Mirosław Grusiewicz

Oglądanie muzyki

Wielu kompozytorów, wykonawców, melomanów chętnie słucha muzyki, bacznie oglądając zapis nutowy. Łatwiej wtedy dostrzec niuanse brzmieniowe, formotwórcze, konstrukcyjne, wykonawcze. Pozwala to lepiej poznać i zrozumieć dzieło muzyczne oraz głębiej je przeżyć. Takie praktyki mają miejsce w szkołach muzycznych. Nie jest to jednak metoda powszechnie dostępna w kształceniu ogólnokształcącym. Na tym szczeblu kształcenia posługiwanie się tradycyjnym zapisem nutowym jest w zasadzie możliwe wyłącznie do śledzenia prostych melodii, nieskomplikowanych opracowań wokalno‑instrumentalnych, fragmentów dzieł muzycznych. W tym zakresie można jednak posłużyć się techniką komputerową. Każdy komputerowy program muzyczny potrafi graficznie przedstawić muzykę, a możliwości tej wizualizacji są ogromne.

Do poniższego projektu wykorzystałem program Cubasis AV. Jest to najprostsza, ale w pełni profesjonalna aplikacja firmy Steinberg. Program był bezpłatnie rozprowadzany jako oprogramowanie do klawiatur muzycznych (sterujących). Godne polecenia są inne, znacznie bardziej rozbudowane, o znacznie większych możliwościach, ale wcale nie trudniejsze w obsłudze aplikacje tej firmy, takie jak Cubasis InWired, Cubase VST, Cubase SX. Pełne wersje tych programów są drogie i pewnie w polskich szkołach prędko nie zagoszczą, ale można indywidualnie u wytwórcy Home: Steinberg Media Technologies GmbH (http://www.steinberg.net/24_1.html) starać się pozyskać wersje demonstracyjne. Innym rozwiązaniem są powszechnie dostępne w internecie darmowe programy sekwencerowe (freeware oraz shareware), np. Anvil Studio (http://www.anvilstudio.com/indexu.htm), Music Studio Producer czy Music Studio Independence (http://www.frieve.com/english/). Działanie tych programów jest podobne. W oknie głównym aplikacji utwory przedstawione są na kolorowych paskach. Każdy pasek to aktywny w danym momencie instrument. Na obrazkach widzimy, kiedy dany głos zaczyna swoją partię i kiedy ją kończy. Taka grafika bardzo wyraźnie oddaje formę wielu utworów kameralnych i orkiestralnych. Pozwala to niedoświadczonemu słuchaczowi zobaczyć muzykę.

Z uwagi na posługiwanie się plikami MIDI, należy uważnie dobierać nagrania. Muszą być one wykonane starannie, zapisane w „formacie 1”, to znaczy każdy głos powinien być zapisany na odrębnej ścieżce dźwiękowej. Należy przy tym unikać utworów zbyt egzaltowanych, przesadnie romantycznych i dramatycznych. Do celów dydaktycznych najlepsza wydaje się być muzyka okresu baroku, klasycyzmu, neoklasycyzmu, muzyka elektroniczna tworzona przez takich twórców jak Vangelis, M. Oldfild, J.M. Jarre oraz muzyka filmowa. Poniższa propozycja dotyczy form muzyki minionych epok oraz współczesnej muzyki filmowej.

Temat 1: Prosta i złożona forma ABA w muzyce

(Czas realizacji 1x45 minut, kl. III gimnazjum)

Z formą trzyczęściową ABA w muzyce spotykamy się dość często, występuje w muzyce ludowej, tanecznej, w miniaturach instrumentalnych i dziełach cyklicznych. Uczniom proponujemy przyjrzenie się prostej formie a b a na przykładzie utworu S. Prokofiewa oraz dokonanie analizy złożonej formy A B AIndeks górny 1¹ na przykładzie utworu T. Albinoniego.

Cel główny: umiejętność rozpoznawania utworów muzycznych o prostej i złożonej formie ABA.

Cele operacyjne:

Uczeń:

• zna i potrafi wytłumaczyć pojęcie prostej i złożonej formy ABA,

• zna i potrafi rozpoznać główny temat z Bajki symfonicznej „Piotruś i wilk”
  S. Prokofiewa oraz „Adagio g‑moll na organy i smyczki” T. Albinoniego,

• potrafi rozpoznać utwory utrzymane w formie ABA.

Metody: praca z komputerem, pogadanka, eksponująca.

Środki dydaktyczne:

− komputery z zainstalowanym programem „Cubasis AV”,

− nagrania oraz pliki MIDI utworów: Sergiusz Prokofiew Bajka symfoniczna „Piotruś i wilk”, Tomaso Albinoni „Adagio g‑moll”.

Przebieg zajęć:

1. Krótkie wprowadzenie dotyczące utworów przewidzianych na lekcji.

Nauczyciel podaje kilka podstawowych informacji o kompozytorach i prezentowanych utworach (geneza powstania, budowa strukturalna i formalna).

Fragment z „Piotrusia i wilka” S. Prokofiewa to temat główny utworu będący „motywem Piotrusia”. Jest to marsz o prostej formie aba. „Piotruś i wilk” to dzieło powstałe z myślą o dzieciach, zaprezentowane po raz pierwszy w 1936 roku w Filharmonii Moskiewskiej. W założeniach była to bajka, którą czytał narrator, a orkiestra ją ilustrowała. Bardzo wyraziste tematy spodobały się jednak nie tylko młodym słuchaczom. „Piotrusia i wilka” kompozytor opracował w formie baletu, można też często wysłuchać tego utworu bez narracji, jako suity orkiestrowej lub też w innych opracowaniach.

„Adagio” Albinoniego to jeden z bardziej znanych utworów epoki baroku o rozbudowanej formie ABA. Mimo iż Tomaso Albinoni napisał wiele utworów − około 50 oper, liczne arie, kantaty, sonaty, sinfonie, concerti − to głównie znany jest i kojarzony z koncertami na obój oraz trąbkę, a przede wszystkim z tym jednym „Adagiem”.

2. Prezentacja i analiza utworu Sergiusza Prokofiewa „Piotruś i wilk” (czas utworu: około 1 min.).

Uczniowie powinni kilkakrotnie wysłuchać utworu. Przy pierwszej prezentacji zwracamy uwagę na charakter, wyraz emocjonalny oraz instrumenty wykonujące.

Przy drugim wysłuchaniu uczniowie bez problemu powinni ustalić zarówno jego formę, jak również miejsca, w których zmieniają się części. Utwór ma symetryczną budowę. Część „a” składa się z 4 taktów wstępu oraz dwóch ośmiotaktowych zdań (temat podany w
C‑dur i Es‑dur), część „b” składa się z 10 taktów przetwarzanego motywu o rytmie ósemkowo‑ćwierćnutowym, po czym następuje identycznie zaprezentowany temat „a” z dodanym czterotaktowym zakończeniem. Części skrajne są bardziej rytmiczne i posiadają akompaniament basowy (ścieżka 7 i 8).

Rysunek 1. Prezentacja graficzna formy utworu S. Prokofiewa „Piotruś i wilk”

Po raz trzeci uczniowie powinni wysłuchać tego utworu z programu „Cubassis AV” oraz przyjrzeć się jego formie w prezentacji graficznej.

3. Wysłuchanie utworu Tomasa Albinoniego „Adagio g‑moll na smyczki i organy” (czas utworu 7−8 min).

Pierwsza prezentacja powinna być nagraniem audio, np. z płyty CD. Należy zwrócić uwagę na ogólny charakter wyrazowy muzyki − pełen nostalgii, smutku i zadumy oraz na środki wyrazowe zastosowane w tym utworze: jednolite, spokojne tempo, podkreślane przez jednostajne, grane portato ćwierćnutowe pochody wiolonczel i kontrabasów; organowe, wprowadzające spokój, basso continuo; dialog między skrzypcami I, II i altówkami w prowadzonych melodiach o opadających jedno i dwutaktowych motywach oraz na partie solowe skrzypiec.

4. Analiza formalna utworu.

Uczniowie samodzielnie słuchają utworu Albinoniego z programu Cubasis AV i − mając do pomocy obraz graficzny utworu − ustalają jego formę. Forma utworu ma postać następującą:

A:

a − wstęp − organy, wiolonczele i kontrabasy − takty 1−8;

b − skrzypce I, II, altówka + continuo − takty 9−19;

c − skrzypce I + continuo − takty 20−28;

a − łącznik (powtórzenie wstępu) − organy, wiolonczele i kontrabasy − takty 28−35;

b − skrzypce I, II, altówka + continuo − takty 36−46;

c − skrzypce I + continuo − takty 47−55;

B:

d − solo skrzypiec + continuo − takty 56−64;

dIndeks górny 1¹ − solo skrzypiec + continuo − takty 65−77;

AIndeks górny 1¹:

a − łącznik (materiał wstępu) w tonacji c‑moll (forte) − takty 78−86;

bIndeks górny 1¹− c‑moll (forte) − takty 87−93;

cIndeks górny 1¹ − tutti − takty 94−99;

cIndeks górny 2² − tutti − takty 100−112;

cIndeks górny 3³ − tutti − takty 112−120;

e − zakończenie − tutti + solo skrzypiec − takty 121−135;

eIndeks górny 1¹ − zakończenie − tutti + solo skrzypiec − takty 136−142.

Rysunek 2. Prezentacja graficzna „Adagia” T. Albinoniego

Basso continuo towarzyszy podczas całego utworu, jednak w części środkowej (B: c) słychać prawie wyłącznie organy, wiolonczele i kontrabasy wtapiają się w ich brzmienie. Części określone jako bIndeks górny 1¹, bIndeks górny 2², bIndeks górny 3³ zawierają materiał nie tylko z części b, ale również z innych fragmentów, mają charakter przetworzenia, dominują tu jednak motywy tematu określonego jako „b”.

5. Prezentacja analiz dokonanych przez uczniów.

Uczniowie prezentują swoje zapisy formy utworu. Wybrany zostaje najbardziej prawidłowy. Uczniowie zapisują go do zeszytów, po czym ponownie wszyscy słuchają utwór, zwracając uwagę na jego konstrukcję.

6. Podsumowanie zajęć.

Nauczyciel zadając pytania, sprawdza, czy uczniowie rozumieją istotę budowy prostej i złożonej formy ABA:

− Jakie podstawowe zasady konstrukcyjne obowiązują w muzyce?

− Jak najczęściej zapisujemy przebieg formalny utworów?

− Kiedy piszemy małe, a kiedy wielkie litery?

− Czym różni się prosta forma ABA od złożonej?

− Czym różni się forma ABA od ABAIndeks górny 1¹?

Nauczyciel jako „zadanie domowe dla chętnych” poleca uczniom wyszukanie ze swoich zbiorów muzycznych utworu o budowie ABA, zapisanie jego nazwy i wykonawcy oraz, jeżeli to możliwe, przyniesienie nagrania do szkoły.

Temat 2: Formy okresowe w muzyce filmowej

(Czas realizacji 2x45 minut, kl. III gimnazjum)

Cel główny: kształtowanie umiejętności dostrzegania w muzyce fragmentów takich samych, podobnych i kontrastowych, a także określania formy muzycznej.

Cele operacyjne:

Uczeń:

• potrafi dostrzec w prostej muzyce homofonicznej fragmenty takie same, podobne i kontrastowe;

• potrafi określić schemat formalny homofonicznych utworów muzycznych o symetrycznej, okresowej budowie;

• orientuje się w zasadach konstrukcji form okresowych;

• potrafi rozpoznać muzykę z wybranych filmów;

• potrafi określić charakter słuchanej muzyki filmowej;

• potrafi na podstawie muzyki określić charakter filmu;

Metody: praca z komputerem, pogadanka, eksponująca.

Środki dydaktyczne:

− komputery z zainstalowanym programem „Cubasis AV”,

− nagrania oraz pliki MIDI ścieżek dźwiękowych z filmów: „Apollo 13”, Forrest Gump”, „Gliniarz z Beverly Hills”, „Pocahontas” „1492: Wyprawa do raju”.

Przebieg zajęć:

1. Prezentacja ścieżek dźwiękowych z wybranych filmów.

Uczniowie słuchają kolejno nagrań utworów muzycznych z następujących filmów: „Apollo 13”, Forrest Gump”, „Gliniarz z Beverly Hills”, „Pocahontas”, „1492: Wyprawa do raju”. Przy pierwszej prezentacji nie mówimy uczniom tytułów. Staramy się uaktywnić ich wyobraźnię. Słuchając muzyki, uczniowie powinni puścić wodze fantazji i intuicyjnie wczuć się w treści filmu, jego charakter i gatunek (nie jest to aż takie trudne, gdyż kompozytorzy muzyki filmowej wykształcili pewne stałe schematy konstrukcyjne). W przypadku gdyby utwór był znany uczniom, przechodzimy do kolejnego zagadnienia.

2. Krótkie przybliżenie filmów i kompozytorów ścieżek dźwiękowych.

Przed kolejną prezentacją tych samych ścieżek dźwiękowych nauczyciel podaje uczniom tytuły filmów, przybliża ich treść i przesłanie oraz zapoznaje z twórcami muzyki.

„Apollo 13”, film z 1995 roku opowiada o dramatycznym locie załogowym na księżyc, który miał miejsce w 1970 roku. Film w sposób realistyczny opowiada o przeżyciach kosmonautów. Muzyka napisana przez Jamesa Hornera w subtelny sposób podkreśla amerykański patriotyzm, wielkie znaczenie misji dla świata i ludzkości (częste solówki trąbki na tle werbli o charakterze hymnicznym). W przestrzeń kosmiczną przenoszą nas długie dźwięki instrumentów smyczkowych, które nachodząc na siebie, tworzą coraz to inne współbrzmienia i barwy. Warto na lekcji zwrócić uwagę na inne znane filmy, do których muzykę napisał J. Horner, takie jak: „Star Trek”, „Obcy. Decydujące starcie”, „Wichry namiętności”, „Kacper”, „Dzień zagłady”, „Maska Zorro”, „Titanic”.

„Forrest Gump” jest wzruszającym filmem ukazującym, na podstawie historii pewnego chłopca, że mając ambicje, kierując się sercem i dobrocią, można bardzo wiele osiągnąć. Obraz ten we współczesny chaotyczny i merkantylny świat wprowadza element humanizmu, pokazuje sens wartości dobra i prawdy, kierowania się zasadami. Muzykę do tego filmu, pełną pogody i prostoty, oddającą nastrój dziecięcej niewinności i naiwności, napisał Alan Silvestri.

Kolejny film to „Gliniarz z Beverly Hills”. Jest to chyba doskonale znana komedia sensacyjna z 1984 roku, w której rolę zawadiackiego policjanta zagrał Eddie Murphy. Film ten przyniósł wielką sławę zarówno odtwórcy głównej roli, jak i kompozytorowi Danny’emu Elfmanowi. Danny Elfman w późniejszych latach napisał między innymi muzykę do takich filmów jak: „Dziewczyna z komputera”, „Alfred Hitchcock przedstawia”, „Sok z żuka”, „Mission Impossible”, „Jeździec bez głowy”, „Wielki podryw”, „Planeta małp”, serie filmów „Batman”, „Spider‑Man”, „Pogromcy duchów”. Muzyka do filmu „Gliniarz z Beverly Hills” jest w dużej części oparta na instrumentarium elektronicznym, posiada stały podkład perkusyjny oraz ciągle powracający czterotaktowy motyw melodyczny o rytmicznym charakterze.

„Pocahontas” jest animowanym filmem wytwórni Walta Disney’a. Jest to opowieść dla dzieci i dorosłych o miłości młodej Indianki do angielskiego kapitana. Film porusza problemy nietolerancji i braku miłosierdzia. Muzykę do tego filmu skomponował stały współpracownik Disney’a, Alan Menken, twórca ścieżek dźwiękowych do „Małej syrenki”, „Pięknej i Bestii”, „Alladyna”, „Dzwonnika z Notre Dame”, „Rogatego rancza”. Ścieżka dźwiękowa „Pocahontas” oddaje klimat i charakter indiańskiej muzyki, przenosi nas do „nowego świata”, do rozległych prerii i skalistych gór, gdzie w zgodzie z naturą wiodą życie plemiona indiańskie.

Ostatni fragment muzyczny prezentowany na lekcji to temat główny filmu „1492: Wyprawa do raju”. Ten historyczno‑przygodowy film opowiada o wyprawie K. Kolumba do Indii i odkryciu przez niego Ameryki. Powstał on w 1992 roku, dokładnie 500 lat po tym historycznym wydarzeniu. Muzykę do tego filmu skomponował Evangelos Odysseus Papathanassiou, powszechnie znany jako Vangelis. Podobnie jak w innych swoich projektach filmowych połączył on brzmienie tradycyjnych instrumentów z próbkami elektronicznymi, tworząc fantastyczne, nowe brzmienia.

3. Praca uczniów przy komputerach.

Klasę dzielimy na tyle grup, ile mamy stanowisk komputerowych. Każda grupa wybiera sobie po dwa wcześniej prezentowane utwory. Uczniowie słuchają tych utworów przez słuchawki z programu Cubasis AV, określają i zapisują schematem literowym ich formę.

Kolejnym zadaniem dla uczniów jest dopracowanie schematu graficznego tak, aby forma była bardziej czytelna. Uczniowie z pomocą nauczyciela powinni odpowiednio zaznaczyć − „pociąć nożyczkami” i „posklejać” − okresy i zdania oraz właściwie pokolorować poszczególne części utworówIndeks górny 1¹.

Uproszczone schematy formalne i ich obraz graficzny w muzyce do filmów „Apollo 13”, Forrest Gump”, „Gliniarz z Beverly Hills”, „Pocahontas”, „1492: Wyprawa do raju” przykładowo powinny przedstawiać się następująco:

Rysunek 3. Uproszczona prezentacja graficzna muzyki do filmu „Apollo 13”

„Apollo 13”: A (werble i solo trąbki) + B + BIndeks górny 1¹ + AIndeks górny 1¹ (solo trąbki).

Rysunek 4. Uproszczona prezentacja graficzna muzyki do filmu „Forrest Gump”

„Forrest Gump”: wstęp + A + AIndeks górny 1¹ + koda.

Rysunek 5. Uproszczona prezentacja graficzna muzyki do filmu „Gliniarz z Beverly Hills”

„Gliniarz z Beverly Hills”: (Rondo) A + A + B + A + C + CIndeks górny 1¹ + B + A.

Rysunek 6. Uproszczona prezentacja graficzna muzyki do filmu „Pocahontas”

„Pocahontas”: wstęp + A + AIndeks górny 1¹ + B + łącznik + AIndeks górny 2² + AIndeks górny 3³ + C + B + koda.

Rysunek 7. Uproszczona prezentacja graficzna muzyki do filmu „1492: Wyprawa do raju”

„1492: Wyprawa do raju”: wstęp + A + AIndeks górny 1¹ + AIndeks górny 2² + AIndeks górny 3³ + B + BIndeks górny 1¹ + AIndeks górny 4⁴ + AIndeks górny 5⁵ + B + BIndeks górny 1¹ AIndeks górny 6⁶ + AIndeks górny 7⁷ + koda.

4. Podsumowanie zajęć.

Uczniowie prezentują swoje prace, nauczyciel sprawdza je, omawia i ocenia.

Uwagi o realizacji zajęć:

Prezentowane powyżej działania uczniów zajmują dość dużo czasu, szczególnie wtedy, gdy uczniowie niezbyt sprawnie posługują się programem komputerowym. Na pierwsze tego typu zajęcia warto wybrać krótkie i proste formalnie utwory, np. muzykę do filmu „Forrest Gump” lub „Apollo 13”. Zadania związane z analizą formalną utworów, które bazują na komputerowych programach sekwencerowych, można też zadawać uczniom jako „pracę domową dla chętnych”.

1. Program automatycznie przydziela kolory poszczególnym ścieżkom i instrumentom. „Pocięcie” danej ścieżki na okresy i zdania (nożyczki wybieramy z menu kontekstowego − prawy przycisk myszki) umożliwi nam pokolorowanie zgodne z formą utworu. Kolory wybieramy z okienka „Part Colors” i klikamy na aktywny fragment ścieżki.↩