Odżywianie i ruch
Wszystkie organizmy potrzebują pokarmu. Część istot żywych samodzielnie wytwarza substancje pokarmowe, część zmusza do tego inne organizmy, część zaś kradnie pokarm lub zdobywa go w walce, odbierając jednocześnie życie swoim ofiarom. Są również organizmy, które znajdują pożywienie na „śmietniku” przyrody.
jakie są cechy wszystkich organizmów żywych;
jaką rolę w życiu organizmów odgrywa odżywianie;
skąd czerpią pożywienie zwierzęta, a skąd rośliny;
dlaczego rośliny rosną pod wpływem światła.
Wyjaśnisz, na czym polegają odżywianie samożywne i cudzożywne i podasz przykłady organizmów samożywnych i cudzożywnych.
Wskażesz różnice między fotosyntezą i chemosyntezą.
Odróżnisz trawienie wewnętrzne od trawienia zewnętrznego.
Omówisz sposoby poruszania się organizmów.
1. Odżywianie się
Odżywianie się jest podstawowym procesem życiowym, dzięki któremu istoty żywe pozyskują materiał do budowy ciała i energię niezbędną do funkcjonowania. Organizmy różnią się sposobem zdobywania pokarmu. Te, które są zdolne do samodzielnego wytwarzania związków organicznych, to organizmy samożywne (autotrofy), te zaś, które pobierają pożywienie w formie gotowych związków organicznych, to organizmy cudzożywnecudzożywne (heterotrofy).
Związki organiczne, które są głównymi składnikami pokarmu, to: węglowodany, tłuszcze i białka.
Związki organiczne | Główna funkcja |
węglowodany | źródło energii |
tłuszcze | materiał zapasowy i źródło energii |
białka | materiał budulcowy |
2. Cudzożywność
Zwierzęta, grzyby, większość bakterii i niektóre protistyprotisty są cudzożywne. Ich pokarm stanowią związki organiczne wytworzone przez inne organizmy.
Zwierzęta roślinożerneroślinożerne odżywiają się roślinami. Rzadko zjadają rośliny w całości – zazwyczaj odgryzają ich części, np. liście, owoce, nadziemne części trawy, korę drzew, nasiona, nektar lub pyłek. Celuloza, budująca ściany komórkowe roślin, jest dla roślinożerców trudna do strawienia, ponieważ zwierzęta te nie wytwarzają specjalnych białek, które mogłyby ją rozłożyć.
Przystosowanie roślinożerców do pobierania pokarmu roślinnego dotyczy przede wszystkim budowy ich przewodu pokarmowego, który jest znacznie dłuższy niż przewód pokarmowy mięsożerców. Dzięki takiej budowie czas trawienia jest wydłużony, a powierzchnia wchłaniania składników pokarmowych – duża. W układzie pokarmowym niektórych roślinożerców żyją bakterie umożliwiające trawienie celulozy.
Zwierzęta mięsożernemięsożerne odżywiają się mięsem innych zwierząt. Do mięsożerców należą drapieżnikidrapieżniki, które polują na inne organizmy, i padlinożercypadlinożercy – gatunki, które nie polują, ale żywią się ciałami martwych zwierząt, np. resztkami pozostawionymi przez drapieżniki.
Zwierzęta wszystkożernewszystkożerne zjadają pożywienie zarówno roślinne, jak i zwierzęce.
Organizmy pasożytniczepasożytnicze pobierają pokarm z ciał osobników innych gatunków, nazywanych żywicielami. Niektóre pasożyty osiedlają się na powierzchni żywicieli (pasożyty zewnętrzne), inne – w ich wnętrzu (pasożyty wewnętrzne). Pasożyty starają się nie doprowadzić do śmierci żywiciela, ponieważ dopóki on żyje, zapewnia im dostęp do substancji odżywczych.
Pasożytami mogą być także rośliny, które korzystają z wody, soli mineralnych i substancji wytworzonych w procesie fotosyntezy przez inne organizmy. Wśród roślin wyróżnia się pasożyty, które w ogóle nie przeprowadzają fotosyntezy i wszystkie niezbędne substancje czerpią z organizmu żywiciela, oraz półpasożyty, które przeprowadzają fotosyntezę, a z organizmu żywiciela pobierają tylko niektóre substancje, np. wodę i sole mineralne.
SaprobiontySaprobionty rozkładają substancje organiczne do prostych związków, które same pobierają. Odżywiają się głównie szczątkami organicznymi zawartymi w ściółce leśnej (np. nicienie), glebie (np. dżdżownice) lub mule zbiorników wodnych (np. rureczniki). Organizmy żyjące w ziemi biorą udział w obiegu materii, ale również spulchniają i użyźniają glebę.
Pokarm pobrany przez organizm musi odżywić każdą komórkę jego ciała. Dlatego duże porcje pokarmu są najpierw rozdrabniane, następnie zaś rozkładane na związki proste, tylko bowiem w tej formie mogą one zostać wchłonięte do wnętrza komórek. Proces rozkładu dużych cząstek pokarmu jest nazywany trawieniemtrawieniem i odbywa się pod wpływem enzymów trawiennychenzymów trawiennych. Są to specjalne białka, które przyspieszają rozkład związków złożonych na związki proste.
Biorąc pod uwagę sposób odżywiania, zaklasyfikuj do odpowiednich grup następujące organizmy: człowiek, jemioła, stonka, tygrys, bakterie wywołujące próchnicę zębów.
Trawienie wewnętrzne zachodzi wewnątrz organizmu, w układzie pokarmowym, jak np. u ssaków. Trawienie zewnętrzne odbywa się poza organizmem i występuje na przykład u grzybów.
Niektóre gatunki roślin występujące na glebach ubogich w azot chwytają owady, z których pozyskują ten niezbędny im do życia pierwiastek. Są to tzw. rośliny owadożerne (mięsożerne). Należą do nich m.in. występująca w Polsce rosiczka i amerykańska muchołówka.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/RMWbNSFk32BYl
Film przedstawia liść rosiczki, który unieruchamia owada.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1WnsoqDxJksY
Film przedstawia muchołówkę, która liśćmi łapie muchę.
Pająki trawią pokarm na zewnątrz swojego organizmu. Zwierzęta te wstrzykują ofiarom soki trawienne zawierające enzymy, które rozkładają ciało ofiary do formy półpłynnej. Powstała w ten sposób papka jest wsysana przez drapieżnika.
3. Samożywność
Organizmy samożywne (autotroficzne) wytwarzają potrzebne im związki pokarmowe z dwutlenku węgla i wody z udziałem energii. Należą do nich rośliny, niektóre protisty (np. brunatnice) i sinice, należące do bakterii.
Rośliny zawierają zielony barwnik – chlorofilchlorofil. Dzięki niemu przeprowadzają proces fotosyntezyfotosyntezy, w którym do wytwarzania związków pokarmowych wykorzystują energię pochodzącą ze światła słonecznego.
Niektóre bakterie autotroficzne przeprowadzają proces chemosyntezychemosyntezy, w którym do syntezy cukrów wykorzystują energię chemiczną, uwalnianą w wyniku przemian prowadzonych przez mikroorganizmy.
Dla organizmów samożywnych glukozaglukoza stanowi źródło energii, czyli pokarm. U roślin jest ona wytwarzana najczęściej w liściach i musi zostać rozprowadzona do wszystkich komórek ciała, które odżywia.
Niektóre organizmy cudzożywne uwięziły w swoim ciele jednokomórkowe zielone glony lub bakterie, którym zabierają część pokarmu wytworzonego dzięki światłu. Tak jest w wypadku porostów – ich ciała są zbudowane z cudzożywnych komórek grzyba i samożywnych komórek glonów.
Łuskiewnik różowy prawie całe swoje życie jest ukryty pod ziemią, gdzie specjalnymi ssawkami przyczepia się do korzeni drzew i krzewów. O jego obecności można się przekonać dopiero wtedy, gdy na powierzchni gleby pojawiają się różowe pędy z drobnymi kwiatami. Wymień cechy, które odróżniają łuskiewnik od innych roślin.
4. Sposoby poruszania się organizmów
Ruch jest jednym z przejawów życia, ma również duże znaczenie dla funkcjonowania organizmów w środowisku. Dzięki umiejętności poruszania się mogą one odnajdować i zdobywać pokarm, a także uciekać przed drapieżnikiem w sytuacji zagrożenia, unikać niekorzystnych czynników środowiska lub poszukiwać partnera do rozrodu. Sposób poruszania się zwierząt zależy od budowy ich ciała i środowiska, w którym żyją.
Wyróżnia się trzy rodzaje ruchu: pełzakowaty i rzęskowy – występujące głównie u organizmów jednokomórkowych, oraz mięśniowy.
Ruch pełzakowaty polega na skurczach i przelewaniu się cytoplazmy komórek, co powoduje tworzenie się różnokształtnych wypustek zwanych nibynóżkaminibynóżkami. Tak poruszają się niektóre protisty zwierzęce (np. ameby).
Ruch rzęskowy jest wykonywany dzięki pracy krótkich rzęsekrzęsek lub długich wiciwici. Rzęski występują u bakterii i pantofelków, a wici u niektórych protistów zwierzęcych (np. u eugleny).
Ruch mięśniowy opiera się na skurczu zespołów komórek mięśniowych. Występuje u większości zwierząt, żyjących zarówno w wodzie, jak i na lądzie. Sztywny szkielet zewnętrzny lub wewnętrzny, do którego są przyczepione mięśnie, ułatwia poruszanie się. W zależności od środowiska życia zwierzęta poruszają się, latając, biegając, skacząc, pełzając lub pływając.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/R95mZm3NqeMyQ
Film pod tytułem jak poruszają się zwierzęta.
Skorupiaki (np. raki, krewetki, homary, kraby) to zwierzęta umiejące chodzić lub pływać. Wyjątkiem są pąkle, które – poza okresem larwalnym – prowadzą osiadły tryb życia. Budowa pancerzyka okrywającego pąkle umożliwia rozchylanie go i wysuwanie na zewnątrz odnóży pokrytych szczecinkami – dzięki temu mogą zdobywać pokarm.
Na przykładzie pąkli wyjaśnij, czy przemieszczanie się jest konieczne do zdobywania pokarmu.
Gepard jest najszybciej poruszającym się zwierzęciem lądowym. W pogoni za ofiarą na krótkich dystansach może osiągnąć prędkość ponad 100 kilometrów na godzinę. Zarejestrowany rekordowy czas biegu tego drapieżnika na 100 metrów wynosi niecałe 6 sekund.
Ruchy roślin
Poruszanie się nie jest jednoznaczne z przemieszczaniem się. Rośliny nie zmieniają miejsca bytowania, mimo to się poruszają, zmieniając położenie liści, kwiatów i całych pędów. Wykazują również ruch związany ze wzrostem. Ruchy roślin są przejawem wrażliwości na bodźce pochodzące ze środowiska. Zmiana położenia organów wynika z działania czynników środowiska: światła, temperatury, wilgotności, grawitacji lub dotyku.
Do ruchów roślin zależnych od kierunku działania bodźca należy np. reakcja na światło. Łodygi kierują się w stronę światła, natomiast korzenie kierują się w stronę nieoświetlonych przestrzeni.
Ruchy wzrostowe nie zależą od kierunku działania bodźca. Są to np. reakcje na zmianę oświetlenia – za ich przyczyną rano kwiaty się otwierają, wieczorem zaś się zamykają.
Galeria zdjęć przedstawiająca różne ruchy roślin
Film dostępny pod adresem /preview/resource/Rv9q5xDp91Ma9
Film przedstawia mimozę.
Wyjaśnij, dlaczego rośliny doniczkowe stojące na parapecie okiennym trzeba co jakiś czas obracać, by rosły równo.
Podsumowanie
Odżywianie polega na dostarczeniu organizmowi materii potrzebnej do budowy jego komórek i energii niezbędnej do wykonywania czynności życiowych.
Ze względu na sposób odżywiania wyróżniamy organizmy samożywne (autotrofy) i organizmy cudzożywne (heterotrofy).
Organizmy samożywne same syntetyzują związki organiczne, natomiast organizmy cudzożywne korzystają ze związków organicznych wytworzonych przez autotrofy lub inne heterotrofy.
Do organizmów samożywnych zalicza się rośliny, niektóre protisty i należące do bakterii sinice.
Do organizmów cudzożywnych należą wszystkożercy, mięsożercy, roślinożercy, pasożyty i saprobionty.
Fotosynteza to proces wytwarzania związków pokarmowych z dwutlenku węgla i wody, zachodzący w organizmach samożywnych pod wpływem światła, z udziałem chlorofilu, a chemosynteza to proces wytwarzania związków pokarmowych z dwutlenku węgla i wody z wykorzystaniem energii chemicznej.
Trawienie wewnętrzne zachodzi wewnątrz organizmu, w układzie pokarmowym, a trawienie zewnętrzne odbywa się poza organizmem.
Wyróżnia się trzy rodzaje ruchu: pełzakowaty, rzęskowy i mięśniowy.
Praca domowa
Słownik
proces wytwarzania związków pokarmowych z dwutlenku węgla i wody z wykorzystaniem energii chemicznej
zielony barwnik – główny składnik chloroplastów – umożliwiający wykorzystanie energii świetlnej
inaczej heterotrofizm; sposób odżywiania się organizmów polegający na korzystaniu ze związków organicznych wytworzonych przez organizmy samożywne lub inne organizmy cudzożywne
organizm cudzożywny żywiący się ciałem upolowanego zwierzęcia
substancje wydzielane w układzie pokarmowym, które rozkładają związki złożone do prostszych form
proces wytwarzania związków pokarmowych z dwutlenku węgla i wody, zachodzący w organizmach samożywnych pod wpływem światła, z udziałem chlorofilu
cukier, który powstaje w roślinach podczas fotosyntezy
organizm cudzożywny odżywiający się żywymi lub martwymi tkankami zwierzęcymi
kurczliwe wypustki ciała protistów zwierzęcych
zwierzę odżywiające się padliną (ciałami martwych zwierząt)
organizm cudzożywny żyjący kosztem żywego organizmu innego gatunku (żywiciela)
grupa organizmów, które mają cechy odróżniające je od grup: zwierząt, roślin, grzybów, bakterii; skupia organizmy jedno- i wielokomórkowe, samożywne i cudzożywne
organizm cudzożywny odżywiający się pokarmem roślinnym
organelle ruchu, występujące m.in. u bakterii i niektórych protistów, np. u pantofelka
inaczej autotrofizm; sposób odżywiania się organizmów polegający na wytwarzaniu złożonych związków organicznych (węglowodanów, białek, tłuszczów) z prostych substancji nieorganicznych (dwutlenku węgla, wody, soli mineralnych) w procesie fotosyntezy lub chemosyntezy
organizm cudzożywny odżywiający się martwą materią organiczną
proces rozkładu wielkocząsteczkowych związków organicznych na związki proste w celu wchłonięcia i przyswojenia ich przez organizm
organelle ruchu występujące m.in. u protistów, np. u eugleny
zwierzę odżywiające się zarówno pokarmem roślinnym, jak i zwierzęcym
Zadania
Uzupełnij zdania, wpisując brakujące wyrazy.
Odżywianie jest niezbędne dla życia, ponieważ organizmy uzyskują dzięki niemu materiał .................. , z którego tworzą komórki, oraz ................ potrzebną do wykonywania czynności życiowych. Organizmy .................... wytwarzają samodzielnie potrzebny im pokarm, a organizmy ...................... pobierają pokarm z otoczenia.
Zaznacz poprawne zakończenie zdania.
Rośliny samodzielnie wytwarzają pokarm podczas procesu
- oddychania.
- fermentacji.
- fotosyntezy.
- trawienia.
Przyporządkuj kategoriom organizmów odpowiednie nazwy.
bakterie mlekowe, komar, kleszcz, koala, dżdżownica, ryś, niedźwiedź, dzik, wilk, pieczarka, tasiemiec, człowiek, kruk, owca, sęp, borowik
| roślinożerca | |
|---|---|
| mięsożerca | |
| wszystkożerca | |
| pasożyt | |
| saprobiont |
Do nazw części ciała odpowiedzialnych za ruch przyporządkuj nazwy organizmów, które je posiadają.
pantofelek, chrabąszcz, bakterie, bakterie, bakterie, ameba, dżdżownica, ślimak, bakterie
| wici | |
|---|---|
| rzęski | |
| nibynóżki | |
| mięśnie |
*Oceń poprawność poniższych zapisów. Zaznacz odpowiedź Prawda lub Fałsz.
| Prawda | Fałsz | |
| Fototropizm to reakcja na zmianę natężenia oświetlenia. | □ | □ |
| Tigmotropizm to reakcja kierunkowa na dotyk. | □ | □ |
| Fotonastia jest reakcją kierunkową na światło. | □ | □ |
| Sejsmonastie są reakcjami na wstrząsy. | □ | □ |
| Termonastie to reakcje na zmiany temperatur. | □ | □ |
Rozstrzygnij, czy zdolność ruchu z przemieszczaniem się jest dla zwierzęcia korzystna, czy nie. Odpowiedź uzasadnij.