R1S2XV87vTWCd1
Ilustracja przedstawia fragment akordeonu. Na kolorowej fotografii ukazana jest górna część miecha instrumentu. Na środku temat lekcji: "Organy i akordeon - instrumenty dęte".

Organy i akordeon – instrumenty dęte

Ważne daty

III w. p.n.e. – skonstruowano pierwsze organy hydrauliczne (wodne),

1829 – opatentowanie akordeonu.

1

Scenariusz lekcji dla nauczyciela:

R1JA3HkocTCv61
Scenariusz zajęć do pobrania.
Źródło: online-skills, źródło:, licencja: CC0.

I. Indywidualna i zespołowa ekspresja muzyczna.

4. W zakresie słuchania i percepcji muzyki. Uczeń:

1) świadomie słucha wybranych dzieł literatury muzycznej (fragmentów lub/i w całości): reprezentatywnych dla kolejnych epok (od średniowiecza do współczesności), muzyki jazzowej i rozrywkowej, polskich pieśni artystycznych i patriotycznych, utworów ludowych w postaci oryginalnej i artystycznie opracowanej;

2) rozpoznaje ze słuchu: brzmienie instrumentów muzycznych, brzmienie głosów ludzkich: sopran, alt, tenor, bas, podstawowe formy muzyczne: AB, ABA, ABA1, rondo i wariacje, polskie tańce narodowe, aparat wykonawczy: solista, zespół kameralny, chór, orkiestra, big‑band i zespół folkowy;

3) rozpoznaje i analizuje utwory muzyczne określając ich elementy, nastrój i charakter, formułuje wypowiedzi, stosując pojęcia charakterystyczne dla języka muzycznego;

II. Język i funkcje muzyki, myślenie muzyczne, kreacja i twórcze działania.

Uczeń zna, rozumie i wykorzystuje w praktyce:

1) podstawowe pojęcia i terminy muzyczne (pięciolinia, klucz, nuta, pauza, wartość rytmiczna, dźwięk, gama, akord, akompaniament) oraz zależności między nimi;

2) określa podstawowe elementy muzyki (rytm, melodię, harmonię, agogikę, dynamikę, kolorystykę, artykulację).

3. Uczeń wykazuje się znajomością i dokonuje podziału:

1) instrumentów muzycznych ze względu na źródło dźwięku – nazywa i charakteryzuje je;

4. Uczeń wykazuje się znajomością i dokonuje charakterystyki: 1) muzyki ze względu na jej rodzaj (wokalna, instrumentalna, wokalno‑instrumentalna, artystyczna, rozrywkowa, ludowa oraz do wyboru: sakralna, filmowa, teatralna i inne);

6. Wymienia nazwy epok w dziejach muzyki (średniowiecze, renesans, barok, klasycyzm, romantyzm, muzyka XX w.) oraz potrafi wskazać kompozytorów reprezentatywnych dla nich.

III. Kultura muzyczna, narodowe i światowe dziedzictwo kulturowe. Uczeń:

1) zna repertuar kulturalnego człowieka, orientując się w sztandarowych utworach z dziejów historii muzyki i współczesnej kultury muzycznej oraz wartościowej muzyki popularnej.

Nauczysz się

rozpoznawać słuchem brzmienie organów i akordeonu;

rozpoznawać elementy organów i akordeonu;

opisywać podstawowe funkcje różnych elementów budowy organów i akordeonu.

Audiobook „Organy i akordeon – instrumenty dęte”

Organy

REfNqS0Q0rUNo
Audiobook

Akordeon

R198434oGd307
Audiobook
RSdXToGEVHc7o
Ćwiczenie 1
Wskaż wszystkie zdania prawdziwe, w których jest mowa o organach. Możliwe odpowiedzi: 1. Pierwsze organy zbudowano jeszcze w starożytności i były to organy hydrauliczne., 2. Pierwsze organy pneumatyczne zbudował matematyk Ktesibios z Aleksandrii., 3. Głównym ośrodkiem budownictwa organowego w wiekach średnich było Bizancjum., 4. Organy w kościele funkcjonują dopiero od VIII w., 5. Organy w kościele funkcjonują dopiero od epoki baroku., 6. Organy to instrument dęty., 7. W organach występują piszczałki., 8. Klawiatura ręczna w organach to manuał., 9. Klawiatura nożna w organach to pedał., 10. Portatyw to małe organy kościelne., 11. Portatyw to pomocnik organisty, który w dawnych czasach obsługiwał miech i pompował powietrze., 12. Muzyk grający na organach to organ.
R1eCEL11u3tbY
Ćwiczenie 2
Wskaż wszystkie zdania prawdziwe, w których jest mowa o akordeonie. Możliwe odpowiedzi: 1. Akordeon powstał w drugiej połowie XIX wieku., 2. Akordeon skonstruował budowniczy organów Ktesibios z Aleksandrii., 3. Centralną częścią instrumentu jest charakterystyczny miech, który w trakcie gry jest rozciągany i składany., 4. Guziki z lewej strony akordeonu potocznie określane są jako „basy”., 5. Muzyk grający na akordeonie to akordeonista., 6. Harmonia to guzikowa odmiana akordeonu.

Organy

Organy to najbardziej skomplikowany w budowie i działaniu instrument muzyczny, nieporównywalny z żadnym innym pod względem konstrukcji oraz bogactwa barw, chociaż gra na nich tylko jeden muzyk. Organy zbudowane są przede wszystkim z wielu piszczałek drewnianych i metalowych różnej długości, kształtu i szerokości, z których dźwięk powstaje przez zadęcie mechaniczne za pośrednictwem klawiszy. W dużych organach może być nawet kilka tysięcy piszczałek. Największe organy na świecie mają ich ponad 30 tysięcy! Instrument wyposażony jest ponadto w mechanizm powietrzny oraz trakturę, czyli mechanizm gry.

R1QvppOpUHceM
RSXhVwLN80EF4

Elementem dostarczającym organom powietrza jest mechanizm wiatrowy, skomplikowany system, na który składają się m.in. miechy, kanały wiatrowe, zbiorniki wiatrowe i wiatrownice. Ilość tych części uwarunkowana jest od ilości piszczałek. Obecnie powietrze pompowane jest przez sprężarki, ale dawniej pracę tę wykonywali ludzie. Osoba poruszająca miechy nazywana była „kalikantem”. Wielkie organy wymagały obsługi nawet przez kilkudziesięciu kalikantów!

R1FqMaAouNCNt
R1WNNrlWhkXxY
R1VG5QwboNtJn

Piszczałki organowe budowane są z drewna i metalu. Od ich długości zależy wysokość dźwięku. Najmniejsze mają tylko kilka centymetrów, największe nawet ponad 10 metrów. Piszczałki są umieszczone w szafie, czyli drewnianej obudowie. W zależności od tego, w jaki sposób powstaje w nich dźwięk, wyróżniamy piszczałki wargowe i stroikowe.

W piszczałce wargowej blisko wylotu znajduje się podłużny otwór z dwiema krawędziami, czyli tzw. wargami, stąd ich nazwa. Piszczałki wargowe drewniane mają kształt czworokąta, natomiast metalowe są okrągłe. Piszczałki wargowe działają analogicznie do fletu. Większość piszczałek metalowych wykonana jest ze stopu cyny i ołowiu. Od proporcji tych metali zależy barwa dźwięku. Piszczałki z większą ilością cyny mają dźwięk jasny i ostry, ołów działa odwrotnie na barwę. Piszczałki wargowe określa się również jako labialne.

Piszczałki stroikowe mają umieszczany pod rurą stroik, stąd też ich nazwa. Całość osadzona jest na specjalnej podstawie. Źródłem dźwięku jest drgający stroik, rura zaś służy do wzmacniania dźwięku. Piszczałki stroikowe, nazywane również języczkowymi, działają podobnie jak instrumenty dęte stroikoweDęte stroikowedęte stroikowe.

R18LiU1tEmDw5
R1V7gK3nd7Pt4
Na zdjęciu piszczałki drewniane. Widać kilkanaście drewnianych prostopadłościanów z wystającą u góry gałką, kulką. Po naciśnięciu punktu interaktywnego pojawia się napis; „drewniana zatyczka "szpunt" w górnej części piszczałki obniża jej dźwięk.”
Piszczałki drewniane

Wielkość organów mierzy się ilością głosów. Każdy głos reprezentuje jeden instrument dęty. Na każdy głos składa się tyle piszczałek różnej wielkości, ile wynosi skala tego instrumentu, np. na jeden głos o skali od C do fIndeks górny 3  Indeks górny koniecprzypadają 54 piszczałki. Głosy w organach naśladują różne instrumenty: dęte drewnianeDęte drewnianedęte drewniane, dęte blaszaneDęte blaszanedęte blaszane, perkusyjnePerkusyjne instrumentyperkusyjne i inne. Głosy organowe posiadają odrębne cechy kolorystyczne, nazwy oraz oznaczenia stroju określone w tzw. stopachStopastopach.

RVP9MtaPYurWj
Dzwony rurowe, wroclawm.salezjanie.pl, CC BY 3.0
RJ8Lnd4bBGWZt

Ze względu na bardzo dużą ilość głosów, podzielono je pomiędzy kilka klawiatur zarówno dla rąk jak i nóg. Największe organy mają siedem klawiatur dla rąk i dwie klawiatury dla nóg. Klawiatura dla rąk to manuał, klawiatura dla nóg to pedał. Klawiatury tworzą tzw. stół gry. Cała komunikacja między organistą a instrumentem odbywa się właśnie w tym miejscu. Głosy są włączane lub wyłączane przez tzw. registry, czyli włączniki rejestrowe. Włącznik rejestrowy włącza grupy piszczałek o odrębnym brzmieniu, a także różnych wysokościach. Registry w dawnych organach były zawsze mechaniczne, obecnie stosuje się również przełączniki elektroniczne.

R1IhfZ7aeRHx1
Na ilustracji interaktywnej znajduje się bardzo duży stół gry. Na ilustracji 5 punktów interaktywnych. Pierwszy punkt znajduje się przy manuałach. Po naciśnięciu punktu pojawia się napis - manuały - czyli klawiatury ręczne. Drugi punkt znajduje się przy klawiaturze nożnej. Po naciśnięciu punktu pojawia się napis pedał - czyli klawiatura nożna. Trzeci punkt znajduje się przy registrach. Po naciśnięciu punktu pojawia się napis: registry - czyli przyciski do załączania głosów lub grup głosów. Czwarty punkt znajduje się nad pedałem. Po naciśnięciu punktu pojawia się napis: wałek crescendowy - służy stopniowemu włączaniu kolejnych, coraz głośniejszych kombinacji rejestrowych. Po naciśnięciu punktu 5 pojawia się napis: Registry. Stół gry jest tak zorganizowany, że manuały i górne registry obsługuje się rękoma, a pedał, wałek crescendowy i dolne registry - nogami.
RcS7xl8zbYU8M
Na ilustracji interaktywnej znajduje się dolna część stołu gry, ta na której organista gra nogami. Klawiatura nożna wygląda podobnie do klawiatury fortepianu, tylko jest dużo większa, tak aby klawisze można było przyciskać stopami. Po naciśnięciu pierwszego punktu interaktywnego wyświetla się napis klawisze pedałowe. Po naciśnięciu drugiego punktu interaktywnego wyświetla się napis „wałek crescendowy”. Wałek crescendowy ma kształt walca. Można obracać go stopą „do przodu i do tyłu”. Po naciśnięciu punktu trzeciego pojawia się napis „pedał szafy żaluzjowej”. Po naciśnięciu punku czwartego wyświetla się napis nożne przyciski kombinacji. Stół wykonany jest z jasnego drewna i ma nowoczesny design.
R7FySvNd3Hxps
Na ilustracji interaktywnej znajduje się stół gry w Kościele św. Marii Redcliffe w Bristolu. Stół jest wyjątkowo duży, wykonany z ciemniejszego drewna ze złoconymi okuciami i lampkami. Na ilustracji 4 punkty interaktywne. Po naciśnięciu punktów wyświetlają się napisy. Punkt 1 - arpingstone, stół gry w Kościele św. Marii Redcliffe, Bristol. Punkt 2 - Nożne przyciski i fragment klawiatury nożnej (pedał). Punkt 3 - Registry - czyli przyciski do załączania głosów lub grup głosów. Punkt 4 - pedały do regulacji dynamiki - służą do regulacji głośności instrumentu.
Stół gry w Kościele Św. Marii Redcliffe, Bristol, wikimedia.org, domena publiczna

Mechanizm gry składa się z klawiatur dla rąk i nóg, przyrządów rejestrowych i mechanizmu obsługującego poszczególne części instrumentu.

RksJN0VdJtccR
Elementy mechanicznej traktury gry – tzw. mechanizm wałkowy, wikimedia.org, CC BY 3.0

Najbardziej reprezentatywna część organów, którą słuchacze widzą podczas wizyty w kościele czy filharmonii to prospekt. Prospekty najczęściej są bogato zdobione, a niekiedy wyposażone w ruchome elementy, np. figury aniołów. Prospekt to tylko niewielka część piszczałek widocznych z zewnątrz. Znakomita większość piszczałek zamknięta jest w szafie, ustawiona rzędami często na kilku piętrach. Front szafy wyposażony jest w ruchome żaluzje, które podczas gry organista może otwierać i zamykać, przez co może regulować ekspresję instrumentu i decydować, ile „dźwięku” ma się wydostać na zewnątrz. Organista może też skorzystać z funkcji „tutti” – urządzenia włączającego wszystkie głosy w organach.

RxMoV5rctmGST
Prospekt organów w Kamieniu Pomorskim, 2013, wikimedia.org, domena publiczna
R1V4Z2ICcdZmR
R1KO0sWeaJvT4

Muzyk grający na organach to organista. Jako ciekawostkę warto wiedzieć, że w filharmonii ze względu na stacjonarny charakter instrumentu organista siedzi tyłem do dyrygentaDyrygentdyrygenta. W celu obserwacji gestów dyrygenta organista używa lustra.

Mistrzem gry na organach, jak również kompozytorem dzieł na ten instrument, był Jan Sebastian Bach, którego twórczość przypada na okres barokuBarokbaroku. Posłuchaj jednego z jego licznych utworów organowych. Zwróć uwagę na początek utworu, jest grany tylko na klawiaturze nożnej.

R16olYxKN69nz
Na ilustracji interaktywnej portret Jana Sebastiana Bacha. Kompozytor na tym wizerunku to mężczyzna w średnim wieku, mocnej budowy ciała, z dość surowym wyrazem twarzy i przenikliwym spojrzeniem. Na głowie ma białą perukę z kręconymi włosami, sięgającymi do ramion. Ubrany jest w białą koszulę i ciemny surdut. W prawej ręce trzyma kartkę z zapisanymi nutami. Po naciśnięciu punktu interaktywnego wyświetli się napis: Passacaglia i fuga c-moll BWV 582 autorstwa Jana Sebastiana Bacha. Wykonawca: Organista z Akademii Muzycznej im. Feliksa Nowowiejskiego w Bydgoszczy oraz pojawi się możliwość odtworzenia nagrania. Utwór zaczyna się poważną melodią graną w dolnym rejestrze (na klawiaturze nożnej). Później melodii w niskim rejestrze, która się powtarza, towarzyszą akordy zagrane na manuale. Muzyka jest coraz bardziej energiczna, a partie grane na manualne wydają się coraz trudniejsze technicznie. Utwór po 2 minutach i 25 sekundach zostaje wyciszony.
RqsErfYMN0kdJ1
Ćwiczenie 3
Którego z elementów organów dotyczy opis: Miejsce, w którym gra organista, w jego skład wchodzą manuały, pedały i registry? Elementy organów do wyboru: prospekt, manuał, pedał, szafa, wałek crescendowy, stół gry.
RZdzzXnThjDmf1
Ćwiczenie 4
Którego z elementów organów dotyczy opis? Opis: frontowa ozdobna część obudowy organów, przednia, widoczna dla wszystkich część szafy organowej. Elementy organów: prospekt, manuał, pedał, szafa, wałek crescendowy, stół gry
R1qMuXwuFmjWi1
Ćwiczenie 5
Którego z elementów organów dotyczy opis? Opis: klawiatury, na których organista gra rękami. Elementy organów: prospekt, manuał, pedał, szafa, wałek crescendowy, stół gry.

Akordeon 1

RswEeey6mLFFK

Główną część akordeonu stanowi czworokątny miech, w którym znajdują się języczki, czyli metalowe blaszki różnej wielkości pobudzane do drgania podczas rozciągania i składnia miecha. Wówczas prąd powietrza wprawia w drgania te blaszki, które odpowiadają naciskanym przez akordeonistę klawiszom i guzikom. Lewą ręką akordeonista rozciąga i składa miech i jednocześnie gra akompaniament. Służy do tego kilka rzędów guzików. Część z nich odpowiada za brzmienie całych akordów, m.in. durowych i molowych. Prawa część instrumentu pozostaje podczas gry nieruchoma, dzięki czemu muzyk może swobodnie grać na klawiaturze instrumentu. Na klawiaturze tej akordeonista gra przede wszystkim główną melodię. W akordeonach oddzielnie są umieszczone regestry w stronie melodycznej, oddzielnie – w basowej. Zmiany barw akordeonu otrzymujemy poprzez ich zmianę.

R16KsvIgNEdMo

Posłuchaj polskiego tria akordeonowego. Zwróć uwagę na elementy perkusyjne wykonywane na tych instrumentach.

Rk2mjgWf5n0eS
Na ilustracji interaktywnej zdjęcie członków zespołu Motion Trio. Na zdjęciu trzech mężczyzn z akordeonami. Siedzą na oparciu białej kanapy. Ubrani są w ciemne garnitury. Jeden ma długie włosy i krótką brodę, drugi jest łysy i ma trochę dłuższą brodę, trzeci ma krótkie włosy. Po naciśnięciu punktu interaktywnego odtwarza się utwór Happy Band, wykonany na 3 akordeonach. Rozpoczyna się dźwiękami perkusyjnymi w nietypowy sposób wydobywanymi na akordeonie. Następnie dołączają dwa pozostałe akordeony, grające bardzo wesołą i rytmiczną melodię.
R1WL21LVua1If
Ćwiczenie 6
Wybierz części, z których składa się akordeon: miech, klawiatura, struny, pedał, stół gry, piszczałki.

Sprawdź swoją wiedzę

RxIe20FnHtFhQ
Ćwiczenie 7
Wybierz części z których składa się akordeon. Możliwości: 1. klawiatura, 2. miech, 3. piszczałki, 4. pedał.
RNNkXi56G9YPS
Ćwiczenie 8
Jak nazywa się muzyk, który gra na organach? Wybierz spośród możliwych: 1. organmistrz, 2. organista, 3. kalikancista.

Praca domowa

Ćwiczenie 9

Odpowiadaj na pytania i przechodź do kolejnych etapów gry.

R2UhbZdXqe8dn
Przygotuj zestaw 10 pytań dotyczących lekcji o organach i akordeonie.

Słownik pojęć

Akord
Akord

współbrzmienie co najmniej trzech różnych dźwięków.

Barok
Barok

w najszerszym rozumieniu epoka w historii kultury europejskiej obejmująca zjawiska artystyczne od końca XVI do połowy XVIII w.; Cechą charakterystyczną muzyki baroku była technika basso continuo, będąca przejawem nowych założeń tonalnych opartych na systemie dur‑moll oraz określonej praktyki wykonawczej.

Dęte blaszane
Dęte blaszane

instrumenty, w których sposobem wydobycia dźwięku jest zadęcie; należą głównie do aerofonów; w orkiestrze symfonicznej występują: trąbka, róg, puzon, tuba.

Dęte drewniane
Dęte drewniane

instrumenty, w których sposobem wydobycia dźwięku jest zadęcie; należą głównie do aerofonów; w orkiestrze symfonicznej występują: flet, klarnet, saksofon, obój, fagot.

Dęte stroikowe
Dęte stroikowe

instrumenty posiadające przyrząd służący do wprowadzania w drganie powietrza zawartego wewnątrz piszczałki lub rezonatora.

Dyrygent
Dyrygent

muzyk kierujący wykonaniem utworu muzycznego przez chór lub orkiestrę.

Perkusyjne instrumenty
Perkusyjne instrumenty

najbardziej liczna grupa instrumentów, z których dźwięk wydobywa się przez uderzanie lub potrząsanie.

Skala
Skala

Zbiór wszystkich dźwięków danego systemu dźwiękowego (skala materiałowa), zbiór dźwięków instrumentu muzycznego lub głosu śpiewaka (skala w znaczeniu zakresu, np. skala fortepianu, klarnetu, sopranu itd.) albo zbiór wszystkich dźwięków stosowanych w praktyce muzycznej niezależnie od ich źródła (skala użytkowa).

Smyczkowe instrumenty
Smyczkowe instrumenty

instrumenty strunowe, na których gra się za pomocą smyczka.

Stopa
Stopa

jednostka miary stosowana dawniej do mierzenia długości piszczałek w organach. Obecnie liczba stóp określa nie długość piszczałki lecz jej strój.

Słownik pojęć opracowano na podstawie:

encyklopedia.pwn.pl

Biblioteka muzyczna

R16olYxKN69nz
Na ilustracji interaktywnej portret Jana Sebastiana Bacha. Kompozytor na tym wizerunku to mężczyzna w średnim wieku, mocnej budowy ciała, z dość surowym wyrazem twarzy i przenikliwym spojrzeniem. Na głowie ma białą perukę z kręconymi włosami, sięgającymi do ramion. Ubrany jest w białą koszulę i ciemny surdut. W prawej ręce trzyma kartkę z zapisanymi nutami. Po naciśnięciu punktu interaktywnego wyświetli się napis: Passacaglia i fuga c-moll BWV 582 autorstwa Jana Sebastiana Bacha. Wykonawca: Organista z Akademii Muzycznej im. Feliksa Nowowiejskiego w Bydgoszczy oraz pojawi się możliwość odtworzenia nagrania. Utwór zaczyna się poważną melodią graną w dolnym rejestrze (na klawiaturze nożnej). Później melodii w niskim rejestrze, która się powtarza, towarzyszą akordy zagrane na manuale. Muzyka jest coraz bardziej energiczna, a partie grane na manualne wydają się coraz trudniejsze technicznie. Utwór po 2 minutach i 25 sekundach zostaje wyciszony.
Rk2mjgWf5n0eS
Na ilustracji interaktywnej zdjęcie członków zespołu Motion Trio. Na zdjęciu trzech mężczyzn z akordeonami. Siedzą na oparciu białej kanapy. Ubrani są w ciemne garnitury. Jeden ma długie włosy i krótką brodę, drugi jest łysy i ma trochę dłuższą brodę, trzeci ma krótkie włosy. Po naciśnięciu punktu interaktywnego odtwarza się utwór Happy Band, wykonany na 3 akordeonach. Rozpoczyna się dźwiękami perkusyjnymi w nietypowy sposób wydobywanymi na akordeonie. Następnie dołączają dwa pozostałe akordeony, grające bardzo wesołą i rytmiczną melodię.

Bibliografia

red. Andrzej Chodkowski, Encyklopedia muzyki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995.

Kazimierz Sikorski, Instrumentoznawstwo, Polskie Wydawnictwa Muzyczne, Kraków 1975.

Curt Sachs, Historia instrumentów muzycznych, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1975.

Witold Kupisiewicz, Szkoła na akordeon, Państwowe Wydawnictwa Muzyczne, Kraków 1988.