bóg może dać  pocieszenie i ukoić smutek, dlatego Kochanowski powinien mu zaufać.

Zwróć uwagę na nadzieję poety dotyczącą życia pośmiertnego córki.

Sygnalizowana przez poetę niepewność, czy Urszulka ukazała mu się we śnie,
czy też na jawie, jest wyrazem nadziei na jej szczęśliwy los po śmierci. Dzięki zwątpieniu poeta zyskuje odpowiedź na swoje pytanie, gdzie przebywa Urszulka. Już teraz wie, że w niebie.

Wyszukaj w słowniku terminów literackich pojęcie epitafium.

Epitafium to napis umieszczany na nagrobku, który upamiętnia zmarłego.
To również wiersz poświęcony zmarłej osobie. Cechuje go zwięzłość. Stanowi pochwałę zmarłego. Nie używano w nim słów wprost mówiących o śmierci. Wiersz poświęcony Hannie Kochanowskiej wypełnia zasady tego gatunku, ponieważ skierowany jest do zmarłej i ma zwięzłą formę.

Zwróć uwagę, kim była Hanna i w jakim wieku zmarła.

Hanna, podobnie jak jej siostra, odeszła przedwcześnie.

Zwróć uwagę na wytłumaczenie od słów: 'Aby ociec nieszczęsny za raz odżałował / Wszytkiego, a na trwalsze rozkoszy się chował'.

Śmierć Hanny, która odeszła wkrótce po Urszuli, wywołała głęboką traumę.  Odejście obu córek zburzyło jego szczęśliwe życie.