Reklamy środków higieny jamy ustnej informują, że aby przywrócić prawidłowy odczyn (lub pH) śliny, należy myć zęby lub żuć gumę po każdym posiłku. Z innych reklam dowiadujemy się, że idealne do delikatnej skóry jest mydło o pH równym
$5,5$ . Co to jest pH i o czym informuje? Jaki jest zakres skali pH? Czy pH $= 5,5$ to mało, czy dużo? Jak można je zmierzyć?

RuXymfUoNclaC

Zdjęcie przedstawia dwie cytryny. Z prawej strony kadru przekrojona połówka cytryny wnętrzem skierowana w stronę obserwatora zdjęcia. Na fotografii pokazana jest mniej niż połowa owocu, od środka w lewą stronę, od góry i od dołu przycięta przez krawędzie kadru. W tle skórka drugiego, całego owocu objęta obszarem nieostrości. — Cytryny
Kwaśny smak cytryn bierze się z obecności w ich soku związku zwanego kwasem cytrynowym, jednak „smakowe” określanie, czy jakaś substancja jest kwasem, czy nie, jest nieprecyzyjne, a przede wszystkim niebezpieczne. Pamiętaj, że w laboratorium chemicznym nie wolno pod żadnym pozorem smakować odczynników chemicznych ani spożywać posiłków
Źródło: Abhijit Tembhekar, dostępny w internecie: write.co.nz, licencja: CC BY 2.0.

Aby zrozumieć poruszane w tym materiale zagadnienia, przypomnij sobie:

definicje: kwasu, wodorotlenku, zasady;
przykłady wskaźników kwasowo‑zasadowych oraz ich zabarwienie w zależności od odczynu środowiska;
teorię dysocjacji elektrolitycznej.

Nauczysz się

definiować pojęcia odczyn roztworu oraz skala pH;
wyznaczać wartości pH wodnych roztworów badanych próbek z wykorzystaniem wskaźników kwasowo‑zasadowych;
określać odczyn roztworu wodnego w oparciu o znajomość wartości jego pH;
projektować i przeprowadzać doświadczenia, które pozwolą na zbadanie odczynu wodnych roztworów różnych substancji.

i78Rbn2woh_d5e210

1. Odczyn roztworu – skala pH

Odczyn roztworuodczyn roztworuOdczyn roztworu jest cechą charakteryzującą roztwory wodne. Roztwór może mieć odczyn kwasowy, obojętny lub zasadowy. Jak myślisz, czy mówiąc „odczyn kwasowy” mamy na myśli zawsze to samo? Czy sok z cytryny jest tak samo „kwasowy” jak np. ocet?

Do badania odczynu roztworu wykorzystujemy tak zwane wskaźniki kwasowo‑zasadowe (indykatory), czyli substancje, które zmieniają swoją barwę w zależności od odczynu środowiska. Rolę takiego wskaźnika może spełniać wywar z czerwonej kapusty, który w roztworze o odczynie kwasowym zabarwia się na czerwono, w roztworze o odczynie obojętnym na fioletowo, a w roztworze o odczynie zasadowym na zielono (jak na poniższym zdjęciu).

RpvYVKVKR7w3r

Ilustracja przedstawia trzy szalki Petriego, na których znajdują się wywary z czerwonej kapusty w roztworach o odczynach od lewej: kwasowym (roztwór różowy), obojętnym (roztwór fioletowy) i zasadowym (roztwór zielony). — Barwy wywaru z czerwonej kapusty w roztworach o odczynie kwasowym, obojętnym i zasadowym
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Dla zainteresowanych

Przygotowanie wywaru z czerwonej kapusty – instrukcja

$1 .$ Kilka liści czerwonej kapusty drobno posiekaj (lub porwij na małe kawałki) i zalej szklanką wody.

$2 .$ Wodę z posiekanymi liśćmi czerwonej kapusty zagotuj i zostaw do wystygnięcia.

$3 .$ Po wystudzeniu odsącz liście z uzyskanego wywaru.

Badanie odczynu wybranych produktów1

Doświadczenie 1

Wykorzystując wywar z czerwonej kapusty, sprawdź, jaki odczyn mają roztwory wybranych produktów z naszego otoczenia. Sformułuj problem badawczy, zaproponuj hipotezę i zweryfikuj ją w oparciu o wyniki wykonanego doświadczenia. Postępuj zgodnie z instrukcją. Obserwacje odnotuj, uzupełniając poniższe ćwiczenie (możesz też pobrać kartę pracy z załącznika). Jeśli nie masz możliwości samodzielnego przeprowadzenia doświadczenia obejrzyj załączone zdjęcia z jego wykonania. We wnioskach pogrupuj badane produkty ze względu na odczyn ich wodnych roztworów.
Uwaga: Doświadczenie wykonaj w obecności osoby dorosłej. Pamiętaj o fartuchu, rękawiczkach i okularach ochronnych.

Rcidz5PHpVwuM

Źródło: Gromar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

RnQBi9e8uOLBT

Źródło: Gromar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Karta pracy:

RN8BTTT09tJnf

Plik PDF o rozmiarze 574.72 KB w języku polskim

Wykonano doświadczenie, w którym wykorzystano wywar z czerwonej kapusty jako wskaźnik pH. W ten sposób określono odczyny roztworów wybranych produktów z naszego otoczenia.

Problem badawczy:

Jaki odczyn mają roztwory wodne wybranych produktów z najbliższego otoczenia?

Hipoteza:

Roztwory wodne wybranych produktów z najbliższego otoczenia mają różny odczyn.

Co było potrzebne:

wywar z czerwonej kapusty;
ocet;
sok z cytryny;
pasta do zębów;
mydło;
płyn do odrdzewiania;
płyn do prania;
roztwór wodny preparatu do udrażniania rur;
sól kuchenna;
cukier;
kredki, pisaki lub farby;
woda destylowana;
$10$ szalek Petriego.

Przebieg doświadczenia:

Na trzech kolejnych szalkach Petriego umieszczono wodę destylowaną, ocet i sok z cytryny. Następnie przygotowano zawiesinę pasty do zębów w wodzie oraz wodne roztwory z mydła, soli kuchennej, cukru, płynu do odrdzewiania, płynu do prania i płynu do udrażniania rur. Sporządzone preparaty umieszczono na siedmiu szalkach Petriego. Do każdej próbki dodano kilka kropli wywaru z czerwonej kapusty.

Obserwacje:

Po dodaniu wywaru z czerwonej kapusty, wszystkie próbki zmieniły kolor. Szalki zawierające ocet, sok z cytryny i roztwór płynu do odrdzewiania zabarwiły się na czerwono. Szalki zawierające wodę destylowaną, roztwór soli kuchennej i roztwór cukru przyjęły fioletową barwę. Z kolei szalka z roztworem mydła zabarwiła się na niebiesko, a szalki z roztworami pasty do zębów, płynu do prania i płynu do udrażniania rur przyjęły barwę zieloną.

Wnioski:

Roztwory produktów wykorzystywanych przez nas na co dzień mogą mieć zarówno odczyn kwasowy, obojętny, jak i zasadowy.

Podsumowanie:

Wywar z czerwonej kapusty może służyć jako wskaźnik do określania odczynu roztworów. Ocet, sok z cytryny i roztwór płynu do odrdzewiania mają odczyn kwasowy. Woda destylowana, roztwór soli kuchennej i roztwór cukru wykazują odczyn obojętny, natomiast mydło, zawiesina pasty do zębów, roztwór płynu do prania, roztwór płynu do udrażniania rur – odczyn zasadowy.

Polecenie 1

Napisz obserwacje oraz wniosek do przeprowadzonego doświadczenia.

R4n096CIEYJfE

Źródło: Gromar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Sprawdź, czy w Twoich wnioskach znajdują się poniższe informacje. Zwróć uwagę na odpowiednią weryfikację postawionej hipotezy.

Obserwacje: Zdjęcia z przebiegu doświadczenia przed dodaniem soku z czerwonej kapusty.

RmxLms6LlYbkX

Ilustracja przedstawia zlewkę z wywarem z czerwonej kapusty oraz 10 szalek Petriego, na których umieszczono badane próbki. — Przed dodaniem wywaru z czerwonej kapusty
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Zdjęcia po dodaniu soku z czerwonej kapusty.

RyQBGWkjdbuj0

Zdjęcie pierwsze galerii. Przedstawia zbliżenie na cztery szalki. Ich podpisy to, licząc od lewej: ocet, sok z cytryny, płyn do odrdzewiania oraz mydło w płynie. Do wszystkich szalek dodany został wskaźnik, wywar z czerwonej kapusty, dlatego też zawartość wszystkich ma kolor przechodzący stopniowo od intensywnie czerwonego w przypadku octu, do purpurowego dla mydła w płynie. Legenda umieszczona w prawym górnym rogu informuje, że takie kolory wywaru z czerwonej kapusty oznaczają odczyn kwasowy. — Ocet, sok z cytryny, mydło w płynie, płyn do odrdzewiania mają odczyn kwasowy
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

RZGwqGzHtUDAH

Zdjęcie drugie w galerii. Przedstawia zbliżenie na trzy szalki. Ich podpisy, licząc od lewej, to: woda destylowana, roztwór soli kamiennej i roztwór cukru. Do wszystkich szalek dodany został wskaźnik, wywar z czerwonej kapusty i wszystkie one mają zbliżoną do siebie, fioletową kolorystykę. Legenda w prawym górnym rogu informuje, że fioletowa barwa wywaru z czerwonej kapusty oznacza odczyn obojętny. — Woda destylowana, roztwór soli kamiennej i roztwór cukru wykazują odczyn obojętny
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

RWcSBVcyr7UaA

Zdjęcie trzecie w galerii. Przedstawia zbliżenie na cztery szalki. Ich podpisy to, licząc od lewej: tradycyjne mydło, pasta do zębów, płyn do prania oraz płyn do udrażniania rur. Do wszystkich szalek dodany został wskaźnik, wywar z czerwonej kapusty, dlatego też ich kolorystyka różni się od pierwotnej. W przypadku mydła kolor wskaźnika jest intensywnie niebieski, w przypadku pasty do zębów zielony, w przypadku płynu do prania morski, a w przypadku płynu do udrażniania rur żółty. Legenda umieszczona w prawym górnym rogu informuje, że takie kolory wywaru z czerwonej kapusty oznaczają odczyn zasadowy. — Tradycyjne mydło, pasta do zębów, płyn do prania, płyn do udrażniania rur mają odczyn zasadowy
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Wniosek: Postawiona hipoteza jest prawdziwa. Roztwory produktów wykorzystywanych przez nas na co dzień mogą mieć zarówno odczyn kwasowy, obojętny, jak i zasadowy. Ocet, sok z cytryny i roztwór płynu do odrdzewiania mają odczyn kwasowy. Woda destylowana, roztwór soli kuchennej i roztwór cukru wykazują odczyn obojętny, natomiast tradycyjne mydło, zawiesina pasty do zębów, roztwór płynu do prania, roztwór płynu do udrażniania rur – odczyn zasadowy.

Polecenie 1

R1B14qhxgCmqc

Źródło: Gromar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Zauważ, że wywar z czerwonej kapusty, w roztworach analizowanych produktów o odczynie zasadowym, przyjmuje różne zabarwienia – od niebieskiego po żółte. Podobna sytuacja ma miejsce w przypadku roztworów produktów o odczynie kwasowym. Możemy zatem wnioskować, że pomimo takiego samego odczynu, roztwory badanych produktów, np. te o odczynie zasadowym, muszą się czymś jednak różnić. Różnica ta to wartości pH tych roztworów. pH jest liczbową miarą odczynu roztworu (jego kwasowości i zasadowości) i w roztworach może przyjmować wartości od $0$ do $14$ , w zależności od stężeń kationów wodoru $(H^{+})$ i anionów wodorotlenkowych $({OH}^{-})$ w nich zawartych.

Polecenie 2

Przeanalizuj informacje zawarte w poniższej tabeli. Swoimi słowami opisz zależność odczynu roztworu od wartości jego pH oraz stężenia zawartych w nim kationów wodoru i anionów wodorotlenkowych.

Odczyn roztworu	kwasowy	obojętny	zasadowy
pH roztworu	mniejsze od $7$	równe $7$	większe od $7$
Zależność pomiędzy stężeniem kationów wodoru $(C_{H^{+}})$ a stężeniem anionów wodorotlenkowych $(C_{{OH}^{-}})$ w roztworze	$C_{H^{+}} > C_{{OH}^{-}}$	$C_{H^{+}} = C_{{OH}^{-}}$	$C_{H^{+}} < C_{{OH}^{-}}$

RmHCgkpq1r4ts

Źródło: Gromar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Sprawdź, czy w Twojej odpowiedzi zawarte są poniższe informacje.

Odpowiedź: W roztworach o odczynie obojętnym, stężenia kationów wodoru i anionów wodorotlenkowych są takie same, a pH tych roztworów wynosi $7$ . Roztwory o odczynie kwasowym charakteryzują się wartościami pH mniejszymi od $7$ , a stężenie zawartych w nich kationów wodoru jest większe od stężenia anionów wodorotlenkowych. Z kolei roztwory o odczynie zasadowym mają pH większe od $7$ , a stężenie zawartych w nich anionów wodorotlenkowych jest większe od stężenia kationów wodoru.

Analizowane roztwory produktów możemy zatem uporządkować wg barw, zgodnie ze wzrastającą wartością ich pH. Im mniejsza jest wartość pH roztworu, tym bardziej kwasowy odczyn. Z kolei im większa jest wartość pH roztworu, tym bardziej zasadowy odczyn.

R136ifNvU2MHu

Ilustracja przedstawia skale pH dla wywaru z czerwonej kapusty. Dla pH równego zero – kolor czerwony. Dla pH około siedmiu (odczyn obojętny) – kolor fioletowy. Ze wzrostem pH od siedmiu do czternastu kolor zmienia się z fioletowego, przez niebieski, zielony do żółtego (odczyn zasadowy). — Zmiana barwy wskaźnika (wywaru z czerwonej kapusty) w zależności od badanego pH
Źródło: GroMar Sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.

W laboratorium chemicznym, do określania pH roztworu i jego odczynu, bardzo często posługujemy się innym wskaźnikiem kwasowo‑zasadowym – uniwersalnym papierkiem wskaźnikowym. W środowisku kwasowym barwi się on na czerwono, a w zasadowym na zielono lub niebiesko.

RUnDUdApqXfFO

Ilustracja przedstawia zachowanie uniwersalnych papierków wskaźnikowych w roztworach o różnym odczynie. Pokazana jest oś liczbowa na której zaznaczone są liczby od zera do czternastu co jeden. Z boku osi liczbowej znajduje się napis pH, a nad wartością siedem znajduje się napis odczyn obojętny. Pod każdą wartością liczbową znajduje się kolorowy prostokąt wskazujący barwę, jaką przyjmuje papierek w danym pH. Pod liczbą siedem znajduje się żółty prostokąt. W lewą stronę, aż do wartości zero prostokąty mają coraz bardziej intensywne czerwone zabarwienie. Z kolei w prawą stronę kolory zmieniają się od zielonego do granatowego. — Zmiana barwy wskaźnika – uniwersalnego papierka wskaźnikowego – w zależności od badanego pH
Źródło: epodreczniki.pl, licencja: CC BY 3.0.

Polecenie 3

Przygotowano trzy wodne roztwory różnych substancji chemicznych. Następnie do wszystkich roztworów wprowadzono uniwersalny papierek wskaźnikowy. Zabarwienie każdego, po kontakcie z analizowanymi roztworami, ukazują poniższe zdjęcia.

R2iRsYHmGH6MA

Ilustracja przedstawia 3 szalki Petriego, w których znajdują się uniwersalne papierki wskaźnikowe. Szalki podpisane są kolejno: roztwór 1, roztwór 2, roztwór 3, a znajdujące się w nich papierki wskaźnikowe mają kolory: żółty, niebieski i czerwony. — Źródło: epodreczniki.pl, licencja: CC BY 3.0.

Określ odczyn każdego z analizowanych roztworów.

RtaZLUU9X6ibi

Źródło: Gromar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Sprawdź, czy Twoja odpowiedź jest taka jak poniżej.

Odpowiedź: Roztwór $1$ miał odczyn obojętny, roztwór $2$ zasadowy, a roztwór $3$ kwasowy.

Polecenie 3

Uniwersalny papierek wskaźnikowy wykorzystano do określenia odczynu roztworu X. Po zanurzeniu papierka w probówce z badaną substancją, zabarwił się na niebiesko.

R4fShPzvwnyVM

Źródło: Gromar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Ciekawostka

Skala pHskala pHSkala pH została wprowadzona na początku $XX w .$ przez Sørena Sørensena (czyt. sorena sorensena). Zmiana pH roztworu o jedną jednostkę powoduje $10$ -krotną zmianę jego kwasowości/zasadowości, a zmiana o dwie jednostki – $100$ -krotną zmianę kwasowości/zasadowości rozpatrywanego roztworu.

*Symbol p jednostki pH pochodzi od łacińskiego potentio „potęga”, zaś H jest symbolem chemicznym wodoru, dlatego jest pisany dużą literą.

Wzrokowe porównanie barwy wskaźników ze wzorcem, np. barwną skalą pH na opakowaniu, pozwala jedynie na przybliżone określenie odczynu roztworu. Do dokładnego wyznaczenia wartości pH roztworu służy między innymi przyrząd zwany pehametrem. Jest on stosowany w laboratoriach chemicznych, medycznych, rolnictwie czy kosmetologii.

R1JN1nlx6xxgW

Ilustracja przedstawia trzy zdjęcia różnych instrumentów wskaźnikowych. Zdjęcie po lewej stronie, oznaczone liczbą jeden, przedstawia białe papierki wskaźnikowe z żółtymi końcówkami przeznaczonymi do dokonywania prób odczynu, wystające z białej okrągłej buteleczki. Etykietka na butelce zawiera kod barwny pozwalający odcyfrować wyniki pomiarów. Zdjęcie środkowe o numerze dwa przedstawia tasiemkę wskaźnikową w postaci rolki, z której można odrywać kawałki o wybranej długości. Kod barwny, a także informacje na temat zakresu skali pomiarów, wynoszącej od jednego do dziesięciu pH znajdują się na boku opakowania. Zdjęcie po prawej stronie, oznaczone numerem trzy, przedstawia pehametr, przyrząd elektroniczny służący do dokonywania pomiarów odczynu. Składa się z korpusu z przyciskami i wyświetlaczem, a także sondy na długim przewodzie, której koniec umieszcza się w badanej substancji. Na zdjęciu sonda znajduje się w zlewce z niebieskim roztworem, a pehametr jest włączony i dokonuje pomiaru. — Wskaźniki
Uniwersalne papierki wskaźnikowe ze skalą pH: w postaci osobnych pasków <math aria‑label="numer jeden">1, w postaci taśmy <math aria‑label="numer dwa">2; pehametr <math aria‑label="numer trzy">3
Źródło: epodreczniki.pl, licencja: CC BY-SA 3.0.

Pehametr składa się z czujnika zwanego elektrodą, którą zanurza się w badanym roztworze i wyświetlacza, z którego odczytuje się wartość liczbową pH. Niektóre pehametry są wyposażone w termometry, ponieważ temperatura ma wpływ na pomiar.

Ciekawostka

Do badania pH gleby – w celu określenia jej przydatności i określenia sposobu jej nawożenia – możemy użyć kwasomierza glebowego. Jest to zestaw składający się z płynu Helliga (odpowiednio dobranej kompozycji wskaźników kwasowo‑zasadowych), ceramicznej płytki ze skalą oraz łyżeczki.

Pomiar polega na obserwacji i ocenie zmiany barwy płynu Helliga.

$1 .$ Za pomocą łyżeczki, włóż niewielką ilość gleby do wgłębienia w płytce kwasomierza. $2 .$ Dodawaj kroplami płyn Helliga, aż do całkowitego zwilżenia gleby i utworzenia nad nią cienkiej warstwy płynu. $3 .$ Po ok. 2–3 min. przechyl płytkę tak, aby płyn wskaźnikowy znalazł się w podłużnym kanaliku. $4 .$ Barwę płynu porównaj ze skalą i odczytaj pH gleby.

R1Wb05nCK5pwV

Ilustracja składa się z dwóch zdjęć przedstawiających wygląd i zasadę działania kwasomierza glebowego. Na zdjęciu po lewej, na gołym kawałku suchej ziemi, leży zestaw do mierzenia kwasowości gleby. Składa się on z plastikowej łyżki oraz urządzenia podpisanego Kwasomierz glebowy, w którego dolnej części znajduje się podłużne wgłębienie na substancję wskaźnikową. Powyżej wgłębienia znajduje się barwna legenda pozwalająca odczytać pH gleby z barwy płynu. Po prawej stronie kwasomierz wraz z łyżeczką leżą na ciemnej ziemi torfowej. Na łyżeczce i we wgłębieniu znajdują się niewielkie ilości gleby. Do tego wokół gleby na kwasomierzu pływa sporo płynu wskaźnikowego o kolorze jasnozielonym. — Kwasomierz
Kwasomierz glebowy
Źródło: epodreczniki.pl, licencja: CC BY 3.0.

Polecenie 4

Wybierz przynajmniej $10$ produktów spożywczych i (lub) środków czystości ze swojego otoczenia i zbadaj pH ich wodnych roztworów za pomocą papierka uniwersalnego. Zapisz obserwacje i sformułuj odpowiednie wnioski.

RxVmRPxzvBKPy

Kolorowa tabela opisująca odczyn przykładowych substancji w skali pH. W dolnej części ilustracji znajduje się skala ponumerowana od zera do czternastu. W centralnej części umieszczono rysunki różnych przedmiotów, obiektów naturalnych i substancji, a w górnej części ich nazwy. Z tabeli można się dowiedzieć, że kwas solny ma pH wynoszące jeden, sok z cytryny dwa, winogrona trzy, pomidory cztery, banany pięć, mydło w płynie pięć i pół, mleko sześć, woda destylowana siedem (a więc jest obojętna), białko jajka kurzego osiem, mydło tradycyjne osiem i pół, soda dziewięć, płyn do prania dziesięć, wybielacz jedenaście, płyn do czyszczenia piekarnika dwanaście, a płyn do udrażniania rur trzynaście. — pH wybranych produktów
Źródło: epodreczniki.pl, licencja: CC BY-SA 3.0.

R1UyuztNX7T3Z

Źródło: Gromar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Polecenie 4

RQCY6s6Ju2fB1

Źródło: Gromar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

i78Rbn2woh_d5

2. Odczyn roztworu w życiu codziennym

Znajomość wartości pH ma duże znaczenie praktyczne, między innymi przy produkcji lekarstw (poza substancją czynną, leki zawierają warstwę osłonową, która chroni np. przełyk przed niekorzystnym pH) czy kosmetyków (np. obecnie oferuje się mydła w płynie o odczynie zbliżonym do naturalnego odczynu skóry człowieka – odczyn lekko kwasowy, który ma działanie bakteriobójcze).

Wartość pH gleby decyduje o jej przydatności do uprawy określonych typów roślin. Od odczynu gleby zależą jakość i wysokość plonów. Dla większości roślin pH jest optymalne w zakresie $5,6 – 7,8$ , jednak w przypadku każdego gatunku jest to wartość indywidualna.

Polecenie 5

W poniższej tabeli znajdują się informacje o optymalnych wartościach pH gleby dla roślin uprawnych. Zapoznaj się z nimi, a następnie odpowiedz na pytanie, jaki odczyn gleby preferują wymienione w tabeli rośliny – kwasowy czy zasadowy?

Optymalne wartości pH gleby dla roślin uprawnych
Roślina	Optymalne pH
ziemniaki	$4,5 – 6,0$
żyto, len	$5,0 – 6,5$
ogórek, marchew	$5,5 – 6,5$
pomidor, czosnek	$5,5 – 7,5$
pszenica, jęczmień, rzepak	$6,0 – 6,5$
burak cukrowy, groch, kukurydza	$6,5 – 7,0$
drzewa owocowe	$6,5 – 7,5$

RHVefbGcAf9Zv

Źródło: Gromar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

W roztworach o odczynie obojętnym, stężenia kationów wodoru i anionów wodorotlenkowych są takie same, a pH tych roztworów wynosi $7$ . Roztwory o odczynie kwasowym charakteryzują się wartościami pH mniejszymi od $7$ , a stężenie zawartych w nich kationów wodoru jest większe od stężenia anionów wodorotlenkowych. Z kolei roztwory o odczynie zasadowym mają pH większe od $7$ , a stężenie zawartych w nich anionów wodorotlenkowych jest większe od stężenia kationów wodoru.

Płyny ustrojowe w organizmie człowieka mają różne wartości pH, np. sok żołądkowy ma pH w przedziale $1,0 – 1,5$ , wydzielina trzustki $7,5 – 8,8$ , zaś pH krwi utrzymuje się w granicach $7,35 – 7,45$ . Zarówno zbyt niskie, jak i zbyt wysokie pH krwi jest przyczyną wielu chorób. Spadek jego wartości poniżej $6,8$ wywołuje tak zwaną kwasicę, a z kolei wzrost powyżej $7,5$ zasadowicę. Problem ten może pojawić się podczas uszkodzenia któregoś z narządów odpowiedzialnego za wydalanie toksyn, np. nerek lub płuc, przez co zaczynają one gorzej funkcjonować.

Większość gatunków ryb żyje w wodzie o wartości pH z zakresu $6,0 – 8,0$ . Obniżenie pH wody do poziomu poniżej $5$ powoduje nienaturalne zachowanie ryb, które polega na wykonywaniu gwałtownych ruchów, oraz pojawia się na ich skórze niebieskie zabarwienie. Przy pH wyższym niż $8$ , skóra ryb pokrywa się śluzem, łuski mętnieją, a płetwy strzępią się i odpadają.

i78Rbn2woh_d5e468

3. Wskaźniki kwasowo‑zasadowe
z życia codziennego

Wiesz już, że odczyn roztworów wodnych można zbadać za pomocą odpowiednich wskaźników kwasowo‑zasadowych. Rolę wspomnianych wskaźników niekoniecznie muszą spełniać związki chemiczne wykorzystywane w laboratoriach chemicznych. Niektóre indykatory, jak wspomniany wywar z czerwonej kapusty, można przygotować samodzielnie w domu.

Rolę wskaźnika może spełniać napar z herbaty. Czy wiesz, co się stanie, jeśli do herbaty dodamy kilka kropli soku z cytryny? W środowisku kwasowym (a więc również w obecności soku z cytryny) herbata przyjmuje słomkowożółte zabarwienie, w środowisku obojętnym jest jasnobrązowa, a w obecności zasad zmienia zabarwienie na ciemnobrunatne (bursztynowe).

Rolę wskaźnika kwasowo‑zasadowego może spełniać również czerwona pelargonia. Aby móc ją wykorzystać do zbadania odczynu, należy pokrojone płatki zalać gorącą wodą i poczekać ok. $20$ min. Potem wywar przesączyć przez filtr, np. do kawy, i zachować do badań.

RYhvYUzTJqcvs

Ilustracja przedstawia wykonane z bliska zdjęcie czerwonych kwiatów pelargonii w pełnym rozkwicie. Nad zdjęciem znajduje się skala barwna informująca o tym, jak zmienia się kolor kwiatów w zależności od odczynu środowiska. Płatki naturalnie czerwone w kontakcie z roztworami o różnym odczynie zmieniają kolor na: jasnoczerwony przy pH równym trzy, pomarańczowy przy pH równym pięć, żółty przy pH równym dziewięć, bladoniebieski przy pH równym jedenaście, zielony przy pH równym trzynaście i intensywnie pomarańczowy przy pH równym czternaście. — Pelargonie
Płatki czerwonej pelargonii
Źródło: dostępny w internecie: pxhere.com, domena publiczna.

Do zbadania odczynu roztworu można także wykorzystać czerwoną cebulę, która w środowisku kwasowym ma kolor bladoczerwony, zaś w zasadowym zielony.

Z kolei cebula i olejek waniliowy spełniają rolę wskaźników zapachowych, które w środowisku silnie zasadowym nie wydzielają żadnych charakterystycznych zapachów.

Ciekawostka

Hortensja ogrodowa na glebach bogatych w związki glinu zmienia ubarwienie kwiatów w zależności od kwasowości gleby i przybiera kolor:

intensywnie niebieski przy pH $= 4,5$ ;
niebieski przy pH $= 5,1$ ;
niebieskoróżowy przy pH $= 5,5$ ;
ciemnoróżowy przy pH $= 6,5$ ;
różowy przy pH $= 6,9$ ;
jasnoróżowy przy pH $= 7,4$ .

RgNDK3w5P9GnA

Ilustracja przedstawia dwa sąsiadujące ze sobą zdjęcia kwitnącego krzewu hortensji. Kwiaty na zdjęciu po lewej stronie mają intensywnie niebieski kolor, a na zdjęciu po prawej stronie różowoczerwony. — Hortensje
Źródło: epodreczniki.pl, licencja: CC BY-SA 3.0.

Podsumowanie

Miarą kwasowości i zasadowości roztworu jest piętnastostopniowa skala pH, opisywana przez liczby $0 – 14$ .
W oparciu o znajomość pH roztworu, możemy określić jego odczyn:
- roztwór ma odczyn kwasowy, gdy pH $< 7$ ;
- roztwór ma odczyn obojętny przy pH $= 7$ ;
- roztwór ma odczyn zasadowy, gdy pH $> 7$ .
Wartość pH roztworu uzależniona jest od stężenia kationów wodoru i anionów wodorotlenkowych, zawartych w tym roztworze:
- im wyższe stężenie jonów wodoru $H^{+}$ , tym roztwór przyjmuje niższe wartości pH;
- im wyższe stężenie jonów wodorotlenkowych ${OH}^{-}$ , tym roztwór przyjmuje wyższe wartości pH.
Do określania pH roztworu oraz jego odczynu wykorzystuje się wskaźniki kwasowo‑zasadowe lub specjalne urządzenia zwane pehametrami.

Praca domowa

Polecenie 6.1

Uzasadnij wybór uniwersalnego papierka wskaźnikowego jako wskaźnika kwasowo‑zasadowego do odróżnienia wody, zasady i kwasu.

RtP2xCOVniW3J

Źródło: Gromar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Polecenie 6.2

Zbadaj pH soku z cytryny i płynu do prania w temperaturze $25^{\circ} C$ i $15^{\circ} C$ . Porównaj otrzymane wartości.

RrWVtajO6wjkK

Źródło: Gromar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

RKHTMsMwxDyXC

Źródło: Gromar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Polecenie 6.3

Zbadaj pH śliny przed posiłkiem, po posiłku oraz po umyciu zębów lub żuciu gumy bez cukru. Otrzymane dane przedstaw w postaci tabeli i wykresu.

R1TYxxqEzcVEA

Źródło: Gromar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

R13r0pmYZIW2Q

Źródło: Gromar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

i78Rbn2woh_d5e629

Słownik

odczyn roztworu

właściwość roztworu wodnego wynikająca ze stężenia jonów wodoru $H^{+}$ i jonów wodorotlenkowych ${OH}^{-}$ w analizowanym roztworze; roztwór wodny może mieć odczyn obojętny (kiedy stężenia obydwu wymienionych jonów są takie same), kwasowy (kiedy stężenie kationów wodoru jest większe od stężenia anionów wodorotlenkowych) lub zasadowe (kiedy stężenie anionów wodorotlenkowych jest większe od stężenia kationów wodoru)

skala pH

ilościowa miara kwasowości i zasadowości roztworu; mieści się w przedziale $0 – 14$ ; im niższa wartość pH, tym bardziej kwasowy odczyn roztworu wodnego, a im wyższa wartość pH, tym bardziej zasadowy odczyn roztworu

Søren Sørensen1939.02.13Kopenhaga1868.01.09Havrebjerg

RBztpwDl5a8IB1

Czarno‑biała fotografia duńskiego biochemika Sorena Sorensena. Jest to starszy mężczyzna, ma krótkie, ciemne włosy, wąsy i siwiejącą brodę. Ubrany jest w czarną marynarkę, spod której wystaje biały kołnierzyk. — Źródło: Julie Laurberg, dostępny w internecie: commons.wikimedia.org, domena publiczna.

Søren Sørensen

09.01.1868 Havrebjerg – 13.02.1939 Kopenhaga

Duński biochemik. W $1909 r .$ wprowadził wygodny sposób wyrażenia kwasowości i zasadowości – skalę pH. W latach $1909 – 1938$ był szefem laboratorium Carlsberg w Kopenhadze.

wskaźnik uniwersalny

mieszanina kilku wskaźników kwasowo‑zasadowych, która zmienia barwę przy różnych wartościach pH; w roztworach wodnych o odczynie kwasowym przyjmuje barwę czerwoną, a w roztworach wodnych o odczynie zasadowym od zielonej do niebieskiej

wskaźniki kwasowo‑zasadowe (indykatory)

substancje, które zmieniają barwę w roztworach o różnym odczynie

i78Rbn2woh_d5e805

Ćwiczenia

Pokaż ćwiczenia:

Ćwiczenie 1

RpdHWsTvbKRWo1

W roztworze o odczynie zasadowym pH przybiera wartości:

większe od 7.
mniejsze od 7.
równe 7.
od 7 do 14.
od 0 do 7.

Źródło: Gromar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Ćwiczenie 2

R1H8kyty6eXa61

Łączenie par. Ocen prawdziwość poniższych zdań. Zaznacz "Prawda", jeśli zdanie jest prawdziwe albo "Fałsz", jeśli jest fałszywe.. Jeżeli pH

= 5

, to znaczy, że roztwór ma odczyn zasadowy.. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz. Jeżeli pH

= 3

, to znaczy, że roztwór ma odczyn kwasowy.. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz. Jeżeli pH

= 7

, to znaczy, że roztwór ma odczyn obojętny.. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz. Jeżeli pH

= 3

, to znaczy, że w roztworze jest więcej jonów

H^{+}

niż jonów

{OH}^{-}

.. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz. Jeżeli pH

= 9

, to znaczy, że w roztworze jest więcej jonów

H^{+}

niż jonów

{OH}^{-}

.. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz

Wskaż, które zdania są prawdziwe, a które – fałszywe.

	Prawda	Fałsz
Jeżeli pH = 5, to znaczy, że roztwór ma odczyn zasadowy.	□	□
Jeżeli pH = 3, to znaczy, że roztwór ma odczyn kwasowy.	□	□
Jeżeli pH =7, to znaczy, że roztwór ma odczyn obojętny.	□	□
Jeżeli pH = 3, to znaczy, że w roztworze jest więcej jonów $H^{+}$ niż jonów ${OH}^{−}$ .	□	□
Jeżeli pH = 9, to znaczy, że w roztworze jest więcej jonów $H^{+}$ niż jonów ${OH}^{−}$ .	□	□

Źródło: Gromar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Ćwiczenie 3

R1P6xn9agOdbv1

Oddana do analizy próbka wody miała pH = 4,5. Oznacza to, że jej odczyn był

kwasowy.
zasadowy.
obojętny.

Źródło: Gromar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Ćwiczenie 4

R7jcLOng0hmxQ2

Źródło: epodreczniki.pl, licencja: CC BY-SA 3.0.

RtZxYGSwbsmsF

Dopasuj informacje o rodzajach odczynu roztworu wodnego do opisów przedstawiających stosunek ilościowy jonów wodoru do jonów wodorotlenkowych obecnych w roztworze. duże stężenie jonów

H^{+}

Możliwe odpowiedzi: 1. odczyn kwasowy, 2. odczyn zasadowy, 3. odczyn obojętny stężenie jonów

H^{+}

równe stężeniu jonów

{OH}^{-}

Możliwe odpowiedzi: 1. odczyn kwasowy, 2. odczyn zasadowy, 3. odczyn obojętny duże stężenie jonów

{OH}^{-}

Możliwe odpowiedzi: 1. odczyn kwasowy, 2. odczyn zasadowy, 3. odczyn obojętny

Źródło: Gromar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Ćwiczenie 5

R1Hmi34xHtCPq1

Uzupełnij luki, wybierając poprawne wyrażenia.

bezbarwną, żółtopomarańczową, czerwoną, niebieską, żółtą, fioletową, żółtą, fioletowoniebieską, niebieską, czerwoną, bezbarwną, czerwoną, zieloną, żółtą, bezbarwną, zieloną, czerwoną, malinową, malinową

Wskaźniki przyjmują różne barwy w zależności od środowiska.
• Uniwersalny papierek wskaźnikowy przyjmuje barwy:
- w kwasie ............................................
- w wodzie ............................................
- w zasadzie ............................................
• Oranż metylowy przyjmuje barwy:
- w kwasie ............................................
- w wodzie ............................................
- w zasadzie ............................................
• Fenoloftaleina przyjmuje barwy:
- w kwasie ............................................
- w wodzie ............................................
- w zasadzie ............................................
• Wywar z czerwonej kapusty przyjmuje barwy:
- w kwasie ............................................
- w wodzie ............................................
- w zasadzie ............................................

Źródło: Gromar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Ćwiczenie 6

RSAGhYgv0ctcl1

Poniżej znajdują się nazwy substancji i produktów, których wodnych roztworów można użyć jako środków czyszczących, oraz wartości pH odpowiadające tym roztworom. Uporządkuj wymienione substancje i produkty przemysłowe zgodnie z malejącą kwasowością ich roztworów. Elementy do uszeregowania: 1. wybielacz pH

= 11

, 2. odkamieniacz pH

= 3

, 3. soda oczyszczona pH

= 9

, 4. woda z solą kamienną pH

= 7

, 5. płyn do czyszczenia piekarnika pH

= 12

, 6. mydło pH

= 5

Uporządkuj nazwy podanych środków czystości zgodnie z ich malejącą kwasowością.

soda oczyszczona pH = 9
woda z solą kamienną pH = 7
płyn do czyszczenia piekarnika pH = 12
odkamieniacz pH = 3
mydło pH = 5
wybielacz pH = 11

Źródło: Gromar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Ćwiczenie 7

Uczeń otrzymał do analizy pewną substancję chemiczną X. Po badaniu zapisał następujące wnioski:

Substancja X ma białą barwę i stały stan skupienia. Po rozpuszczeniu jej w wodzie otrzymałem klarowny bezbarwny roztwór, który barwi papierek uniwersalny na niebiesko.

R8rhZPkHgsZMN

Źródło: Gromar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

RcZW0he4rhbsI

Źródło: Gromar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Zastanów się, w jakich stanach skupienia występują wymienione związki. Jeśli masz wątpliwości, skorzystaj z poniższej tabeli rozpuszczalności.

R1UqHynoc28P3

Tabela rozpuszczalności soli i wodorotlenków w wodzie w temperaturze dwudziestu pięciu stopni Celsjusza. Z tabeli można odczytać, które substancje są dobrze rozpuszczalne w wodzie, co symbolizuje litera, praktycznie nierozpuszczalne w wodzie, co symbolizuje litera N, trudno rozpuszczalne w wodzie, osad wytrąca się przy odpowiednim stężeniu roztworu, co symbolizuje litera T, substancje rozkładające lub takie, dla których substancja chemiczna nie została otrzymana oznaczone minusem. Ponadto zaznaczono kolory otrzymywanych osadów. Wszystkie sole oraz wodorotlenki amonowe sodowe, potasowe oraz azotany <math aria‑label="pięć">V są rozpuszczalne w wodzie, oprócz krzemianu amonowego, który to oznaczono minusem. Dla magnezu do nierozpuszczalnych oznaczonych N należą białe wodorotlenek magnezu, węglan magnezu, krzemian magnezu, fosforan <math aria‑label="pięć">V magnezu. Pozostałe związki magnezu zawarte w tabeli są rozpuszczalne. Dla wapnia jako nierozpuszczalne N oznaczono białe węglan wapnia, krzemian wapnia, fosforan <math aria‑label="pięć">V wapnia, siarczan <math aria‑label="cztery">IV wapnia. Jako trudno rozpuszczalne T oznaczono białe wodorotlenek wapnia, siarczek wapnia, siarczan <math aria‑label="sześć">VI wapnia oraz żółty chromian <math aria‑label="sześć">VI wapnia. Pozostałe sole wapnia są rozpuszczalne. Wśród związków baru jako nierozpuszczalne i białe oznaczono siarczan <math aria‑label="sześć">VI baru, siarczan <math aria‑label="cztery">IV baru, węglan baru, krzemian baru oraz fosforan <math aria‑label="pięć">V baru, a także żółty chromian <math aria‑label="sześć">VI baru. Dalej oznaczono nierozpuszczalne i białe związki ołowiu, wśród których wodorotlenek ołowiu, siarczan <math aria‑label="sześć">VI ołowiu siarczan <math aria‑label="cztery">IV ołowiu, węglan ołowiu, krzemian ołowiu oraz fosforan <math aria‑label="pięć">V ołowiu, a także czarny siarczek ołowiu oraz żółte chromian <math aria‑label="sześć">VI ołowiu i jodek ołowiu. Do trudno rozpuszczalnych i białych związków ołowiu zaliczono chlorek ołowiu oraz bromek ołowiu. Pozostałe związki są dobrze rozpuszczalne. Wśród związków srebra do nierozpuszczalnych N związków zaliczono brązowy chromian <math aria‑label="sześć">VI srebra, białe chlorek i siarczan <math aria‑label="cztery">IV srebra, żółtawe bromek srebra, jodek srebra, węglan srebra, krzemian srebra, żółty fosforan <math aria‑label="pięć">V srebra, a także czarny siarczek srebra. Do trudno rozpuszczalnych T soli srebra należą biały siarczan <math aria‑label="sześć">VI srebra. Pozostałe sole są dobrze rozpuszczalne, z wyjątkiem wodorotlenku srebra oznaczonego minusem. Wśród związków miedzi do nierozpuszczalnych zaliczono niebieskie wodorotlenek miedzi, krzemian miedzi oraz fosforan <math aria‑label="pięć">V miedzi, czarny siarczek miedzi oraz brązowy chromian <math aria‑label="sześć">VI miedzi. Pozostałe sole miedzi są rozpuszczalne, z wyjątkiem jodku miedzi, węglanu miedzi oraz siarczanu <math aria‑label="cztery">IV miedzi. Wśród związków cyny na drugim stopniu utlenienia zaliczonych do nierozpuszczalnych znalazły się białe wodorotlenek cyny, krzemian cyny oraz fosforan <math aria‑label="pięć">V cyny, brązowo‑żółty siarczek cyny i brązowy chromian <math aria‑label="sześć">VI cyny. Pozostałe są dobrze rozpuszczalne, z wyjątkiem siarczanu <math aria‑label="cztery">IV cyny, oraz węglanu cyny. Wśród związków glinu do nierozpuszczalnych i białych zalicza się wodorotlenek glinu, krzemian glinu, fosforan <math aria‑label="pięć">V glinu oraz żółty chromian <math aria‑label="sześć">VI glinu. Pozostałe sole są dobrze rozpuszczalne z wyjątkiem oznaczonych minusem siarczku, siarczanu <math aria‑label="cztery">IV i węglanu <math aria‑label="cztery">IV. Wśród związków cynku na drugim stopniu utlenienia nierozpuszczalnych N wyróżnia się białe wodorotlenek cynku, siarczek cynku, węglan cynku, krzemian cynku, fosforan <math aria‑label="pięć">V cynku. Do trudno rozpuszczalnych T związków cynku zalicza się biały siarczan <math aria‑label="cztery">IV cynku, a także żółty chromian <math aria‑label="sześć">VI cynku. Pozostałe związki cynku są rozpuszczalne. Wśród związków żelaza na drugim stopniu utlenienia nierozpuszczalnych N wyróżnia się jasnozielone wodorotlenek żelaza <math aria‑label="dwa">II i węglan żelaza <math aria‑label="dwa">II i krzemian żelaza <math aria‑label="dwa">II, także czarny siarczek żelaza <math aria‑label="dwa">II, zielony siarczan żelaza <math aria‑label="dwa">II i niebieski fosforan <math aria‑label="pięć">V żelaza <math aria‑label="dwa">II. Pozostałe sole żelaza <math aria‑label="dwa">II są dobrze rozpuszczalne, z wyjątkiem chromianu <math aria‑label="sześć">VI żelaza <math aria‑label="dwa">II. Wśród związków nierozpuszczalnych N żelaza na trzecim stopniu utlenienia wyróżnia się brązowy wodorotlenek żelaza <math aria‑label="trzy">III, czarny siarczek żelaza (III), żółte krzemian żelaza <math aria‑label="trzy">III i fosforan <math aria‑label="pięć">V żelaza (III), a także brązowo‑żółty chromian <math aria‑label="sześć">VI żelaza <math aria‑label="trzy">III. Pozostałe sole są rozpuszczalne, z wyjątkiem jodku żelaza (III), siarczanu <math aria‑label="cztery">IV żelaza <math aria‑label="trzy">III oraz węglanu żelaza <math aria‑label="trzy">III. przeźroczysty chromian <math aria‑label="sześć">VI niklu i czarny siarczek niklu. Wśród nierozpuszczalnych N związków manganu na drugim stopniu utlenienia wyróżnia się białe wodorotlenek manganu <math aria‑label="dwa">II, siarczan <math aria‑label="cztery">IV manganu <math aria‑label="dwa">II, węglan manganu <math aria‑label="dwa">II, różowe fosforan <math aria‑label="pięć">V manganu <math aria‑label="dwa">II i siarczek manganu <math aria‑label="dwa">II, czerwony krzemian kobaltu brązowy chromian <math aria‑label="sześć">VI manganu <math aria‑label="dwa">II. Pozostałe sole są dobrze rozpuszczalne. Wśród nierozpuszczalnych N związków kobaltu na drugim stopniu utlenienia wyróżnia się różowe wodorotlenek kobaltu, siarczan <math aria‑label="cztery">IV kobaltu, czarny siarczek, czerwony węglan kobaltu, fioletowe krzemian kobaltu i fosforan <math aria‑label="pięć">V kobaltu oraz brązowy chromian<math aria‑label="sześć">VI kobaltu. Pozostałe sole są dobrze rozpuszczalne. — Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

311

Ćwiczenie 8

Przeczytaj poniższy tekst i odpowiedz na pytanie, w jakim celu przeprowadza się wapnowanie gleby. Następnie wymień związki chemiczne zawierające wapń, które wykorzystuje się w tym procesie.

Liming garden soil reduces the acidity of the soil by increasing the pH level. Plants can’t get the nutrients they need from soil that is too acidic, and some materials such as aluminium can be at toxic levels in very acid soils. (...) If your soil pH test comes back at $7.0$ or higher, you have alkaline soil, and liming is not necessary. If the pH is above $6.5$ , or if you wish to grow acid–loving ericaceous plants, you may wish to reduce the pH by adding an acidifying material. (...) Lime raises pH and is usually added as ground limestone, commonly called ‘garden lime’. The active ingredient is calcium carbonate. Ground limestone is easy to spread, widely offered in garden centres, and is the recommended liming material for gardeners. Calcified seaweed and ground chalk are other forms of calcium carbonate offered to gardeners.

Ground magnesian limestone, often called ‘Dolomite lime’ is a ground limestone rich magnesium carbonate as well as calcium carbonate and is used to lime soils that lack magnesium. Hydrated lime (calcium hydroxide), sold for use by builders, can also be used. It is a fine powder, quick acting, but can irritate skin and eyes if not handled carefully.

Indeks górny Źródło: Lime and liming, RHS Inspiring everyone o grow: https://www.rhs.org.uk/advice/profile?pid=144, dostęp $30.06.2021$ . Indeks górny koniec

R3JGnGKoyQ3AQ1

Źródło: Gromar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

RFI0trki4HZ1O

Źródło: Gromar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Glossary

liming

RBERTMCADfHWn

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/b/P1CNKvJfc

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Nagranie dźwiękowe

wapnowanie

limestone

RbED1xFsxkTYD

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/b/P1CNKvJfc

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Nagranie dźwiękowe

wapień

active ingredient

R1TSnvd68roLw

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/b/P1CNKvJfc

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Nagranie dźwiękowe

substancja czynna/aktywna

calcium carbonate

R11mr0qQXti4F

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/b/P1CNKvJfc

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Nagranie dźwiękowe

węglan wapnia

dolomite lime

R1Qu8aYaOQ03x

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/b/P1CNKvJfc

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Nagranie dźwiękowe

wapno dolomitowe

magnesium carbonate

R1NXDihwwAryD

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/b/P1CNKvJfc

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Nagranie dźwiękowe

węglan magnezu

hydrated lime

RC95eTQZYB0Q7

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/b/P1CNKvJfc

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Nagranie dźwiękowe

wapno hydratyzowane

calcium hydroxide

RmJOqVUB49a8K

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/b/P1CNKvJfc

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Nagranie dźwiękowe

wodorotlenek wapnia

Bibliografia

Encyklopedia PWN.

Krzeczkowska M., Loch J., Mizera A., Repetytorium chemia. Liceum – poziom podstawowy i rozszerzony, Warszawa – Bielsko‑Biała $2010$ .

Litwin M., Styka‑Wlazło Sz., Szymońska J., To jest chemia 1. Chemia ogólna i nieorganiczna. Zakres rozszerzony, Warszawa $2012$ .

Szczypiński R., Projektowanie doświadczeń chemicznych, Warszawa $2019$ .

bg‑gray3

Notatnik

R113cam7JY8AB

Źródło: Gromar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Odczyn roztworów

1. Odczyn roztworu – skala pH

2. Odczyn roztworu w życiu codziennym

3. Wskaźniki kwasowo‑zasadowez życia codziennego

Podsumowanie

Słownik

Søren Sørensen

Ćwiczenia

Bibliografia

Notatnik

3. Wskaźniki kwasowo‑zasadowe
z życia codziennego