Opis zdania pojedynczego – ćwiczenia

Nauka, która zajmuje się budową i układem zdania oraz funkcją wyrazu w zdaniu to składnia. Od pozostałych działów gramatyki różni się tym, że scala wszystkie informacje o wyrazach, ich odmianie, formach gramatycznych i sposobach łączenia ich w większe całości zwane wypowiedziami. Wielbiciele nauk ścisłych często powtarzają, że 'matematyka jest królową wszystkich nauk'. Językoznawcy żartobliwie dodają, że 'królową gramatyki jest składnia'.

Opis zdania pojedynczego

Zanim przejdziesz do ćwiczeń podsumowujących wiadomości o składni, warto przypomnieć sobie, jak przeprowadzić analizę zdania pojedynczego. Zacznij od zapoznania się ze skróconą instrukcją zamieszczoną poniżej.

1. W pierwszej kolejności znajdź podmiot i orzeczenie.
2. Następnie wyodrębnij wyrazy, które wchodzą w skład grupy podmiotu oraz grupy orzeczenia.
3. Ustal relacje między poszczególnymi częściami zdania i narysuj wykres pomocniczy.
4. Nazwij części zdania i części mowy.
5. Na koniec wypisz i nazwij związki składniowe.

Przeczytaj uważnie, w jaki sposób można – krok po kroku – zastosować powyższe wskazówki w praktyce. Za przedmiot analizy posłuży zamieszczone poniżej zdanie.

Turyści z rejonów nadmorskich chętnie wyjeżdżają latem w góry.

1. Znajdź orzeczenie. Wiesz już, że jest najważniejszą i niezbędną częścią zdania. Odpowiada na pytania: co robi?, co się z nim dzieje?, w jakim jest stanie?.  Zwróć uwagę, czy jest to orzeczenie czasownikowe (osobowa forma czasownika, np. idzie
lub nieosobowa, np. warto) czy imienne (łącznik i orzecznik, np. stał się idolem). Następnie zadaj pytanie o podmiot (kto? co?) i określ, kogo dotyczy czynność lub stan wskazane przez orzeczenie. Pamiętaj jednak, że te dwie części zdania nie zawsze łączą się ze sobą w tak oczywisty sposób.

Na przykład, aby zbudować wypowiedź według schematu 'ktoś – czyta – coś', potrzebny jest czasownik czytać (np. Mama czyta książkę). Aby powstało zdanie:
 'komuś – brakuje – czegoś' (np. Pracownikom brakuje czasu), użyjemy czasownika brakować. Na czym polega różnica? W pierwszym zdaniu czasownik czytać łączy się z podmiotem gramatycznym (rzeczownik mama w mianowniku). Zdanie z orzeczeniem brakować zawiera jedynie podmiot logiczny (rzeczownik w dopełniaczu). Jeśli zaś w funkcji orzeczenia pojawi się czasownik typu grzmi, błyska się –  będzie to zdanie bezpodmiotowe. Wypowiedzeniami bezpodmiotowymi będą również zdania z nieosobowymi formami czasownika, np. Wczoraj przydzielono role, Często tak się mówi.

W zdaniu o turystach orzeczeniem jest czasownik wyjeżdżają. Można do niego dopisać wyrazy, które oddają schemat myślowy 'ktoś – wyjeżdża – dokądś/gdzieś':
turyści – wyjeżdżają. Podmiotem zatem będzie rzeczownik turyści.

2. Odszukaj wyrazy, które uzupełniają informacje o orzeczeniu (określają je) oraz o podmiocie (określają go). W ten sposób dokonasz podziału na dwie grupy: podmiotu i orzeczenia.

RvzwBgQTu3fOM

Grafika przedstawia podział zdania na grupę podmiotu i orzeczenia. Nagłówek: zdanie. Przykład: Turyści (podmiot) z rejonów nadmorskich – grupa podmiotu / chętnie wyjeżdżają (orzeczenie) latem w góry – grupa orzeczenia.

W każdej grupie poszukaj wyrazów, które tworzą poszczególne części zdania. Pamiętaj, że przyimki są niesamodzielne znaczeniowo, dopóki nie połączą się z rzeczownikiem, przymiotnikiem, zaimkiem lub liczebnikiem. Zwróć zatem uwagę, czy w zdaniu nie występują wyrażenia przyimkowe, np. w omawianym przykładzie jest jedno – w góry.

(Turyści) (z rejonów) (nadmorskich).........(chętnie) (wyjeżdżają) (latem) (w góry).

3. Ustal relacje składniowe w każdej z grup. Pamiętaj, że wyraz podrzędny (określający) podporządkowuje się gramatycznie lub znaczeniowo wyrazowi nadrzędnemu (określanemu). Ponadto uzupełnia jego znaczenie i wnosi dodatkowe informacje, np. o cechach lub okolicznościach. Dla ułatwienia warto zapisywać pytania o wzajemne relacje i przedstawić je graficznie za pomocą strzałek. Grot strzałki powinien wskazywać wyraz nadrzędny.

turyści (skąd?) ← z rejonów
wyjeżdżają (dokąd?) ← w góry
z rejonów (jakich?) ← nadmorskich
wyjeżdżają (kiedy?) ← latem
wyjeżdżają (jak?) ← chętnie

Kolejny krok, to przygotowanie wykresu. Jego najwyższy poziom zarezerwowany jest zawsze dla podmiotu i orzeczenia (niekiedy samego orzeczenia), pomiędzy nimi  umieszcza się dwie strzałki.

R1BZBxXLunN1U

Grafika przedstawia wykres zdania: Turyści z rejonów nadmorskich chętnie wyjeżdżają latem w góry. Na samej górze podmiot i orzeczenie: turyści wyjeżdżają, pomiędzy nimi dwie równoległe strzałki z grotami wskazującymi w obie strony. Nad strzałką z grotem skierowanym w stronę "wyjeżdżają" jest pytanie "co robią?", pod strzałką skierowaną grotem w stronę "turyści" jest pytanie - "kto?". Poziom niżej pod "turyści" jest wyrażenie "z rejonów", od niego w górę biegnie strzałka z pytaniem "skąd?". Na najniższym poziomie wyraz "nadmorskich", od którego w górę biegnie strzałka z pytaniem "jakich?". Pod wyrazem "wyjeżdżają" są wyrazy na tym samym poziomie: "w góry", "latem" i "chętnie". Od każdego biegnie strzałka z pytaniem, odpowiednio: "dokąd?", "kiedy?", "jak?".

4. Nazwij części zdania. Możesz również wskazać, jakie części mowy je wyrażają i określić ich formy gramatyczne. Elementy omawianego zdania o turystach można by opisać następująco:

• turyści – PODMIOT GRAMATYCZNY (kto?) wyrażony rzeczownikiem w mianowniku liczby mnogiej,

• wyjeżdżają – ORZECZENIE CZASOWNIKOWE (co robią?) wyrażone czasownikiem w 3. osobie liczby mnogiej,

• z rejonów – PRZYDAWKA (skąd?) wyrażenie przyimkowe, określa orzeczenie,

• nadmorskich – PRZYDAWKA (jakich?) wyrażona przymiotnikiem, określa rzeczownik (rejony),

• w góry – OKOLICZNIK MIEJSCA (dokąd?) wyrażenie przyimkowe, określa orzeczenie,

• latem – OKOLICZNIK CZASU (kiedy?) wyrażony rzeczownikiem, określa orzeczenie,

• chętnie – OKOLICZNIK SPOSOBU (jak?) wyrażony przysłówkiem, określa orzeczenie.

5. Nazwij związki składniowe, które zostały przedstawione na wykresie. Podmiot i orzeczenie tworzą ze sobą związek główny. W rzeczywistości te części zdania wzajemnie się określają pod względem gramatycznym. Orzeczenie jest zależne od podmiotu, przybiera jego formy liczby i rodzaju. Z kolei przypadek, w którym występuje podmiot, zależny jest od orzeczenia. Taki rodzaj relacji określa się związkiem zgody.

Poza związkiem głównym wyróżnia się w zdaniu także związki poboczne: zgody, rządu i przynależności. Podczas ich określania, na początek przydadzą się pytania pomocnicze:

• czy wyraz podrzędny się odmienia?

• czy przybiera taką samą formę, jak wyraz nadrzędny (stąd nazwa 'zgoda')?

Warto jednak, w razie wątpliwości, wesprzeć się teorią.
W związku zgody wyraz określający dostosowuje formę do wyrazu określanego.
W związku rządu wyraz określany wymaga użycia wyrazu określającego w konkretnym przypadku.
Z kolei w związku przynależności wyrazy łączy ze sobą tylko znaczenie. Forma wyrazu określającego (wyrażenie przyimkowe lub wyraz nieodmienny) nie jest zależna od wyrazu określanego.

W opisywanym zdaniu zostały już wyznaczone związki składniowe, jednak bez nazywania ich. Czas uzupełnić te informacje.

Analiza zdania zakończona!