Oświecenie – nowe prądy w nauce, literaturze, architekturze i sztuce

R5modAJ4HxUPK

Obraz przedstawia wnętrze sali z niebieskimi, wysokimi ścianami. W sali, w równych rzędach, ustawione zostały krzesła, na których siedzą ludzie w ciemnych szatach. Ich twarze skierowane są ku lewej stronie obrazu, na której znajdują się kilkupiętrowe balkony. Na nich stoją ludzie w ciemnych szatach.

Antonio Lucio Vivaldi (1678‑1741) był włoskim muzykiem, wirtuozem gry na skrzypcach i kompozytorem. W 25. roku życia otrzymał święcenia kapłańskie, a ponieważ był rudy, stąd przydomek 'Rudy Ksiądz'. Należał do najbardziej popularnych muzyków swoich czasów, jednak po jego śmierci jego twórczość została zapomniana. Ponownie odkryto ją w XX wieku.

Początkowo Vivaldi prowadził działalność duszpasterską w weneckim sierocińcu dla dziewcząt, gdzie stworzył chór i organizował koncerty, które stały się elementem ówczesnego życia artystycznego Wenecji. Miasto zaś w XVIII w. wprawdzie utraciło swoje znaczenie polityczne i gospodarcze, było jednak celem podróży turystycznych i edukacyjnych elit całej Europy (tzw. grande tourt2LXdq1eew_000tp001grande tour – czyli wielki objazd). Publiczne koncerty w sali i na dziedzińcu sierocińca z pewnością rozpropagowały twórczość Vivaldiego w Europie.

Po wyjeździe w 1718 r. zatrzymał się w Mantui na dworze tamtejszego gubernatora cesarskiego, księcia Filipa Heskiego. Stamtąd podróżował z koncertami po różnych miastach włoskich i środkowoeuropejskich, koncertując publicznie. Po powrocie do rodzinnej Wenecji kierował teatrem 'Sant Angelo', w którym sam też występował. Teatr stał się niemal miejscem pielgrzymek muzyków z całej Europy, jeszcze bardziej rozsławiając artystę.

Po roku 1700 nastąpiła zmiana gustów muzycznych i Vivaldi zaczął tracić swoją popularność, a próby pozyskania wsparcia ze strony cesarza okazały się bezowocne. Wkrótce kompozytor zmarł. Pochowany został w Wiedniu.

Cywilizacja oświecenia

Wiek XVIII przyniósł wiele zmian w Europie. Odnosiły się one do sfer określanych jako kultura, ale objęły także szereg innych obszarów, takich jak demografia, rodzina, przemysł, rolnictwo, komunikacja. Zakres tych przeobrażeń pozwala mówić o zmianach wręcz cywilizacyjnych, czyli dotyczących całokształtu życia społecznego.

Cechą charakterystyczną epoki było znaczące powiększenie się liczby mieszkańców Europy. Najmniej ludności przybyło na i tak już gęsto zaludnionych terenach, takich jak Holandia czy Francja, ale w pozostałych państwach liczba mieszkańców zwiększyła się od 50 do blisko 300%. Wynikało to z polepszenia warunków bytowych – lepszego wyżywienia, mniej destrukcyjnych sposobów prowadzenia wojen, lepszych warunków mieszkaniowych i wreszcie znaczącej poprawy stanu zdrowia ludzi.

Rozwój ludności niektórych krajów europejskich w XVIII w. (w tys.)

Źródło: E. Rostworowski, Historia powszechna wiek XVIII, Warszawa 1984, s. 20

Szczególne znacznie miał ten ostatni czynnik. Wynikało to z postępu w medycynie – wprowadzenia pierwszych szczepień, wyraźnego polepszenia stanu sanitarnego miast, znacznego poprawienia higieny i porządku. Możliwe to było m.in. dzięki ingerencji władz centralnych, które mogły administracyjnie narzucić, a co ważniejsze, egzekwować nowe porządki.

RdDqv6vznNPrR

Rysunek przedstawia zieloną roślinę. Na jej czubku dwa różowe kwiaty, małe zielone pąki zwisające w dół oraz jeden zielony ziemniak. Z obu stron łodygi rośliny małe gałęzie z zielonymi liśćmi. U dołu ilustracji dwa brązowe ziemniaki. Tło kremowe. Z prawej strony ilustracji kremowy, nieczytelny napis.

R1R740twT4rnh

Ilustracja z napisami na górze przedstawia ludzi sadzących ziemniaki. Z lewej mężczyzna robiący drewnianym palem dziurę w ziemi. Obok klęka postać, która wsadza do ziemi ziemniaki, które znajdują się w jej chuście, przewiązanej w pasie. Za nią trzecia postać, która trzyma w dłoniach młotek. W tle wzgórza, a nad nimi, z lewej strony, słońce oraz, z prawej strony, księżyc.

R1OBud7NPw9q8

Obraz przedstawia ludzi stojących przy polu. Z lewej strony stoi mężczyzna w ciemnym stroju, płaszczu oraz kapeluszu. Obok niego drugi, w żółto‑białym stroju. Oboje wpatrują się w mężczyznę, który pochyla się nad ziemią i wsadza do niej ziemniaka trzymanego w prawej ręce. Za nim stoi kobieta w brązowo‑niebieskiej sukni oraz białym czepku. Pomiędzy mężczyznami a rolnikiem i jego żoną stoi tłum ludzi wpatrujących się w mężczyznę sadzącego warzywo. W tle złoty powóz, zielone łąki, budynki mieszkalne ze skośnymi dachami.

R1Zni161PqYBg

Obraz oprawiony w złotą ramę. Przedstawia trzy postaci znajdujące się w ciemnym pomieszczeniu. W centralnej części, na krześle, siedzi mężczyzna w białej koszuli, czarnej marynarce i jasnych spodniach. Lewą dłonią trzyma za rękę małego chłopca stojącego przed nim. W prawej trzyma szpikulec, którym nakłuwa rękę chłopca. Za nim stoi kobieta w brązowej sukni, białej narzutce na ramionach i czepku. Z prawej strony mężczyzny stoi stół, na którym leży biała chusta, bandaże i szklana butelka. W tle ciemna ściana, na której wiszą obrazy.

R1JtFDcGwuYzY

Kolorowa karykatura przedstawia tłum ludzi zgromadzonych we wnętrzu pomieszczenia. W centralnej części ilustracji, na krześle, siedzi kobieta, która wyciąga w bok swoją prawą rękę. Obok niej stoi mężczyzna w brązowym stroju, który nacina rękę kobiety. Obok lekarza stoi niższy chłopiec w kolorowych ubraniach, który trzyma małą, drewnianą beczkę wypełnioną białym płynem. Za nim, na szafce, stoi drewniana misa z czerwonym płynem, a obok niej stoją małe, szklane buteleczki oraz duża strzykawka. Za szafką stoi tłum ludzi w kolejce, który pije z chochli płyn podawany przez mężczyznę. Za siedzącą kobietą natomiast jest tłum ludzi, którzy mają zniekształcone twarze, uszy, nosy, ręce i nogi. Z ich guzów wydostają się cielaki.

RH0akRdACpAaY

Pożółkła kartka papieru. Z lewej strony mapa miasta z zaznaczonymi i podpisanymi ulicami. Wokół miasta mur obronny. Z prawej strony kartki czarne napisy zapisane niewyraźnym, ozdobnym pismem.

Problem definicji 'oświecenia'

Nazwa 'oświecenie' pochodzi od słowa 'światło'. Światło umożliwia postrzeganie, a ono jest pierwszym krokiem do rozumienia. To w sposób oczywisty wiązano z nauką i nauczaniem (czyli z edukacją i kształceniem). Oświecać znaczyło uczyć, stąd nacisk na rozwój powszechnego szkolnictwa i zainteresowań naukowych.

W tradycyjnym społeczeństwie stanowym szkolnictwo od czasów średniowiecza 'przypisane' było do zadań Kościoła. Zatem każda chęć oddziaływania na system szkolny oraz zakres i sposób nauczania siłą rzeczy wiązała się w cywilizacji zachodniej z problemem religii i kultu. Silne oparcie na tradycji i niechęć do wszelkiego 'nowinkarstwa' powodowały powstawanie wielu obszarów konfrontacji między zwolennikami idei oświecenia a Kościołami. Szczególnie odnosiło się to do najbardziej sformalizowanego i zhierarchizowanego z nich, czyli Kościoła katolickiego. Krytyka papiestwa, wielu instytucji kościelnych, zakonów kontemplacyjnych czy nauczających (np. jezuitów) stała się elementem krytyki całego systemu społecznego i politycznego: stanowości, absolutyzmu, braku równości społecznej, braku demokracji.

R1N6cIPdZRPP6

Biała ilustracja przedstawia czarne, ozdobne napisy. U góry tekst: Beantwortung der Frage: Was ist Aufklärung?. Poniżej pozioma kreska, a dalej tekst w języku niemieckim podzielony na dwa akapity.

R17o0NlsOKnkC

Obraz przedstawia mężczyznę w średnim wieku. Ma on długi, prosty nos, ciemne oczy oraz siwe, krótkie włosy. Ubrany jest w czerwoną czapkę oraz szatę w tym samym kolorze. Prawą dłoń podnosi ku górze, wyciągając palec wskazujący i środkowy, w geście błogosławienia. Na palcu serdecznym ma pierścień z ciemnym kamieniem. Tło granatowe, jednolite.

R1GgrxpPicb1m

Obraz przedstawia starszego mężczyznę siedzącego na krześle obitym czerwoną tkaniną. Ma on długi, orli nos, ciemne oczy oraz siwe, krótkie włosy. Na głowie ma czerwoną czapkę. Ubrany jest w białą, długą szatę z wysokim kołnierzem oraz krótką, czerwoną pelerynę, zasłaniającą ramiona. Mężczyzna w lewej dłoni trzyma kartkę papieru, a prawą opiera o podłokietnik. Na palcu serdecznym ma pierścień z ciemnym kamieniem.

R175LfyXlw6BB

Obraz przedstawia mężczyznę w średnim wieku, który siedzi na złotym krześle obitym czerwonym materiałem. Ma on długi, prosty nos, ciemne oczy i siwe włosy. Na głowie ma czerwoną czapkę. Ubrany jest w długą, białą szatę, a na niej czerwony płaszcz zakrywający ramiona. Mężczyzna położył lewą rękę na podłokietniku, a prawą unosi ku górze, wyciągając palec wskazujący i środkowy w geście błogosławienia. Na palcu serdecznym ma pierścień z jasnym kamieniem.

W poszukiwaniu nowej religijności i nowego Kościoła – masoneria

W poszukiwania sił, które mogłyby zastąpić Kościoły w ich dotychczasowych funkcjach – przede wszystkim funkcji etycznego kształtowania człowieka oraz budowy więzi wspólnotowych – powstawały takie idee, jak religia naturalna (wyznanie, które miałoby cechy wspólne dla wszystkich, swoisty synkretyzmt2LXdq1eew_000tp002synkretyzm), deizmt2LXdq1eew_000tp003deizm, stosunkowo rzadziej ateizm. W tych kategoriach należy też postrzegać gwałtowny rozwój wolnomularstwa, czyli masonerii. Szczególnie ten ostatni ruch wydał się Kościołowi groźny, gdyż stanowił próbę budowy poczucia wspólnotowości wśród elit i to – co wydawało się szczególnym zagrożeniem – przy pomocy tych samych narzędzi, którymi posługiwał się Kościół.

Wolnomularstwo powstało na Wyspach Brytyjskich na początku XVIII w. i stało się płaszczyzną spotkań ludzi wykształconych oraz zamożnych, określanych mianem 'gentelman'. Członkami masonerii mogli być ludzie wywodzący się z różnych stanów, co było możliwe za sprawą specyfiki angielskiego systemu stanowego. Taki wzorzec po przeniesieniu na grunt Europy kontynentalnej miał już posmak 'rewolucji', gdyż przełamywał bariery stanowe. W dodatku nadanie tym spotkaniom atmosfery tajemniczości (często związanej z orientalizmem, co wówczas uważano nie tylko za interesujące, ale też uduchowione), mało zrozumiałe rytuały, zrównanie członków (demokratyzacja) oraz ścisła hierarchizacja, choć zbudowana w oparciu o inne na pozór kryteria, zapewniły masonerii triumfalny pochód przez Europę i Amerykę.

Rj1vfTDXLkHxL

Zielona ilustracja przedstawia piramidę, której czubek jest odczepiony od reszty budowli. Unosi się nad nią, a w jej środku jest oko człowieka. Wokół trójkąta jasne światło. Nad piramidą napis: „Annuit coeptis”, a pod nią biała szarfa z napisem: „Novus ordo seclorum”.

RpwmNoY5VUmtv

Zdjęcie przedstawia płaskorzeźbę w kole. W środku, u dołu, znajduje się węgielnica, a nad nią rozstawiony cyrkiel.

RYvgbSK8cQX3n

Grafika przedstawia grupę mężczyzn stojącą w pomieszczeniu. W centralnej części, na podłodze, leży biały materiał, a na nim złote przedmioty. Przy materiale stoi mężczyzna w niebieskim fraku. Obok niego, z lewej strony obrazu, stoi mężczyzna w białej koszuli i spodniach z przepaską na oczach. Obok niego stoi inny mężczyzna, ubrany w brązowy frak. Z prawej strony obrazu, wokół białego materiału, zgromadzili się mężczyźni w kolorowych frakach, którzy wpatrują się w złote przedmioty. Każdy z nich ma przy biodrach zawieszoną białą chustę.

R1ObrigTEZodK

Obraz przedstawia mężczyznę w średnim wieku. Ma on krótkie, kręcone i ciemne włosy. Na głowie ma duży, czarny kapelusz z białym piórem. Ubrany jest w białą koszulę, granatową bluzkę i czarną marynarkę. Na piersi ma zawieszony duży medalion. Mężczyzna opiera lewą rękę na biodrze. Tło brązowe, jednolite.

RmjyGplEopZCM

Zdjęcie przedstawia budynek na planie prostokąta. Nad wejściem podwyższony dach wsparty na kolumnach. W centralnej części budynku wysoka wieża, stopniowo zwężana ku górze. Wokół budynku krótko przystrzyżona, zielona trawa i drzewa. Niebo błękitne, bezchmurne. Zdjęcie zostało wykonane w świetle dziennym.

Akademie, towarzystwa naukowe i salony literackie

Tradycyjne ramy nauczania i zakres badań naukowych były ściśle określone przez Kościoły. Ich funkcje cenzorskie oraz stanie na straży istniejących i aprobowanych przez władców porządków społecznych utrudniały rozwój nauki. Przekonali się o tym Kopernik, Galileusz czy Kartezjusz. Stąd w XVIII w., podobnie jak w przypadku szkolnictwa czy nowego typu wspólnotowości, podjęto próbę uniezależnienia nauki od Kościołów i prowadzonych przez nie instytucji, tworząc akademie i towarzystwa naukowe.

Już wcześniej pewną formą odejścia od Kościoła w dziedzinie nauki było powołanie instytucji państwowych, takich jak angielskie Towarzystwo Królewskie (1660) czy francuska Akademia Nauk (1666). Podobne instytucje powstawać zaczęły w innych krajach (np. Berlin – 1700, Petersburg – 1724).

Ważną rolę w upowszechnianiu, ale też kreowaniu kierunków badań odegrał znany
już z poprzedniego stulecia 'salon literacki'. Wprawdzie jego geneza była francuska, ale stał się on elementem kultury elit europejskiego kręgu cywilizacyjnego.
Do najbardziej znanych salonów należał paryski salon pani de Geoffrin, która korespondowała nawet ze Stanisławem Augustem Poniatowskim.

R1AzkYUyBU7CZ

Zdjęcie przedstawia dwupiętrowy budynek. Parter jest wysunięty do przodu i wsparty kolumnami. Tworzy tym samym balkon dla piętra pierwszego, które również wsparte jest o kolumny. Okna umieszczone są symetrycznie, w równych odległościach i na pierwszym piętrze dodatkowo umieszczone pomiędzy kolumnami. Przed budynkiem chodnik, po którym chodzą ludzie, a także parking z zaparkowanymi samochodami oraz drzewa. Niebo zachmurzone. Zdjęcie zostało wykonane w świetle dziennym.

Rhz8zx6xvbR3V

Obraz przedstawia tłum ludzi zgromadzonych w sali. W centralnej części, na krześle, siedzi mężczyzna w bogato zdobionej szacie oraz czarnym kapeluszu z czerwonym piórem. W prawej dłoni dzierży laskę, a lewe ramię oparł o stół, na którym leżą księgi oraz pergaminy. Przed mężczyzną stoi drugi, w długiej, granatowej szacie. Pochyla się przed mężczyzną. Pomiędzy siedzącym, a kłaniającym się, stoi mężczyzna w ciemnym stroju z burzą długich, kręconych, czarnych włosów. W prawej dłoni trzyma zwinięty pergamin. Za mężczyznami zgromadzili się inni, ubrani i uczesani podobnie.

R1Q5mkzl1G1Oj

Zdjęcie przedstawia piętrowy budynek, który w centralnej części ma wejście zadaszone i otoczone kolumnami. Nad wejściem podwyższenie z kopułą. Do budynku prowadzi most, który przy barierkach ma umieszczone w równych odległościach latarnie. Po moście przechadzają się ludzie. Przed budynkiem zielone drzewa. Niebo niebieskie, częściowo przysłonięte białymi chmurami. Zdjęcie zostało wykonane w świetle dziennym.

R1RGeekh3A4c8

Zdjęcie przedstawia dwupiętrowy budynek z zielono‑białą elewacją. Okna umieszczone są symetrycznie, w równych odległościach. W centralnej części budynku, na dachu, zwężająca się ku górze wieża zakończona kopułą. Przed budynkiem falochron, do którego przycumowane zostały małe statki wycieczkowe unoszące się na wodzie. Niebo błękitne, przysłonięte w większości białymi chmurami. Zdjęcie zostało wykonane w świetle dziennym.

R4gXakUBROkge

Zdjęcie przedstawia wejście do budynku. Z obu stron dwuskrzydłowych, ciemnych drzwi, kolumny, na których znajduje się trójkątne zadaszenie. Na nim umieszczona rzeźba ludzkiej twarzy, a pod zadaszeniem tablica trzymana przed dwie postaci. Na tablicy napis: „Freussische Akademie der Wissenschaften”. Nad zadaszeniem okno, a z obu jego stron płaskorzeźby. Z obu stron wejścia lampy.

Triumf doświadczenia i logiki

Potępienie GalileuszaGallileuszGalileusza przez inkwizycjęinkwizycjainkwizycję w 1633 r. uznane zostało przez większość uczonych za znak zaostrzenia cenzorskiej roli Kościoła katolickiego. Pod wpływem tych wydarzeń KartezjuszKartezjuszKartezjusz miał zniszczyć część swoich prac. W kręgach uczonych utrzymujących ze sobą ściśle kontakty sprawa została odebrana bardzo źle, choć zakres represji, jakie zastosowano wobec Galileusza, był więcej niż 'skromny'.

Po tych wydarzeniach i 'propagandowym' zdyskredytowaniu cenzorskich zapędów Kościoła inkwizycja zaczęła działać wyjątkowo ospale, niejako 'spoczęła na laurach'. Uczeni jednak zaczęli powstrzymywać się od tworzenia wielkich, spekulatywnych teorii, które mogły uderzać w tradycyjne modele społeczne i światopoglądowe. Podejmowano mnóstwo 'małych' doświadczeń i można wręcz powiedzieć, że zaczęto składać świat z drobnych kawałków. Dobrym przykładem takich działań była francuska Encyklopedia, odznaczająca się logiką i racjonalnością objaśnień.

Ram metodologicznych prowadzenia tych badań dostarczyły dzieła najwybitniejszego filozofa francuskiego XVII w., Kartezjusza. Uznał on, że najważniejszym elementem procesu poznania jest samo myślenie. Stąd jego słynna maksyma 'Cogito ergo sum'
- 'Myślę więc jestem'. Idee racjonalizmu, który miał kierować uczonymi, i rozumu ludzkiego jako miary wszechrzeczy zostały oczywiście potępione przez wszystkie Kościoły (także protestanckie).

Myśliciele angielscy dostarczyli Europie drugiego narzędzia do badań, tzn. zasadę oparcia się na doświadczeniu, czyli empiryczności poznania. Isaac Newton
[czyt.: niuton] podkreślał, że 'wszystko, co nie wynika ze zjawiska, jest hipotezą'. Myśl tę rozwinął John Locke [czyt.: dżon lok], który uważał, że każda racjonalna teoria winna zostać potwierdzona przez eksperyment.

Owe dwie ścieżki – racjonalizm i empiryzm - miały stać się podwaliną nowoczesnej nauki europejskiej.

RYIQ57ilsMINq

Obraz przedstawia czterech mężczyzn zgromadzonych w pomieszczeniu. Z prawej strony obrazu mężczyzna w ciemnej szacie i obcisłych spodniach. Ma on krótkie, ciemne włosy i siwą brodę. Z lewej strony obrazu trzech mężczyzn. Ubrani są oni w biało‑czarne szaty duchownych. Środkowy mężczyzna stoi przed stołem z czerwonym obrusem. Wpatruje się w stojącego mężczyznę. Za nim krzyż. W tle mały ołtarzyk.

R1dijTxUwbBSv

Mężczyzna w średnim wieku. Ma dłuższe, sięgające do ramion, ciemne włosy i grzywkę. Ma ciemne oczy, długi nos i siwy wąsik oraz bródkę. Ma na sobie czarną szatę, spod której przy szyi wystaje duży, szeroki, biały kołnierz.

RNpXrG8xJRcTZ

Obraz przedstawia grupę ludzi zgromadzonych w sali. Z prawej strony, przy stole przykrytym czerwonym obrusem, siedzą dwie kobiety, które rozmawiają z mężczyzną w ciemnych, długich włosach i czarnej szacie. Z lewej strony, przy złotym stole, siedzą i stoją mężczyźni w długich włosach i kolorowych szatach. W tle kolejni mężczyźni, wyglądający podobnie. Za nimi ściana, na której znajdują się rzeźby postaci. Nad rzeźbami balkony wsparte kolumnami.

RGUzuGmISD387

Obraz przedstawia mężczyznę w średnim wieku. Ma bujne, brązowe, kręcone, długie włosy, a także brązowe brwi, ciemne oczy, długi i prosty nos i różowe usta. Jest blady. Ubrany jest w białą koszulę ze stójką, a na niej brązowy, połyskujący płaszcz. Tło brązowe, jednolite.

RuFzueK9i3pqn

Obraz przedstawia starszego mężczyznę. Ma siwe, dłuższe włosy, ciemne oczy oraz długi, orli nos. Ubrany jest w białą koszulę ze stójką oraz bordową marynarkę. Tło brązowe, jednolite.

Edukacja

R1aBXNTmF71XW1

Ilustracja przedstawia białą kartkę, na której znajdują się napisy w języku francuskim. U góry napis: „Emile, ou de l'education” oraz „Par J.J. Rousseau, Citoyen de Geneve”. Dalej „Tome premier”, a pod tym napisem okrągłe pieczątka oraz mały rysunek w kształcie leżącej litery „E”. Poniżej dalsze napisy w języku francuskim.

Podstawowym celem elit intelektualnych epoki było ukształtowanie 'nowoczesnego człowieka'. Wielkim osiągnięciem było dostrzeżenie dziecka jako osobowości, którą można, a nawet trzeba ukształtować. Najbardziej poczytnym dziełem wskazującym na takie potrzeby była powieść Jana Jakuba (Jean‑Jacques) Rousseau [czyt.: żą żak rusu], pt. 'Emil, czyli o wychowaniu' (1762). W praktyce jego ideały zastosował Johann Heinrich Pestalozzi [czyt.: johan hańdrich pecceloci] (1746‑1827) ze Szwajcarii, który od 1773 do 1779 r. prowadził rodzaj szkoły dla ubogich dzieci. W specjalnie założonym gospodarstwie rolnym chłopcy uczyli się nowoczesnej uprawy ziemi, poznawali m.in. tajniki nawożenia. Natomiast dziewczęta uczyły się zajęć gospodarskich i domowych – gotowania, szycia, tkania, prowadzenia gospodarstwa. Oczywiście dbano także o umiejętność pisania i czytania oraz uczono zasad moralnych. Dzięki nowatorskiemu podejściu do kształcenia zakład ten zyskał europejski rozgłos.

Idea powszechnego nauczania uznana została za ważną z punktu widzenia władz. W Prusach wprowadzono ją już w 1717 r., ale realizacja 'powszechności' okazała się niemożliwa. Nawet powtórzenie w tzw. 'generalnym porządku szkolnym' w 1763 r. przez Fryderyka II obowiązku nauczania dzieci nie usunęło podstawowych problemów upowszechnienia oświaty: braku środków, szkół i odpowiednio wykształconych kadr nauczycielskich. W Prusach jedną z przyczyn wprowadzenia powszechnego nauczania było dążenie władców do pozyskania lepszej jakości żołnierzy. Jednak nadal w większości krajów posiłkowano się tradycyjnym szkolnictwem parafialnym i Kościołem jako organem nadzorującym i organizującym oświatę.

RSdKZpmQcYjXp

Obraz przedstawia mężczyznę w średnim wieku. Ma dłuższe, siwe, kręcone włosy, a także ciemne, proste brwi, ciemne oczy, prosty nos i wąskie usta. Ubrany jest w białą koszulę z wysoką, przylegającą do szyi stójkę, a także jasnobrązową marynarkę. Tło brązowe, jednolite.

RimNNHGrmeAK0

Oprawiony w czarno‑złotą ramę obraz przedstawia mężczyznę w średnim wieku. Ma długie, czarne włosy zaczesane do tyłu. Ubrany jest w białą koszulę z wysoką, przylegającą do szyi stójką oraz czarną marynarkę. Tło ciemnoszare, jednolite.

RZoPRsprxc0xZ

Obraz przedstawia salę lekcyjną. Z prawej strony obrazu mężczyzna w brązowych, spiętych z tyłu włosach. Ubrany jest w białą koszulę ze stójką oraz brązowy frak z kamizelką. Wokół niego zgromadzone są dzieci w wieku szkolnym, które wpatrują się w nauczyciela. Chłopcy ubrani są w białe koszule i kolorowe kamizelki, a dziewczynki w białe koszule, chusty zarzucone na ramiona, długie, jasne spódnice i białe czepki. Z tyłu, za tłumem uczniów, stoi kobieta w ciemnej sukience, niebieskiej chuście na ramionach oraz białym czepku. Wokół niej zgromadził się kolejny tłum uczniów, którzy wpatrują się w nauczycielkę lub haftują. W tle widoczna ściana, na której wisi tablica, mapa oraz stoi regał z książkami. Na drugiej, przylegającej do pierwszej, ścianie duże wejście, częściowo zakryte ciemnozieloną zasłoną zawieszoną na karniszu. Za wejściem widoczne budynki mieszkalne oraz zielone drzewa.

RBVqjD33vh5nj

Obraz przedstawia salę lekcyjną. Z lewej strony, za drewnianą mównicą stoi mężczyzna w ciemnym ubraniu. Ma krótkie, podkręcone na końcach włosy i otwartą szeroko buzię w kształcie litery „O”. W lewej ręce trzyma książkę i opiera się o mównicę, a w prawej dzierży drewniany wskaźnik, który przybliża do wiszącej za nim tablicy. Na tablicy białe niewyraźne napisy. Przed mównicą stoją dzieci w wieku szkolnym, które ubrane są w różnokolorowe ubrania. Wszyscy uczniowie mają otwarte buzie podobnie do swojego nauczyciela. W tle, za uczniami, regał z książkami oraz okno.

Szkoła użyteczna dla państwa

System szkolny, według pojęć oświeceniowych, powinien rozwijać człowieka, wskazując mu jego możliwości, a nie z góry ustalone miejsce w społeczeństwie,
ale powinien też uczyć rzeczy przydatnych.

Wskazywać zaczęto na wady tradycyjnych gimnazjów klasycznych, które kładły nacisk na znajomość łaciny, greki i tekstów starożytnych. Zaczęły się pojawiać gimnazja realne, gdzie uczono języków współczesnych, rachunków, historii i literatury kraju ojczystego, wreszcie także podstaw nauk przyrodniczych.

Wielką popularnością cieszyły się tzw. Akademie Rycerskie, skierowane do młodzieży szlacheckiej i przygotowujące ją do funkcji, jakie miała pełnić w społeczeństwie. Szczególnie chętnie takie szkoły zakładano w we Francji, Niemczech i Austrii. Uczono tam, oprócz wspomnianych wcześniej przedmiotów z gimnazjów realnych, także zajęć 'żołnierskich': jazdy konnej, szermierki, ale też umiejętności przydatnych w życiu towarzyskim np. tańca czy śpiewu. W Polsce znane były Collegium Nobilium
czy Szkoła Rycerska, w Niemczech - Akademia w Wiedniu czy w Legnicy na Śląsku
(z powodu bliskości granicy uczęszczało do niej wielu Polaków).

R1D1XG683jnyF

Rysunek przedstawia piętrowy budynek ze skośnym dachem ułożony w kształcie litery „L”. Okna są ustawione symetrycznie, w równych odległościach. Przed budynkiem mur z bramą. Przy wejściu na teren budynku stoi żołnierz z bagnetem, a pod murem stoi para.

RVXukCHIk8z5w

Zdjęcie przedstawia budynek z jasną elewacją. Z prawej strony zdjęcia jest on piętrowy i przechodzi następnie w dwupiętrowy. Okna umieszczone są symetrycznie, w równych odległościach. W centralnej części dwupiętrowego budynku wejście z zadaszeniem wspartym na kolumnach. Przed budynkiem latarnie miejskie, a następnie ulica, po której jadą samochody osobowe. Na końcu ulicy widoczny fragment jasnozielonych kolumn.

R3bDa04lgxcmS

Zdjęcie przedstawia trzypiętrowy budynek. Okna rozmieszczone są symetrycznie, w równych odległościach. W centralnej części budynku wejście, z zadaszeniem wspartym na kolumnach. Przed budynkiem ulica, a pomiędzy pasami wąski pas zieleni: krótko ścięta, zielona trawa oraz fioletowe, pomarańczowe i białe kwiaty.

R19AfCDHenOWc

Zdjęcie przedstawia dwupiętrowy budynek ze skośnym, szarym dachem z wystającymi oknami. Wejście w centralnej części, nad którym znajduje się balkon wparty na kolumnach. Okna rozmieszczone symetrycznie, w równych odległościach. Fasada parteru pomarańczowa z szarymi, poziomymi liniami, a reszta budynku biało‑żółta. W prawym dolnym rogu, na ścianie parteru, czarne tablice z białymi, nieczytelnymi napisami. Niebo błękitne, bezchmurne. Zdjęcie zostało wykonane w świetle dziennym.

Architektura odczytywana na nowo

Przez znaczną część XVIII w. dominował styl barokowy, z tym jednak,
że w architekturze można było dostrzec jego ewolucję w kierunku swoistego wariantu stylistycznego, nazwanego przez historyków 'rokoko'. Nazwa ta pochodzi od chętnie używanego ornamentu w kształcie muszli (fr. rocaille – muszla). Rokokowa stylistyka przejawiała się głównie w zdobnictwie. We Francji – we wnętrzach, natomiast w Niemczech ornament ów wychodził niejako na zewnątrz, w przestrzeń ogrodu
czy placu.

Do najbardziej udanych realizacji rokokowych z pewnością należy zaliczyć pałacyk letni 'Petit Trianon', wzniesiony w Wersalu przez króla Ludwika XV dla swojej metresyt2LXdq1eew_000tp004metresy markizy de Pompadour. Swoistymi rokokowymi klejnotami były pałace: Zwinger w Dreźnie czy Sanssouci w Poczdamie. Miały one charakter siedzib prywatnych, zapewniających maksimum wygody i dalekich od pompatycznej reprezentacyjności, która nadal posługiwała się językiem monumentalnego baroku dworskiego.

Pod koniec epoki pod wpływem wykopalisk w Pompejach (od 1748) i Herkulanum
(od 1711) raz jeszcze odkryto starożytność. Upowszechniać zaczęto elementy architektury nawiązujące do budowli klasycznych, np.: wspomniany Petit Trianon, wzniesiona w Berlinie przez śląskiego architekta Langhansa Brama Brandenburska czy paryski Panteon. Innym wielkim odkryciem oświecenia było średniowiecze. Dość niespodziewanie sztuka gotycka uznana została za ciekawą inspirację. W przestrzeni parków pojawiać się zaczęły romantyczne 'średniowieczne' ruiny.

R1Iov6lPF46ht

Zdjęcie przedstawia dwa ornamenty leżące na szarym tle. Ornamenty przypominają kształtem klucz wiolinowy. Lewy ornament biały z wzorami w kolorze: zielony, fioletowy, niebieski, pomarańczowy, złoty. Prawy ornament jest cały biały, a na jego czubku jest wyrzeźbiona twarz dziecka.

R7Dr1w3QJdm8K

Zdjęcie przedstawia przestrzeń nad marmurowym kominkiem. Ściana jest biała z płaskorzeźbami gałązek. Rzeźby są częściowo pokryte złotem. Na środku ściany zawieszone duże lustro w złotej ramie. W odbiciu lustra zwielokrotniony obraz: kryształowy żyrandol, a za nim lustro, w którym pojawia się ten sam obraz.

R1MjuAzU6wRTO

Zdjęcie przedstawia piętrowy budynek. Okna na parterze są wysokie, prostokątne, a okna na piętrze małe, kwadratowe. W centralnej części budynku cztery kolumny pomiędzy oknami. Na dachu budynku niski murek. Przed budynkiem jasny murek ze schodami prowadzącymi w dół. Przed schodami piaskowa ścieżka. Z obu jej stron zielony, krótko ścięty trawnik, na którym rosną kolorowe kwiaty. Niebo niebieskie, częściowo przysłonięte białymi chmurami. Zdjęcie zostało wykonane w świetle dziennym.

R1Wxgxd86ywBZ

Obraz przedstawia młodą, bladą kobietę, leżącą na leżance. Ma zaróżowione policzki. Ma spięte, jasne włosy, w które wplecione są kwiaty. Na szyi ma różową wstążkę. Ma szeroką, jasnozieloną, rozkloszowaną suknię z jasnoróżowymi wzorami. W prawej dłoni trzyma otwartą książę, a lewą rękę opiera o poduszkę. Przy leżance stoi szafka nocna z otwartą szufladą, z której wystaje białe pióro. Na szafce srebrny świecznik z białą świecą. W tle, za kobietą, bogato zdobiony regał z książkami. Na jego czubku duży zegar, przy którym znajduje się rzeźba małego chłopca. Przy stopach kobiety czarny pies oraz dwie jasnoróżowe róże.

W pogoni za przyjemnością – nowe oblicza sztuki

Podobnie jak w przypadku architektury również inne dziedziny sztuk plastycznych poszukiwały przyjemności, subtelności, radości życia a nawet smaku.

Wyszukane sceny rodzajowe, odpoczynek w ogrodzie, codzienne zajęcia w salonie stawały się motywami malarskimi takich artystów jak Jean Antoine Watteau 
[czyt. żą atłan watu],  François Boucher, [czyt.: fransuła burszie] a w Anglii Thomas Gainsborough [czyt. tomas gensburg]. Innym modnym nurtem sztuki, niejako korespondującym z wręcz naukowym zacięciem wnikliwego obserwatora, było malarstwo wedutowe, czyli pokazujące widoki miast. Wśród twórców wedut zasłynęli dwaj o przydomku Canaletto [czyt.: kanaletto]: starszy (Giovani Antonio Canal)
[czyt.: dżiowani antonio kanal] i jego siostrzeniec Bernardo Bellotto [czyt.: bernardo bellotto], zwany Canaletto.

Pod koniec epoki moda na antyk zaczęła oddziaływać na sztuki plastyczne
– malarstwo i rzeźbę. W opozycji do barokowych tendencji epatowania emocjami, uczucia podporządkowane zostały racjonalnemu spokojowi. Postacie z malarstwa Jacques’a Louis’a Dawida [czyt.: żak lui dawid] cechuje chłodny spokój i stonowane emocje.

Niezwykle popularnym elementem sztuki staje się rzemiosło artystyczne, a surowcem wyjątkowo wręcz cenionym – porcelana. Opanowanie sztuki produkcji porcelany w saskiej Miśni błyskawicznie rozprzestrzeniło się w całej Europie. Porcelanowe wyroby stały się w pewnym sensie kwintesencją nowej sztuki – tworzonej dla przyjemności, elitarnej, kruchej, o wysublimowanym smaku, ale w motywach chętnie nawiązującej do wzorów orientalnych (chińskich) lub rustykalnych (wiejskich).

R1CVTNbp5GAaP

Obraz przedstawia grupę ludzi stojących na skraju lasu. Z prawej strony ludzie ubrani w kolorowe stroje. Nad nimi latają dwa małe, nagie anioły. Obok grupy ludzi rzeźba nagiej kobiety. Z lewej strony, pod wzgórzem, kolejna grupa ludzi, a nad nimi kolejne aniołki. W tle zielone drzewa i krzewy oraz jasnoróżowe żagle.

R1a4sBYwQHuVj

Zdjęcie przedstawia wnętrze sali. Ściany są białe, bogato zdobione złotem. Na ścianach wiszą obrazy pejzaży oprawione w złote ramy. Posadzka w okrągłe wzory stworzone z różnych kolorów drewna. Z sufitu zwisa duży, kryształowy żyrandol.

Opera – między muzami a polityką

Szczególną rolę w okresie oświecenia odegrał teatr, a zwłaszcza opera. To pierwsza z epok, w której muzyka zajęła tak poczesne miejsce. Dominowali kompozytorzy włoscy: Antonio Vivaldi, Alessandro ScarlattiAlessandro ScarlattiAlessandro Scarlatti [czyt.: alesandro skarlati] i inni.
Ich miejsce stosunkowo szybko zaczęli jednak zajmować artyści z Niemiec: Georg Friedrich HändelGeorg Friedrich HändelGeorg Friedrich Händel [czyt.: gijorg fridrich hendel], Johann Sebastian Bacht2LXdq1eew_000tp005Johann Sebastian Bach i wreszcie Wolfgang Amadeusz Mozartt2LXdq1eew_000tp006Wolfgang Amadeusz Mozart.

Muzyka miała kilka nurtów, które się wzajemnie krzyżowały, przenikały i inspirowały. Nadal istotne znaczenie miała muzyka kościelna przeznaczona do upiększenia liturgii. Popularna była zarówno w katolicyzmie, jak i protestantyzmie (który, w przeciwieństwie do sztuk plastycznych, nie oskarżał jej o zbędne odwracanie uwagi wiernego od skupienia się na Bogu). Kolejnym nurtem była muzyka dworska, w której przodowali kompozytorzy francuscy, poczynając od Jeana Baptiste'a Lully’ego
[czyt.: żon baptist lulie], przez Françoisa Couperina [czyt.: fronsła kupera], po Jean‑Philippe’a Rameau [czyt.: żan filip ramu]. Dla dworu tworzyli także tacy wielcy, jak Händel [czyt.: hendel], Haydn [czyt.: hajden], Bach, Mozart. Muzykowi nadzwyczaj trudno było utrzymać się bez pomocy jakiegoś mecenasa.

Trzeci nurt, dworsko‑plebejski, gdyż skierowany do szerokiego grona odbiorców,
to opera. Popularność teatru była ogromna, a oddziaływanie muzyki tworzonej na jego potrzeby bardzo silne. Po raz pierwszy pojawili się artyści, których można kreślić współczesnym mianem gwiazd – np. Farinnelli (śpiewak), baletmistrzynie (Barbara Campanini, zwana Barberina, Marie Camargo [czyt.: mari kamargu]).

RZ9RTEzzA431u

Obraz przedstawia wnętrze sali teatralnej. W centralnej części obrazu scena, na której stoją postaci: mężczyźni w surdutach oraz kobiety w szerokich, rozkloszowanych sukniach. Za nimi, na ścianie, namalowana scenografia: budowle wsparte na kolumnach. Przed sceną dużo głów wpatrzonych w aktorów. Z obu stron sceny, na ścianach, balkony wypełnione widownią. Na suficie kolorowe, niewyraźne freski.

R3UsbkCzWTBx2

Obraz przedstawia kobietę w średnim wieku. Ma długie, szpakowate włosy upięte częściowo z tyłu głowy. Część włosów swobodnie spływa jej na ramiona. Ma ciemne brwi i oczy, prosty nos i różowe usta, a także zarumienione policzki. Jest blada. Na szyi ma grubą, niebieską wstążkę. Ubrana jest w bogato zdobioną, rozkloszowaną suknię z dużym dekoltem i przylegających rękawach. Kobieta unosi lewą rękę ku górze, w której trzyma tamburyn. Na stopach ma jasne buty na obcasie. Kobieta wygląda, jakby została uchwycona w tańcu. W tle, za kobietą, niski mur, na którym znajdują się rzeźby ludzi. Za murem wysokie ściany budynków.